Paketlemede yeni dönem: Tekrar kullanılabilir gıda ambalajları

Günümüzde, satın aldığımız birçok ürün farklı malzemelerden üretilmiş ambalajlarla paketleniyor. Temelde ürünlerin dış etkenlerden korunması amacıyla üretilen bu ambalajlar, küresel atık oluşumunun da en önemli nedenleri arasında yer alıyor. Araştırmalar 2009 ile 2020 yılları arasında, Avrupa Birliği'nde (AB) oluşan ambalaj atıklarının toplam kütlesinin %20 arttığını gösteriyor. Bu da son 10-15 yıllık süreçte küresel çapta yürütülen sürdürülebilirlikle bağlantılı çalışmalara liderlik eden AB’nin bile ambalaj atıkları sorununa henüz net bir çözüm bulamadığının en önemli kanıtı. Covid-19 ile tüketicilerin artan hijyen endişelerine cevap vermek amacıyla tek kullanımlık ambalaj kullanımının da arttığını düşünürsek, bu %20’lik ambalaj atığı oranının 2020’den bu zamana daha da arttığını düşünmek çok da yanlış bir önerme olmayacaktır.

Farklı ürün grupları için farklı malzemeler kullanılarak geliştirilen ambalajlarla ilgili son aylarda ortaya çıkan yeni güncellemeler AB başta olmak üzere küresel çapta ambalaj atıklarının azaltılmasına olanak tanıyacak gibi duruyor. Fakat “Sistemler nasıl dönüşür?” başlıklı yazımızda tartıştığımız gibi, yalnızca yeniden kullanılabilir ambalaj kullanımını artıracak regülasyonların sistemsel bir dönüşüm için yeterli olmayacağını düşünüyoruz. Özellikle gıda ürünleri için kullanılan tek kullanımlık ambalajlarla ilgili düzenlemelerin tüketici nezdinde doğru temellere dayandırılması gerekiyor.

Bu haftaki inceleme yazımızda önce 2022 sonlarında Avrupa Komisyonu tarafından revize edilen Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Direktifini (Packaging and Packaging Waste Directive) ele alıyor, ardından gıda ürünlerinde yeniden kullanılabilir ambalajlarla ilgili doğru bilinen yanlışlar üzerinden tartışmamızı yürütüyoruz.

Hedefler ne?

Kasım 2022’de Avrupa Komisyonu tarafından revize edilen Direktif kapsamında 2030 yılına kadar tüm ambalajların ekonomik olarak uygulanabilir şekilde yeniden kullanılabilir veya geri dönüştürülebilir olmasını sağlamak amaçlanıyor. Bu hedef doğrultusunda ambalajın yeniden kullanımını ve geri dönüşümünü sağlamak için temel alt yapı gerekliliklerini güçlendirmek, geri dönüştürülmüş içerik kullanımını artırmak ve tüm bu yeniliklerin uygulanabilirliğini iyileştirmek için çalışmalar yürütülmesi öngörülüyor. Revize direktifin aynı zamanda aşırı ambalajlama ile mücadele etmek ve ambalaj atığını azaltmak için tedbirler getireceği de düşünülüyor.

Direktif kapsamında öne çıkan en önemli gelişmelerin başında yeniden kullanılabilir ambalajlarla ilgili var olan vizyonun hedeflerle geliştirilmesi geliyor. Yeni direktife göre AB üye devletlerinin ambalaj atığı oluşumunu önlemek ve ambalajın çevresel etkisini en aza indirmek için önlemler alması gerekiyor. Bunu yaparken de gıda hijyenini veya tüketici güvenliğini tehlikeye atmadan, pazarda yeniden kullanılabilir ambalajın payını ve ambalajın tekrar kullanım sistemlerinin payını artırmak için önlemler almaları bekleniyor.

