cinsellik eğitimi ve Türkiye

Kapsamlı Cinsellik Eğitimi (KCE), yerel ve uluslararası standartları olan, kanıta dayalı şekilde hazırlanmış, genelde sistematik bir program izleyen ve cinselliğe ve cinsel sağlığa dair bilgi, beceri ve tutum kazandırmayı hedefleyen bir eğitim modelidir. KCE’nin belki de en kritik faydalarından biri, öğrencileri pasif şekilde öğrenen konumunda bırakmaması; aktif bir şekilde beceri kazanan özneler olmalarına alan açmasıdır. Örneğin, KCE, öğrencilere sadece flört şiddeti hakkında bilgi vermez, flört şiddeti durumlarında pratik olarak uygulanabilecek iletişim ve benzeri becerileri kazandırmayı hedefler. Bunu, sadece bilgi sağlayarak değil, tartışma, sorgulama ve pratik yapma alanı açarak sağlar. 

Cinsellik eğitimi aslında saygı eğitimidir, “Hayır diyebilirsin!” eğitimidir, “Bedenin senindir!” eğitimidir, haz eğitimidir, eşitlik eğitimidir. 

• Cinselliği bütüncül bir bakış açısıyla ele alır (duygusal, bilişsel, fiziksel, toplumsal),
• Yaşa uygunluk kriterlerine göre konuları belirler, 
• Belli değerleri empoze etmez, bireylere kendi değerlerini keşfetmeleri için alan açar,
• Cinsel anlamda sağlıklı olma halini sadece fiziksel sağlık değil, bütüncül sağlık olarak ele alır,
• Kapsadığı konular çeşitlidir ve kültüre saygılı ve sorgulayıcı biçimde ele alınır,
• Yapılandırılmış olamadığında, ebeveynler, bakım verenler ve eğitimciler tarafından hayatın içine serpiştirilebilir,
• Çocuk ve gençlerin kendilerini korumalarını, sağlıkları için daha doğru kararlar alabilmelerini ve iyi birer birey olabilmelerini destekler.

Zaman zaman politik, kültürel ya da içerik çeşitlilikleri sebebiyle karşımıza şu isimlerle de çıkabilir: 

• Cinsel gelişim eğitimi,
• Mahremiyet eğitimi, 
• Üreme sağlığı eğitimi,
• Koruyucu-önleyici eğitim,
• HIV eğitimi.

Eğitimin ismi ne olursa olsun, yapı gereği seks-pozitif, yargılayıcı olmayan, beceri kazandırmayı hedefleyen, güçlendiri, yaşa uygun ve kanıt temelli olmalıdır. Ancak böyle olduğunda en olumlu etkiyi sağlar. 

Zeynep: Türkiye’de kapsamlı cinsellik eğitimi var ile yok arasında. Öğretmenler, psikolojik danışmanlar ve veliler cinsel sağlık eğitiminin gerekliliğinin farkındalar. Ama iş talepte bulunmaya veya uygulamaya geldiğinde herkes köşeye çekiliyor ve kimse sorumluluk almak istemiyor.

Prof. Dr. Fatma Bıkmaz’ın yaptığı, TAP Vakfı ve UNFPA Türkiye işbirliği ile 2022 yılında yayınlanan araştırmayı incelemenizi önerebilirim. UNESCO tarafından 2018 yılında revize edilen ‘Cinsellik Eğitimi Üzerine Uluslararası Teknik Rehber”in temel alındığı bu araştırmada, ulusal eğitim programlarının teknik rehbere ne ölçüde uyuştuğu ve eksik kalan alanları ele alınıyor. Okul Öncesinden Ortaöğretime Öğretim Programlarının ve Ders Kitaplarının Analizi’ne göre 5-8, 9-12, 12-15 ve 15-18 yaş gruplarının öğrenme hedeflerine baktığımızda İlişkiler; Değerler, Haklar, Kültür ve Cinsellik; Sağlık ve İyi Olma Becerileri ile Şiddet ve Şiddetten Korunma kavramları ele alınırken, Toplumsal Cinsiyeti Anlamak; İnsan Bedeni ve Gelişim; Cinsellik ve Cinsel Davranış ile Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı kavramları pek ele alınmıyor.

