🪖 Darbe kıtası: Afrika

Gabon'da 30 Ağustos'ta askerler yönetime el koyduklarını ve seçim sonuçlarını iptal ettiklerini açıkladı. Ülkede darbeden birkaç saat öncesinde seçim sonuçları açıklanmış, Devlet Başkanı Ali Bongo’nun yeniden göreve seçildiği ilan edilmişti. Seçimlere müdahale eden ordu, 56 yıldır iktidarda olan Bongo ailesinin yönetimini devirdi. 

• Bilgi notu: Ali Bongo, babası Omar Bongo 2009 yılında hayatını kaybettiğinden beri devlet başkanlığı görevindeydi. Babası Omar Bongo da, 1967-2009 arasında devlet başkanlığı yapmıştı.

Darbenin ardından Ali Bongo, ev hapsine alındı ve oğullarından biri "Vatana ihanet" suçlamasıyla tutuklandı. Askerler, seçim sonuçlarını iptal ettiklerini ve cumhuriyetin tüm kurumlarını feshettiklerini duyurdu, kendilerini “Geçiş ve Kurumların Restorasyonu Komitesi” üyeleri olarak tanıttı. 

Henüz pazartesi günü ise askerî cuntanın lideri General Brice Oligui Nguema geçici devlet başkanı olarak yemin etti. Nguema, "serbest ve şeffaf" seçimlerle iktidarı sivil yönetime devretme sözü verdi. 

Gabon'daki darbe Nijer'de yaşanan darbeden yaklaşık 1 ay sonra geldi. Böylece Afrika kıtasında son 1 yılda 2 ülkede, son 3 yılda ise 6 ülkede darbe gerçekleşmiş oldu. 6 ülkenin Afrika'da bulunmalarının yanı sıra bir benzerlikleri daha var; o da hepsinin eski Fransız sömürgesi olması.

3 yıl, 6 ülke, 8 darbe 

 2020 yılından bu yana Afrika'da Mali, Çad, Gine, Burkina Faso, Nijer ve Gabon askerî darbelerin gerçekleştiği ülkeler. Kısaca buralardaki darbeleri hatırlamak gerekirse; 

• Mali: 1960 yılında Fransa'dan bağımsızlığını kazanan Mali'de 2020 ve 2021 yıllarında iki kez darbe gerçekleşti. 18 Ağustos 2020'de Devlet Başkanı İbrahim Boubacar Keita, Albay Assimi Goïta liderliğindeki askerî cunta tarafından devrildi. Ulusal Halkın Kurtuluş Konseyi (CNSP) kuruldu ve cunta 3 yıl içinde seçim sözü verdi. Eski Savunma Bakanı Bah N'Daw geçici başkan ve Assimi Goïta başkan yardımcılığına atandı. 24 Mayıs 2021'de ise gerçekleşen ikinci darbede Mali ordusu, geçici Devlet Başkanı Bah N'Daw, Başbakanı Moctar Ouane ve Savunma Bakanı Souleymane Doucouré'yi tutuklayıp gözaltına aldı. 26 Mayıs'ta Assimi Goïta, Geçiş Dönemi Başkanı oldu. Goïta, 6 ay olan geçiş sürecini 5 yıla uzatmak istedi; ancak ülkeye ağır ekonomik yaptırımlarda bulunan Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) ile gerçekleşen görüşmelerin ardından Mali'nin Şubat 2024'te seçime gideceği açıklandı. 