Örnek olarak, direktif genişletilmiş polistiren (expanded polystyrene/EPS) gibi bazı ambalaj ürünlerinden yapılan yiyecek ve içecek kapları dahil olmak üzere, dokuz tür tek kullanımlık plastik ürünün piyasaya sürülmesini yasaklıyor. Ayrıca, üye devletlerin 2022'ye kıyasla 2026'ya kadar bazı tek kullanımlık plastik ürünlerin tüketiminde azalmayı sağlamak için önlemler almasını zorunlu hâle getiriyor. Özellikle tek kullanımlık plastik gıda ambalajlarının sınırlı geri dönüşüm imkânı ve uzun doğaya karışma süreleri, tekrar kullanılabilir gıda ambalajlarının yaygınlaştırılma amacının arkasındaki en önemli motivasyonlardan biri olarak dikkat çekiyor.

_{footprint.org}

Revize direktifte yeniden kullanılabilir ambalajlarla ilgili Parlamento’nun, 10 Şubat 2021 tarihli döngüsel ekonomi eylem planıyla ilgili kararında, 2030 yılına kadar tüm ambalajların ekonomik açıdan uygulanabilir şekilde yeniden kullanılabilir veya geri dönüştürülebilir hâle getirilme hedefi tekrar dile getiriliyor. Bunun en önemli nedenleri arasında da AB üye ülkeleri ve bazı üye olmayan ülkelerde 2010-2020 yılları arasında Komisyon'un atık azaltma önlemleri ve hedefleri ile aşırı ambalajın, özellikle e-ticarette azaltılmasına yönelik temel gereklilikleri içeren yasal bir öneri sunmasını bekleniyor. Aynı zamanda, geri dönüştürülebilirliği artırmak ve ambalajın karmaşıklığını en aza indirmek, geri dönüştürülmüş içerik kullanımını artırmak, tehlikeli ve zararlı maddeleri aşamalı olarak kaldırmak ve yeniden kullanımı teşvik etmek için hedefler getirilmesini önceliklendiren direktif, gıda güvenliği veya hijyen standartlarının göz ardı edilmeden bu sürecin yürütülmesi gerektiğini de ayrıca vurguluyor.

Hazır paketlenmiş yiyecekler için (hemen tüketilmek üzere hazırlanmış, herhangi bir ilave hazırlığa ihtiyaç duymayan ve genellikle kap içinde tüketilen) yeniden kullanılabilir ambalaj veya dolum imkânıyla sunulan ürünlerin payını 1 Ocak 2030’a kadar %10’a, 1 Ocak 2040’a kadar ise %40’a çıkarma hedefi gıda ürünlerinde yeniden kullanılabilir ambalaj kullanımını artırmak için kritik önem taşıyor.

Tüm bu hedefler ve yenilenen vizyon, pozitif bir etki yaratacak gibi görünüyor olsa da direktifle ilgili eleştirilerin de dikkatle incelenmesi gerekiyor. Avrupa genelindeki gıda ve gıda hizmetleri ambalajı üreticilerini temsil eden bir kuruluş olan Avrupa Kâğıt Ambalaj Birliği (EPPA), önerinin bilimsel kanıtlarla desteklenmediğini ve en iyi çevresel sonucu elde eden çözümlere odaklanmadığını iddia ediyor.

Araştırmalar ne gösterdi?

EPPA, Komisyon'un mağaza içinde kullanılan tek kullanımlık kâğıt ambalajın yasaklanması ve al-götür (take-away) hizmetlerinde zorunlu yeniden kullanılabilir hedeflerin belirlenmesi önerisinde tüm ambalaj ürünlerinin tam yaşam döngüsü etkisini gözlemlemediğini düşünüyor. EPPA’nın, karşı argümanını desteklemek için yaptığı iki yaşam döngüsü analizi çalışmasının çıktıları şu şekilde:

• Gıda teslimatı ve al-götür sektöründe kullanılan geri dönüştürülebilir kâğıt tabanlı ambalajlar, iklim değişikliği, tatlı su tüketimi ve kaynak kullanımı gibi 12 "etki kategorisinde" yeniden kullanılabilir sistemlere göre önemli çevresel avantajlar sunuyor.
• Hızlı servis restoranlarında (fast food) tek kullanımlık kâğıt tabanlı ambalajlar, çoklu kullanımlı ambalajlara göre önemli ölçüde daha az enerji ve su tükettiyor, çok daha az CO2 eşdeğer emisyon üretiyor ve böylece çoklu kullanımlı ve plastik ambalajlara göre 6 kategoride "çok önemli" çevresel faydalar sağlıyor.