Kapsamlı cinsellik eğitiminin ne olduğunu bilen, önemini yok saymayan ve yaşa özel kazanımlarına hakim olan kurum ve kuruluşlar ister kendi kadrosu için, ister ebeveynleri için, ister öğrencileri için cinsellik eğitimini talep ediyorlar. Bütçeye bağlı olarak yapılan çalışmalar kısıtlı. Maalesef çoğu zaman sorumluluk dışarıdan gelen uzmana bırakılıyor. Cinsellik eğitimi için alan açılsa da, dikkat çekmemesi adına pek duyurulmuyor ve konuşulmuyor. Her defasında cinsellik eğitimini sahiplenen, kendi kurumunda devamını sağlamak için mücadele eden kiminle karşılaşsam aşırı mutlu oluyorum ve ister istemez elimden gelen her desteği sunuyorum. Cinsel sağlık ve üreme sağlığı, insan gelişiminin bir parçası ve çocukların üstün yararını düşünerek hareket etmemiz gerekiyor. Biz yetişkinler ve uzmanlar kendimizi hazır hissetmiyorsak, hazırlanmalı; kendimizi rahatsız hissediyorsak da neden rahatsız olduğumuzu keşfetmeliyiz.

Rayka: Evet, genelde hazır olmayan çocuklar değil, yetişkinler. Çünkü çocuklar, özellikle yaşları küçüldükçe, cinselliğe çok daha objektif bir noktadan bakabiliyorlar. Onlar için cinsellik, beden ya da üreme sistemi hakkında konuşmak, uzay boşluğunun rengini, gölde yaşayan balık türlerini ya da kelebeğin beneklerini konuşmaktan farklı olmuyor. Cinsellik eğitimi hakkında kaygılı ebeveynin aklında genellikle “Çocuklarımıza seks anlatacaklar” düşüncesi oluyor. Biz yetişkinler, kendi cinsellik bilgimizle, ön yargılarımız ve inançlarımızla çocukların da bu konuyu dinleyeceklerini varsayıyoruz çoğunlukla. O çocuklar ama, üreme sistemini konuşacağız dediğimizde “amanin seks hakkında konuşacağız” diye düşünmüyor, varoluşu, evreni, gökyüzünü, evinde hamile olan tavşanını falan düşünüyor. Bu, hem Türkiye’de hem Kanada’da verdiğim eğitimlerdeki deneyimim. Bu yüzden de araştırmalar, erken yaşta cinsellik eğitimine başlamanın önemini vurguluyor yıllardır. Ne kadar küçük, o kadar az ön yargı oluyor. Tabii yaşa uygunluk kritik. 

Türkiye’de maalesef cinsellik eğitimi bir haktan çok lüks gibi var olabiliyor çoğunlukla. Özel okullarda, rehberlik bölümünün inisiyatifi ya da ebeveynlerden gelen taleple harekete geçilebiliyor. Bunun birkaç sınırı var. En önemlisi, çoğu çocuk, ebeveyn ve eğitimci cinsellik eğitimine erişemiyor. Erişebilenler de en etkili şekilde erişemiyor. Dolayısıyla, kriz anlarında ya da istenmeyen bir olay yaşandığında aldığım emailleri ve telefonları düşündükçe, cinsellik eğitimine bakışın biraz da “sorunumuzu başkası çözsün” ile çaresizlik arasında bir yerde kalakaldığını düşünüyorum. Kırk dakikada, tüm yaş gruplarının toplandığı bir amfide cinsellik eğitimi verilmesini bekleyenlerden, sadece kendi öncelikleri doğrultusunda bu eğitimi almak isteyenlere uzanan çok çeşitli durumlar var. Burada maruz kaldıkları hiçbir şeye maruz kalmamalarından iyidir bakış açısıyla yaklaşılması gerekebiliyor. Ama bazen de istenen şey çocuklara zararlı olabilme ihtimali taşıyorsa hızlıca uzaklaşılması gerektiğini düşünüyorum. Cinsellik eğitimi gibi bi konuda hata yapma ya da kaş yapayım derken göz çıkarma lüksümüz yok. 

Bu hal alternatif öğrenme yöntemleri diyebileceğimiz oluşumlara da alan açıyor bir yandan. Çime beton dökülüyor olabilir, ama aralardan çiçekler yine çıkıveriyor. Bu alanda mücadele vermeyi romantize edemeyeceğim daha çok, çünkü öyle romantik bir yanı yok. Fakat etik sorumluluğu olanlarca ele alındığında podcastleri, sosyal medya yayınlarını, bizim gibi olan ama belki yan yana duramadığımız insanların deneyimlerini dinleyebilmek de öğrenmenin, beceri kazanmanın bir yolu. 