• Gine: Fransa'dan bağımsızlığını 1958 yılında kazanan Gine'de ise askerî darbe 5 Eylül 2021 yılında gerçekleşti. Gine ordusunun özel kuvvetler birimi Başkanlık Sarayı'nda Cumhurbaşkanı Alpha Conde'yi ev hapsine aldı. Ordu, hükümeti yolsuzlukla ve insan hakları ihlalleriyle suçladı. 2010'dan beri görevde olan Gine cumhurbaşkanı Conde, anayasayı değiştirdikten sonra 2020'de üçüncü dönem için yeniden seçilmişti. Conde ev hapsinde tutulduğu süreçte istifa etmeyi reddetti. 1 Ekim'deGeçiş Dönemi Başkanı olan Albay Mamadi Doumbouya, 3 yıllık bir geçiş dönemi hedeflediklerini duyurdu. Doumbouya kendisinin ve diğer cunta yöneticilerinin gelecekteki seçimlere katılmayacağını vurguladı ve Ocak 2023'ten itibaren 2 yıla indirdiği geçiş sürecinin bir gün bile uzamayacağına söz verdi. 
• Burkina Faso: 1960 yılında Fransa'dan tam bağımsızlığını kazanan Burkina Faso'da 2022'de iki darbe yaşandı. Darbelerden ilki 23 Ocak gecesi gerçekleşti. Kasım 2020'de ikinci dönem başkanlığına seçilen Cumhurbaşkanı Roch Marc Christian Kaboré, hükümeti cihatçı tehdide karşı mücadele edememekle suçlayan askerler tarafından devrildi. Darbenin lideri Paul-Henri Sandaogo Damiba, üç yıllığına ülkenin Geçiş Dönemi Başkanı olarak atandı; ancak 30 Eylül'de bir darbe daha gerçekleşti. Yine aynı nedenle gerçekleşen darbenin lideri İbrahim Traoré, 21 Ekim'de Geçiş Dönemi Başkanı olarak seçildi. 

• Nijer: Nijer'in seçilmiş Cumhurbaşkanı Muhammed Barzoum bu yıl 26 Temmuz'da, bizzat kendisini korumakla görevli başkanlık muhafızları tarafından devrildi. Bazoum, Nijer'in 1960 yılında Fransa'dan bağımsızlığını kazanmasından bu yana seçimle göreve gelen ilk lideriydi. Askerler ülkenin anayasasını askıya aldıklarını açıkladı ve devlet başkanlığı yetkilerini General Abdourahmane Tchiani'nin üstlendiğini bildirdi. Cunta, 3 yıllık bir geçiş dönemi ilan etti. Darbeyi kınayan ECOWAS, Başkan Bazoum'un serbest bırakılmasını talep ediyor ve askeri müdahale tehdidinde bulunuyor.
• Çad: Çad'da yaşanan darbe ise diğerlerine göre biraz farklı. 1990'dan bu yana yönetimde olan Cumhurbaşkanı İdris Debi İtno, cumhurbaşkanlığı seçiminin düzenlendiği 11 Nisan 2021'de Çad'ın kuzeyinde Libya sınırındaki Tibesti bölgesinden başkent Encemine’ye doğru saldırı başlatan Çad'da Değişim ve Uyum Cephesi'ne (FACT) bağlı isyancılara karşı başlatılan operasyonda 19 Nisan'da cephe hattında vurularak hayatını kaybetti. Bunun üzerine 20 Nisan sabahı oğlu Muhammed İdris Debi İtno bir grup askerle birlikte Askeri Geçiş Konseyi'nin kurulduğunu açıkladı. Debi İtno, Geçiş Dönemi Başkanı oldu. Bunun ardından askerî yönetimin başa geçmesi nedeniyle ülke muhalefeti başta olmak üzere birçok grup, hareketi bir darbe olarak nitelendirdi. 2022 yılında geçiş hükümeti ve muhalif gruplar arasında bir barış anlaşması imzalansa da bu yıl ülkede darbe girişimleri olduğu ve engellendiği bildirildi.

Fransız sömürgesinin etkisi, dünden bugüne 

Yazının başında belirttiğimiz üzere; bu ülkelerin tek ortak noktası Afrika'da olmaları değil; her birinin aynı zamanda eski Fransız sömürgesi olması. Tabii yalnızca eski sömürge değil, Fransa'nın bu ülkelerle bağı hâlâ devam ediyor. 

Örneğin ülkelerin birçoğunda avro sabit ve ülkeler Fransa hazinesinin garantileriyle desteklenen para birimi Orta Afrika Frangı kullanıyor. Ayrıca birçoğu Frankofon.

Ülkelerde bulunan birçok büyük şirket de Fransa merkezli. Yine bir örnek vermek gerekirse Gabon'un özel sektörde en çok istihdam sağlayan ikinci firması, bir madencilik şirkeri olan Eramet ve şirket Fransa merkezli.

Fransa'nın ülkeler üzerindeki tek etkisi bu da değil, zira neredeyse tamamında Fransa ordusunun askerleri yer alıyor. Başkent Encemine'deki Fransa’nın askeri üssü, Sahil bölgesindeki Fransız askeri varlığını tek çatı altında toplayan "Barkhane" askeri harekatının merkezi komutası başkent Encemine'de kuruldu.