Direktif şu anda yasalaşma sürecinde. Bu, hem AB bünyesinde hem de AB’ye ihracat yapan Türkiye gibi ülkelerdeki gıda ve ambalaj üreticileri için farklı soruları da beraberinde getiriyor. Yeniden kullanılabilir gıda ambalajları açısından bakıldığında tüketiciler tarafında da haklı endişelerin ortaya çıkıyor.

Bu noktada, direktifte de defalarca vurgulanan gıda güvenliği ve hijyen standartlarının korunarak, yeniden kullanılabilir ambalaj üretimi için inovasyon çalışmalarının kısa ve orta vadede farklı yeniliklerin ortaya çıkmasına olanak tanıyacağını düşünmek mümkün. Fakat “gelecekte bizi neler bekliyor?” sorusuna odaklanmak yerine, mevcut düzende var olan “doğru bilinen yanlışlara” odaklanarak hızlı gelişim alanları yaratmak mümkün.

Doğru bilinen yanlışlar

Peki gıda ürünlerinde kullanılan ambalajlarla ilgili doğru bildiğimiz yanlışlar neler? Sıfır Atık Avrupa (Zero Waste Europe) tarafından yayımlanan ve gıda ve içecek ambalajlarıyla ilgili olarak, gıda hijyeni, sağlık endişeleri ve gıda israfı ile ilgili yanlış anlamaları gidermeyi hedefleyen bilgi notuna hep birlikte bakalım.

❌ Yanlış: Tek kullanımlık ambalajlar, tekrar kullanılabilir ambalajlar kadar hijyenik değildir.

✅ Doğru: Uygun temizlik ve dezenfeksiyon süreçleri, tekrar kullanılabilir ambalajları tek kullanımlık ambalajlar kadar hijyenik hâle getirebilir. Defalarca kullanılabilir ambalaj ürünleri, yoğun temizlik yöntemlerine dayanacak şekilde tasarlanmıştır ve ticari bulaşık makineleri bunları etkili bir şekilde dezenfekte edebilir.

Burada dikkat edilmesi gereken nokta, uygun hijyenin sağlanması için önerilen temizlik talimatlarına ve varsa regülasyonlara uygun temizlik süreçlerinin yürütülmesidir.

❌ Yanlış: Tekrar kullanılabilir ambalajlar daha fazla gıda atığına neden olur.

✅ Doğru: Tekrar kullanılabilir ambalajlar aslında gıda atığını azaltmaya yardımcı olabilir. Gıdanın dış etkenlerden etkilenmesini önleyerek koruma sağlar ve raf ömrünü uzatır, böylece bozulma ve kontaminasyonu en aza indirir. Uygun porsiyon kontrolü ve depolama ile birlikte, tekrar kullanılabilir ambalajlar daha iyi gıda korumasına ve azaltılmış gıda atığına katkıda bulunabilir.

❌ Yanlış: Tekrar kullanılabilir ambalajlar, çapraz bulaşma (cross-contamination) nedeniyle sağlık riskleri oluşturur.

✅ Doğru: Çapraz bulaşma, bakteri veya diğer mikroorganizmaların istenmeyen bir şekilde bir madde veya nesneden diğerine aktarılmasıyla zararlı etkiler oluşturabilen bir durumdur. Bu durum örneğin çiğ etin hazır tüketilecek yiyecekle temas etmesi veya kontamine olmuş yüzeylerin veya eşyaların uygun şekilde temizlenmeden kullanılması durumunda meydana gelebilir.

Çapraz bulaşma riskleri, uygun kullanım ve temizlik uygulamalarıyla azaltılabilir. Yiyecekleri işlemeden önce ellerin yıkanması ve farklı yiyecekler için ayrı ambalaj kullanılması gibi hijyen protokollerine uyulması, çapraz bulaşma riskini en aza indirebilir.