Burada da sözü Hazal’a bırakıyoruz:

Hazal: Kapsamlı cinsellik eğitiminin olmadığı Türkiye’de ve Türkçe dilinde, insanlar alternatif bir arayışına girdiklerinde karşılarına çıkan kaynaklardan bir tanesi olduğunu düşünüyorum Mental Klitoris’in. Aslında bir boşluğu doldurduğunu söyleyebiliriz. Ama benim asıl amacım cinsellik eğitiminin olmayışının boşluğunu doldurmak değildi. Çünkü cinselliğe dair eğitim verecek bir arka plandan gelmiyorum. Gazeteciyim. 

Mental Klitoris, kapsayıcı, kesişimsel, seks-pozitif, feminist bir yaklaşımla cinselliğe dair meseleleri ele alıyor. Burada da iş aslında yaklaşımda bitiyor. Ben de kapsamlı cinsellik eğitiminin bu yaklaşımla olması gerektiğini düşünüyorum. O yüzden bu noktalarda paralellikler olduğunu söylemek mümkün. Bir de ben, kapsamlı cinsellik eğitimin olmadığı bir yerde karşıma ne çıkmasını isterdim  diye düşünerek ilerledim. Daha ergenliğe yeni girerken zamanlarımda, cinselliğimi keşfederken, lisedeyken vs. karşıma ne çıkmasını isterdim sorusunu sorarak üretiyorum Mental Klitoris’te. O yüzden evet orada bir boşluk var, amaç o boşluğu doldurmak olmasa da, o boşluğu doldurma görevini görüyor sanırım. İnsanlardan da aldığım geri dönüşlere bakarsak, kapsamlı cinsellik eğitiminin olmadığı bir yerde, Mental Klitoris’ten pek çok şey öğrendiklerini, güçlendirici olduğunu söylüyor dinleyenler de. 

Podcasti videoya göre üretmesi çok daha kolay ve ucuz. Maliyetli değil. O yüzden ben de kendi yetkinliklerimi, becerilerimi ölçüp biçip tarttığımda video işine girişmektense podcast işine girişmek daha avantajlı oldu. Bunun cinselliğe dair kısmına bakacak olursak şu var, bir kere videoda görüntülerle ne yapabilirim ne yapamam bilmiyorum. Video formatında ya da yazılı formatta belki daha fazla kişiye ulaşabilirim ama uzun bölümler yapmak, insanları ağırlamak, konuşmak da istiyorum. O yüzden de sesli formattan gitmek fayda sağladı. Podcast yükselişe geçiyordu ve belki cinselliğe dair içerikleri, video formatında veya yazılı formatta bulabilecekken podcast formatında Türkçe bulamamak da bir avantaj sağlamış oldu. Cinsellikle alakalı podcast yapan ilk podcastlerden Mental Klitoris. Şu anda daha fazla örnekleri mevcut. Şu anda girişseydim bir avantaj olarak sayar mıydım bilmiyorum. Henüz yeni bir format olmasından faydalandım 2020’nin başında.

Ayrıca sesli format, insana geçen bir format. İnsan birinin sesini haftada bir duyunca gerçekten ona alışıyor, o samimiyeti kurabiliyor. Belki videodaki kadar görmüyor orada seni, ama yazıdansa daha orta bir yerde kaldığını söyleyebilirim. Cinsellik gibi konularda konuşurken belki o yakınlığı hissedebilmek iyi oluyor. 

Sansür meselesi var tabii bir de. Youtube’da bazı içerikler topluluk kurallarına tabi tutulurken, podcast dinleme platformlarında şu an için herhangi bir sansür yok. Dilediğimi dilediğim şekilde konuşabiliyorum, neyin ne olduğunu söyleyebiliyorum. 

