Dostoyevski 1854 yılında dört yıllık kürek cezasının ardından er olarak Güney Sibirya’daki Semey şehrine sürgün edilmişti. Çoğunlukla Göçer Kırgızların yaşadığı bu yere sürgün edilenlerin sayısı da giderek artıyordu. 1827 ile 1846 arasında sürgüne gönderilenlerin sayısı 159 bine ulaşmıştı.  

“Kenti dımdızlak bir kum çölü çevreliyordu, bu çölde ne bir ağaç ne de çalı, yalnızca kum ve deve dikenleri vardı. Dostoyevski burada, geniş fakat basık bir evde yaşıyordu, evin içinde bir yatak, masa ve sandık vardı; duvarda küçük, çerçeveli bir ayna asılıydı. Burada kentin savcısı olan yirmi bir yaşındaki Aleksandr Yegoroviç Wrangel’le dostluk kurdu.”

Wrangel o dönem Dostoyevski için bir Hegel’in bir kitabını sipariş ediyor. Kitap Hegel’in 1822 güzüyle 1831 baharı arasında Berlin Üniversitesi’nde tarih felsefesi üzerine verdiği derslerden oluşuyordu. Kitapta Hegel Sibirya’dan çok kısa bir şekilde bahseder:  “İlk olarak kuzeydeki eğimli alan, sularını kuzey okyanusuna döken güzel ırmakları ile Altay sıradağlarından başlayan Sibirya bizi burada hiçbir biçimde ilgilendirmez; çünkü kuzey bölgesi, daha önce belirtildiği gibi, Tarihin dışında yatar.”

Foldenyi “mum ışığında okurken bu paragrafa denk gelen Dostoyevski’nin şaşkınlığını bir hayal edin” diyor ve ekliyor “Dostoyevski, yalnızca Sibirya’ya sürgün edilmemiş, aynı zamanda hiçliğe indirgenmiş olduğunu hissediyordu.”

Foldenyi’nin “Dostoyevski Sibirya’da Hegel’i okur ve gözyaşlarına boğulur” adlı kitabının girişinde anlatılan bu anektod daha sonra Aydınlanmacı aklın eleştirisine evriliyor. Ama burada bir tema daha var: dışarıda bırakılmak. Dostoyevski’nin bütün eserlerinde karşımıza çıkan bu tema, edebiyat tarihinde de önemli bir yere sahip. Nurdan Gürbilek de bu hususta “Bir doluluk metaforu olarak şölene, hep bir kovulmuşluk duygusuyla daima dışarıdan bakılan bir ziyafetle ilgili bu ısrarlı imgeye birçok yapıtında tekrar tekrar başvurur Dostoyevski” diyor. 

Dışarıda bırakılma

Dışarıda bırakılma duygusu gündelik hayatın her köşesinde karşımıza çıkabiliyor. Sosyal medya kullanım pratiklerimizden, geçmişimize yönelik bakışımıza kadar birçok noktada bu hisle karşılaşabiliyoruz. Dışarıda bırakılmanın bireysel, sınıfsal, politik ve ekonomik birçok mahiyeti var. 

Charlotte Wells’in 2022 yapımı Aftersun filminin Mubi sunumuyla izleyiciye sunulması sosyal medyada çok sık rastlamadığımız bir ilgiyle karşılandı. Film çokça beğenildi ve hatta filmin üzerinden çeşitli sosyal medya akımları başladı. Bu akımlardan birisi çocukluktaki tatil fotoğraflarının paylaşılmasıydı. Twitter ve Instagram’da birçok kişinin çocukluk döneminde gittikleri tatillerden paylaştıkları sayısız fotoğrafları gördük. İstisnasız paylaşılan her fotoğraf oldukça samimi ve özeldi. 

Peki ya çocukluktan kalan tatil fotoğrafı olmayanlar?

Bu sosyal medya akımı sonrasında tatil fotoğrafına sahip olmadığını söyleyenlerin sayısı hiç de az değildi. Nitekim bu satırların yazarı da önce çocukluktan kalma bir tatil fotoğrafının olmadığını, daha sonra ikinci bir aydınlanma yaşayarak aslında çocukken hiç ailesiyle tatile gitmediğini fark etmiştir. Tabii ki tatil fotoğrafına sahip olmamak basit bir tercihten ötesini işaret ediyor, bu bir çeşit zorunluluktan kaynaklanıyor. Sınıf diye çağırdığımız zorunluluk. 

Tatil fotoğrafına sahip olmayanlar aynı zamanda göstermek ve anlatmaktan da yoksunlar. Yoksunların dışarıyla ilk temasları genellikle saklanma pratiğiyle işliyor. Kendisine dair dışarıya açacakları gerçekliği anlatacakları araçlar, belki de bir çeşit utanma duygusuyla bastırılabiliyor. Zaten toplumsal mutabakat da yokluğun/yoksulluğun saklanması çerçevesinde bir sembolik düzeni tahsis etmiş durumda. Dolayısıyla geçmiş de sahiplenilecek bir şeyi değil, daha çok unutuluşa terk edilen ya da unutulmak istenen bir zamanı ifade ediyor. 

Kayıp geçmiş

Geçmişi sahiplenmek için gerekli araçlardan yoksun kalanların hikâyesi de “dışarıda kalma” ile okunabilir. Ancak bu Dostoyevski’nin hikâyesi kadar trajik olmak zorunda değil. Çünkü bu durum yapısal ve toplumsal sebeplerin çeşitli çıktılarından ileri geliyor. Bunun farkındalığı, tatile gidememeyi kişisel trajedinin ötesine, çoktan sınırları çizilmiş kolektif çerçeveye bakmaya sevk ediyor insanı. 

Yoksunluğun imajı ve yarattığı duygular tarih boyunca çeşitli kalıplara hapsolmuş. Necmi Erdoğan, Walter Benjamin’in çocukken yoksulları yalnızca dilenciler olarak var olduklarını düşündüğünü aktardıktan sonra, günümüzde de yoksulların “çöpte atık karıştıran veya trafik ışıklarında arabaya yanaşan insanlar oldukları” imajına sıkıştırıldıklarını anlatıyor. Burada da düzenin sembolik mantığının dışında kalan bir yoksunluk imgesiyle karşı karşılaşıyoruz. 

Ancak günümüz derinleşen ekonomik krizi ve güvencesiz kalmış dünyasında yoksunluk hâllerini farklı şekillerde düşünmek mümkün. Belki çok istenip alınmayan teknolojik cihazda ya da markette geri bırakılmak zorunda kalınan üründe ve işte hiç olmayan tatil fotoğraflarında. Dışarıda bırakılanlar, aynı zamanda anlatacak hikâyeye sahip olmanın ağırlığıyla da karşı karşıyalar. Belki de yeni hikâyelerin olasılıklarına bakmaktan başka çareleri de yoktur.