Özellikle Macron'un görevde olduğu süreçlerde Fransa'nın eski sömürgeleri üzerindeki askeri ve siyasi etkisi canlılığını hep korudu. Çad'da, 2019'da dönemin cumhurbaşkanı İdris Deby'i destekleyen Fransa'nın askerî uçaklarının, ülkenin kuzeydoğusundaki isyancıları üç gün boyunca bombardımana tutması buna örneklerden biri. 

Fransa'nın ülkelerin darbe ile indirilen yönetimleriyle de arası iyi. Gabon'daki lider Bongo'nun ve çocuklarının Fransa'da çok sayıda taşınmaz mülk satın aldığı ortaya çıkmıştı. Yapılan araştırmada elde edilen bilgilere göre Bongo ailesinin başta Paris'teki Şanzelize'de olmak üzere ülkenin birçok bölgesinde 28 taşınmaz mülkü bulunuyor ve bu mülkler başta Fransa merkezli Elf-Total'in olduğu, çoğunlukla petrol şirketlerinden alınan rüşvet ve yolsuzluk paralarıyla elde edildi.

Yani örneklerden de anlaşıldığı üzere Fransa bu ülkelerin tamamında siyasi, askerî ve ekonomik etkiye sahip. 

Ancak; Fransa'nın Afrika'ya müdahale eden ülke imajından uzaklaşmak istediği de değerlendiriliyor. euronews'ta konuya ilişkin bir yazı kaleme alan Andrew Naughtie şu ifadeleri kullanıyor: 

"Geçen bahar Frankofon ülkeleri ziyaret eden Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Afrika turunun ilk ayağı Gabon'da, Fransa'nın sömürge dönemi sonrası Afrika ile kurduğu ilişkileri ifade etmek için kullanılan "Françafrique" döneminin artık sona erdiğini duyurmuştu."

"Fransa'dan almak istemediği pozisyonu alması bekleniyor ve bunun sorumluluğunu tamamen üstleniyorum" diyen Macron ülkesinin, "Gabon'da veya başka bir yerde herkesle konuşabilen ve rolü iç siyasete karışmamak olan tarafsız bir muhatap” olduğunu öne sürmüştü.

Naughtie, Afrika'daki birçok ülkenin ise Macron gibi düşünmediğini vurguluyor. 

Ülkelerdeki darbelerin yalnızca yönetimdeki hükümetlere değil, aynı zamanda yıllardır hem kültürel hem ekonomik hem siyasi hem de askerî alanda etkisini sürdüren Fransa'ya yönelik de olduğu; her darbenin ardından cunta yönetimlerinin aldığı Fransa başkonsoloslarını ülkelerine geri gönderme veya Fransa askerlerinin ülkelerinden çekilmesini talep etme gibi kararlardan da anlaşılıyor. 

Rusya'nın esintisi

Özellikle Burkina Faso, Mali ve Nijer’deki darbelerle Fransa’nın Batı Afrika üzerinde güç kaybettiği ve Rusya’nın bu darbelerden istifade edeceği iddia edilmişti. Nijer'deki darbenin ardından darbe destekçileri, sokaklara Rusya bayrağı ile çıkmıştı.

Geçtiğimiz günlerde liderlerini bir uçak kazasında kaybeden Rusya paralı asker grubu Wagner'in en etkin olduğu ülkelerden biri de Mali. Aralık 2021'den bu yana, Wagner grubundan binden fazla askerin Mali'de askerleri desteklediği biliniyor; ancak Mali'deki askerî yetkililer Wagner'in ülkedeki varlığını hâlâ reddediyor. Rusya yetkililerinin birçok kez doğrulamasına rağmen  yalnızca "devletler arası işbirliği " çerçevesinde  "Rus eğitmenlerin " kullanıldığını kabul ediliyor.

Konuyu euronews'e değerlendiren Fransız siyaset bilimci Nicolas Tenzer'e göre Fransa'nın eski Afrika kolonilerine karşı son yıllarda paradoksal görünen davranışları, bir dereceye kadar, başta Mali olmak üzere şiddetli cihatçılığa ve Rusya'nın etkisine karşılık verme zorunluluğundan kaynaklanıyor.