Zeynep: Cinsellik eğitimi bilimsel bulgulara dayalı, kapsayıcı ve hak temellidir. Bazı sosyal ve kültürel bağlamlarda zorlayıcı olabilir diye çocukların, ergenlerin ve gençlerin bilgi edinme ve eğitim hakkını yok sayamayız. Alandaki çalışmalara sahip çıkmalı ve cinsellik eğitiminin savunuculuğunu yapmalıyız. Bu alanda bilgisi, deneyimi ve uzmanlığı olmayan kişiler fazla atıp tutuyor ve maalesef fazla dikkate alınıyorlar. Gelen tepkilerle birlikte bazen neyi neden yaptığımızı unutuyoruz ve susuyoruz. Bu susma hali hem kurumlar için hem de bireyler için geçerli. Susmamalıyız. Cinsel haklar ve üreme hakları temel ve evrensel insan haklarındandır. Nokta. Bazen susmak kendi güvenliğimiz için, soluklanmak da cinsellik eğitimi alanında çalışmaya devam etmek için gerekebiliyor. Kendi ihtiyaçlarımızı gözeterek, bireylerin hazır bulunuşluğuna ve cinsel sağlık eğitimin dönüştürücülüğüne inanarak ve alandaki çalışmalara sahip çıkarak, her konferansta duymaktan sıkıldığım “toplum buna hazır değil” söylemlerinin önüne geçebileceğimizi düşünüyorum.

Rayka: Türkiye’de cinsellik eğitiminin önündeki bariyerleri düşününce aklıma gelenler kimseyi şaşırtmayacaktır: Politikalar, ebeveynlerin ya da okul yönetiminin çekinceleri ve ön yargıları, cinsellik eğitiminin faydalarının bilinmemesi, kaynak eksikliği… Bunlar bizden çok büyük, mega bariyerler gibi gelebiliyor bazen. Türkiye’de cinsellik eğitimi denince çok ciddi bir uzman eksikliği de var. Aslında bu bir kısır döngü. Örneğin, cinsellik eğitmenlik eğitimi açılsa, bu insanlar nerede iş bulacak? Okullarda ve diğer kurumlarda yer verilmeyecek çoğunlukla bu konuya. Bununla beraber, ihtiyaç olduğunda da, uzmanlara, eğitim programlarına ancak belli şehirlerde ya da belli zamanlarda ulaşılabiliyor. 

Bu alanın canımı yakan en büyük bariyeri ise çok eğitimli olarak adlandırdığımız, ama eğitimli oldukları kadar cahil olan bir kesim. Bu belki birilerini kızdıracak fakat, unvanı Prof. olan, Dr. olan, fakat spesifik olarak cinsellik eğitimi alanında uzmanlığı olmayan birçok insan cinsellik eğitiminin aleyhine konuşuyor. Ne kaynakları güncel, ne yöntemleri kanıta dayalı. Bu bence en aşılmazı. Konu dönüp dolaşıp etiğe ve insan haklarına geliyor. Bir mühendis nasıl akademik unvanlarını cinsellik eğitimi hakkında yorum yapmak için kullanabiliyor? Hayatında eğitim vermek için bir orta okula dahi girmemiş, uluslararası standartların s’sini incelememiş bir psikiyatri profesörü nasıl olur da cinsellik eğitiminin zararlı olabileceğini savunabiliyor? Ağzı olan konuşuyor, bu yeni değil, fakat isminin yanında unvanı bol olanlar asılsızca konuştuğunda gerçekten bu alanın canı çok yanıyor. Bilim okuryazarlığı çok düşük olduğu için de, sorgulayan maalesef çok çıkmıyor. Dün gibi hatırlıyorum, bir konferansta, psikoloji alanında çok isim yapmış biri, “aman canım eskiden cinsellik eğitimi mi vardı, çocuklar birbirlerinden öğreniyordu” gibi korkunç ve talihsiz bir açıklama yapmış, kendisine kaynak sorduğumda da, kendi doktora tezini referans göstermişti. Bu kibir gerçekten birçok şeyden çok engel cinsellik eğitiminin önünde. Tek bir insanın sözü, yazısı, düşüncesi, ön yargısının, nasıl olur da yıllardır dünyanın dört bir yanında yapılmış araştırmaları bertaraf etmesi beklenebilir ki? 

Üçüncü olarak da, maalesef cinsellik eğitiminin ve insan cinselliğinin hala sadece psikoloji ya da tıbbın bir alt başlığı olarak algılanması. On yıldır Türkiye’de cinsellik eğitimi alanında çalışıyorum. Hala “psikolog değilsin ki nereden bilebilirsin” diye yorum yapanlar oluyor. Bu konuda da yalnız olmadığımı biliyorum. Mesele zaten ben, o, şu, biz meselesi değil. Mesele, insan cinselliğine ve alakalı mesleklere ve uzmanlıklara dair bakışımızın, en az insan cinselliğine olduğu kadar sınırlı olması. Türkiye’de kaç üniversitede psikoloji ya da tıp okuyan öğrenci insan cinselliği konusunda ilkokul çağındaki çocuklara eğitim verebilecek yetkinlikte mezun oluyor? Sıfır. Öğrencinin kabahati değil ki bu ama, mesleği eğitmenlik olmayan birinden, cinsellik gibi bir konuda hele ki eğitim vermesini beklemek en iyi ihtimalle saflık, en kötü ihtimalle tehlikeli. 

Cinsellik eğitimi ve eğitici içerik üretiminin önünde sadece önyargı kaynaklı değil, lojistik bazı engeller de var... 

Hazal: Podcast ilk başladığımda öyleydi, şimdi de öyle: Youtube kadar insanların hayatında olan bir şey değil. Hala insanlar Youtube’dan bir şeyleri dinliyorlar, izlemeseler bile. O yüzden yine sınırlı bir kitleye ulaşmak dezavantajı oluyor. Podcast dinleme platformlarında podcastinin geneline bir yorum yapabiliyor insanlar ama bölüm bölüm yorum yapma seçeneği yok. Bunun bence avantaj olduğu yerler var, dezavantaj olduğu yerler var. Örneğin, cinsellikle alakalı konuşurken bir moderasyon gerekebilir böylesi yorumlar olsa. Bir yandan da yorum, etkileşimdir, insanların ne söylediğini, aklındakileri duymaktır. Bu etkileşimin dinleme platformlarında olmamasının yerini ben sosyal medya hesaplarıyla doldurmaya çalıştım. Mental Klitoris’in sosyal medya hesaplarını güçlü, güncel ve “responsive” tutmaya çalıştım. 

Yani en büyük dezavantajı çok fazla kişiye ulaşamıyor olması. Evet bilinirliği artıyor giderek ama yine de, bir Youtube kadar bilinirliği yok. Ben de podcast formatının da bilinirliği artsın diye uğraştım. En başta bölümleri Youtube’a yüklemiştim ilk 3 bölümü ama daha sonrasında yüklemedim. Bu formatta ve buradan dinlenecek gibi düşündüm, benim de formata tutunmam böyle oldu. 

Cinselliğe dair bilgileri, sesli formatta ve podcast olarak sunmanın dezavantajlarından biri de monetizasyon söz konusu değil Türkiye’de. Podcast dinlemeleri üzerinden bir gelir elde etmek mümkün olmuyor. O yüzden de böyle bir şey yaparken sürdürülebilirliği ile alakalı sıkıntı oluyor. Başka işler yapmak durumunda kalıyorum ki cinsellikle ilgili bu içeriklerimi üretebileyim. Ana geçim kaynağımın olması ile alakalı. O geçim modelinden, platform üzeri monetizasyondan bahsedemiyoruz maalesef hala. 

UNESCO’nun derlemesine göre cinsellik eğitimi hakkında yapılan araştırmalar şunları gösteriyor: 

• KCE, gençlerin cinsel sağlık ve üreme sağlığına dair bilgi düzeyini artırıyor, tutum ve davranışlarını olumlu şekilde etkiliyor, 
• KCE, gençlerin partnerli ilk cinsel davranışları daha geç yaşamalarına, prezervatif ve diğer korunma yöntemlerinin kullanımının artmasına yarıyor; kendilerini tehlikeye atabilecek davranışlarda bulunma ve korunmasız cinsel davranış deneyimleme ihtimallerini azaltıyor,
• Sadece cinselliği erteleme ya da cinsellikten muaf kalmayı destekleyen eğitim modelleri amaçlarına ulaşmıyor ve gençler için daha zararlı olabiliyor,
• KCE, toplumsal cinsiyet, cinsel kimlik ve güç gibi konuları kapsadığında istenmeyen gebeliklerin ve enfeksiyon aktarımının önlenmesinde beş kat daha fazla etkili, ve,
• Ebeveynlerin, bakım verenlerin ve eğitimcilerin desteği ve genç dostu hizmetlere erişim, okullarda uygulanan KCE programlarının başarısını arttırıyor.

İsteğimiz belli. Cinsellik eğitimi haktır. Hakkımızı istiyoruz! Hakkımızı talep ediyoruz. Mücadele etmeyi bırakmıyoruz. Bu görseli paylaşıp bize katılabilirsin!