Rusya'nın son 20 yılda bazı ülkelere silah sevkiyatı yaptığını belirten Tenzer, Rusya'ya bağlı şiddet yanlısı paralı askerlerin bu ülkelerin çoğunda geniş çapta güvenlik rolü oynadığını belirtiyor. Tenzer, son Mali krizinin, "Rusya'nın, ülkeleri kendi etki alanına çekmek için gölgede yürüttüğü çalışmaların son örneği olduğunu ve bu çalışmaların Afrika'nın son dönemde karşılaştığı en büyük tehdit olduğunu" ileri sürüyor ve şunları yazıyor: 

"Çin'in Afrika'daki planı kıta kaynaklarının yağmalanması etrafında şekillenirken, Moskova da Batı'nın kıtadaki etkisine karşı koymaya odaklanmış durumda." 

Tüm bu bilgilerin ışığında, Afrika kıtasında yaşananlar, yeni bir soru doğuruyor: 

Sömürgeden kurtulan ancak etkisini hâlâ yaşatan ülkeden zincirlerini koparmak için çabalayan bu ülkeler, kurtuluşu farklı kelepçelerde mi arıyor? Diğer bir deyimle "yılana mı sarılıyor"?

Cumhurbaşkanı Erdoğan, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile pazartesi günü Rusya’nın Soçi kentinde bir araya geldi. 3 saatlik görüşmenin ardından iki lider bir basın toplantısı düzenledi. 

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, basın toplantısında Tahıl Koridoru Anlaşması'nın da görüşmede konuşulduğunu ifade ederek iptal olmasının küresel gıda pazarını çok etkilemediğini ifade etti. Putin, "Biz tahıl anlaşmasını canlandırmaya hazırız. Yeni anlaşma için Rusya’ya yaptırımların kaldırılması gerekiyor. Ben bunu sayın Erdoğan’a açıkça söyledim" dedi.

Putin, bir gazetecinin sorusuna ise Tahıl Koridoru Anlaşması'na ilişkin "Batılı partnerlerimiz bizi dolandırdı. Birkaç gün içinde sözler yerine getirilsin; biz tahıl koridorunun devam etmesi için kendi çabalarımızı sarf ederiz" cevabını verdi.

Cumhurbaşkanı Erdoğan ise yaptığı açıklamada, eksiklerin giderilerek girişimin devam ettirilmesi gerektiğini vurguladı ve "Türkiye olarak beklentileri kısa sürede karşılayacak bir çözüme kavuşacağımıza inanıyoruz" dedi. Erdoğan devam eden işgal için ise "Savaşın kazananı barışın kaybedeni olmaz. Taraflar arasında doğrudan müzakerelere ev sahipliği yaptık. Bu konuda üzerimize düşeni yine yapmaya hazırız" ifadelerini kullandı. 

Soru-cevap bölümünde ise Erdoğan, "Putin ‘Fakir ülkelere 1 milyon ton tahılı göndermek için lojistik çalışmalar yaptık’ dedi. Biz de ‘Üzerimize ne görev düşüyorsa Türkiye olarak varız’ dedik. Ukrayna’nın, Rusya ile müşterek adımların atılabilmesi noktasında yaklaşımlarını tabii ki yumuşatması gerekiyor" diye konuştu.

• Kiev'den yanıt: Erdoğan'ın yumuşama mesajını Reuters'a değerlendiren Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenski'nin başdanışmanı Mykhailo Podolyak, "Gerçekçi olalım ve var olmayan seçenekler hakkında konuşmayı bırakalım" dedi. Podolyak, Ukrayna'nın Rusya'ya yönelik yaptırımların yumuşatılmasını veya olası bir "yatıştırma politikasını" desteklemeyeceğinin altını çizdi.

Açıklamalar nasıl okundu?

Görüşmenin ardından Türkiye'de, Rusya'da ve dünya genelinde iki liderin açıklamaları farklı şekillerde yorumlandı. Kimi Putin'in anlaşma için ikna edilemediğini savunurken kimi de Erdoğan'ın Putin'in alternatif yol teklifini kabul etmediğini söyledi. 

BBC Türkçe'nin derlediği haberde, Kommersant gazetesinin, Putin'in sözlerine yorum yaparak "Her şey çok açıktı. Anlaşma yok ve olmayacak da. Çünkü kimse Rusya’nın koşullarını yerine getirmeye niyetli değil" ifadelerine yer verdiği aktarıldı.

Günlük gazete Moskovsky Komsomolets de "Erdoğan'ın Vladimir Putin'i Ukrayna ile tahıl anlaşmasına dönmesi için ikna edemediğini" belirtti.

Yine aynı haberde, askerî yorumcu Yuri Podolyaka'nın Telegram'daki gönderisinde Ukrayna'nın, Rusya'nın tahıl anlaşmasına zorlanması yönündeki beklentilerinin ters teptiğinden bahsettiği ifade edildi. Podolyaka, "Devlet başkanımızın açıklamalarına göre söyleyebiliriz ki, başka birilerine boyun eğdirildi” dedi.

Savaş blogcusu Boris Rozhin ise görüşmelerin Türkiye yerine Rusya'da yapıldığına dikkat çekerek, Rusya'nın Türkiye'yi "boyun eğmeye zorladığını" iddia etti. Rozhin, "Dün ilginçtir ki bazı insanlar 'tahıl anlaşması' yeniden canlandırılacak diye bekliyorlardı. Şimdi ise 'İnanabiliyor musunuz, Putin pes etmedi' diye itiraflarda bulunuyorlar" değerlendirmesinde bulundu. Rozhin ayrıca “Erdoğan'a karşı dikkatli olunması gerektiğini” söyledi. 

euronews'ta yer alan konuya ilişkin haberde ise Türkiye'nin, Rusya'nın önerdiği alternatif tahıl koridorunun çözüm olmayacağını belirterek karşı çıktığı ifade ediliyor. 

Politico'da yer alan haberde ise ABD'nin German Marshall Fund Ankara ofisi direktörü Özgür Ünlühisarcıklı'nın değerlendirmelerine yer veriliyor: 

"Hem Putin hem de Erdoğan küresel güneyin dostları olarak görülmek istiyor. Tahıl anlaşması, Türkiye için diplomasi ve arabuluculuk kapasitesinin arttırılması kadar önemli değil. Erdoğan'ın dengeleme hamlesine yönelik eleştiriler var ve tahıl anlaşmasının yeniden hayata geçirilmesinin tüm dünya için bir karşılığı olacak."

Reed Smith'te uluslararası ticaret avukatı olan Tan Albayrak ise "Erdoğan, Karadeniz Girişimi'ni açıkça uluslararası arenadaki parlak anı ve aynı zamanda Türkiye'nin artan stratejik önemine vurgu yapma şansı olarak görüyor. Rusya'nın anlaşmaya yeniden katılması yalnızca küresel tahıl ticareti için bir artı olmakla kalmayacak, aynı zamanda Erdoğan'ın Türkiye'deki iç gündemini de etkileyecektir" değerlendirmesinde bulunuyor.

The New York Times ise analistlerin, liderlerin ortak konuşmasının, ilişkilerinin sürdüğünü ve muhtemelen gelişmeye devam edeceğini açıkça ortaya koyduğunu söylediğini aktardı:

"Rusya kendisini Batı'dan dışlanmış hâlde bulurken, Türkiye hayati bir kanal görevi gördü; Batı'nın yaptırımlarına katılmayı reddetti ve çok ihtiyaç duyulan malları Rusya'ya göndermeye devam etti. Ekonomik krizle mücadele eden Türkiye için Rusya, Türk ihracatı için verimli bir pazar olduğunu kanıtladı ve gecikmiş gaz ödemeleri ve Türkiye merkez bankasına yatırılan mevduatlarla Türk hükümetinin maliyesini destekledi."

İstanbul Beykoz Üniversitesi'nde uluslararası ilişkiler profesörü Ahmet Kasım Han, "Erdoğan bence her iki dünyanın da en iyisini yaşıyor" dedi. Han, Putin'in aynı zamanda bir NATO ülkesinin lideriyle olan açık kanalından da yararlandığını, çünkü bunun ona görüşlerini ittifakın geri kalanına aktarması için dolaylı bir yol sağladığını, bazen de diğer üyelerin hayal kırıklığına uğramasına neden olduğunu söyledi.

Carnegie Rusya Avrasya Merkezi Direktörü Alexander Gabuev ise iki liderin görüştüğü farklı konular da olabileceğini belirterek "Buzdağının görünmeyen bir kısmı da var" diyor.