❌ Yanlış: Tek kullanımlık ambalajlar sağlık açısından doğal olarak daha güvenlidir.

✅ Doğru: Ambalaj malzemelerinin güvenliği, bileşenler ve imalat standartları gibi çeşitli faktörlere bağlıdır. Hem tek kullanımlık hem de tekrar kullanılabilir ambalajlar, düzenlemelere uygun şekilde tasarlandığında ve üretildiğinde güvenli malzemelerden yapılabiliyor. Gıda ile temas için tasarlanan tekrar kullanılabilir ambalaj malzemelerinin güvenliği, sıkı düzenlemelerle sağlanıyor.

❌ Yanlış: Tekrar kullanılabilir ambalaj çevre dostu değildir.

✅ Doğru: Doğru şekilde yönetildiğinde ve kullanıldığında tekrar kullanılabilir ambalaj, tek kullanımlık ambalajlara kıyasla çevresel etkileri önemli ölçüde azaltabilir. Tekrar kullanımı ve geri dönüşümü teşvik ederek, atık oluşumunu en aza indirir ve kaynakları korur.

Yaşam döngüsü analizleri (LCA), tekrar kullanılabilir ambalajların genel olarak daha düşük çevresel etkilere sahip olabileceğini gösteriyor.

Kaynakların değerini en uzun süre korumamıza ve sıfır kaynak (raw material) kullanımını azaltmaya olanak tanıdığı için yeniden kullanım, döngüsel ekonomi içinde belki de en önemli prensiplerden biri. Yalnızca tekstil veya elektronik ürünlerdeki gibi ikinci el kullanım olarak düşünülmemesi gereken tekrar kullanım, özellikle endüstriyel süreçlerde hâlihazırda kullanılan bir uygulama. Son yıllarda yaklaşımlar değişiyor olsa da tekrar kullanılabilir ürünlerle ilgili en önemli motivasyon genellikle sağladığı maliyet avantajı. Bu da tekrar kullanılabilir birçok ürünün farklı sektörlerdeki iş süreçlerinde kullanılmasına olanak tanıyor.

Fakat değişen yaklaşımlar ve yazımızın başlarında incelediğimiz AB Ambalaj ve Ambalaj Atıkları regülasyonları gibi yeni düzenlemeler tekrar kullanılabilir ürünlerin maliyet avantajından çok daha fazlasına sahip olmasına olanak tanıyacak gibi duruyor. Gıda ambalajlarıyla ilgili önümüzdeki dönemde yaşanacak yenilikler düşünüldüğünde ambalaj atıklarında önemli bir azalma olmasını beklemek mantıksız olmayacaktır. Fakat bu noktada özellikle tüketici endişelerine de cevap verebilmek adına hijyen standartlarının göz ardı edilmemesi gerektiğini de vurgulamak gerekiyor. Tek kullanımlık veya tekrar kullanılabilir ambalajlar için uygun hijyen uygulamaları, düzenli temizlik ve düzenlemelere uyum, gıda güvenliğini sağlamak ve ilişkili sağlık risklerini en aza indirmek için önemlidir. Bu konuda belirtilen hijyen standartlarına uyulması her iki ambalaj türü için de gereklidir.

Diğer taraftan, farklı ürün kategorileri için farklı şekillerde yürütülmesi gereken sistemsel dönüşüm elbette üreticiler ve tüketiciler arasındaki bilgi akışının doğru kurgulanması ile mümkün olabilir. Bunun yanında doğru iş birlikleri ile verimli alt yapıların kurulması da sistemsel dönüşüm için kritik önem taşıyor. Döngüsel ekonomi prensiplerinin gündelik hayatta karşılık bulması için yalnızca yenilikçi iş modellerini hayata geçirmek ne yazık ki yetersiz. Döngüsel iş modelleri en temelde maliyet azaltımı ya da kârlılık değil, kaynakların uzun süre kullanımı sayesinde kirliliğin de önlenmesi motivasyonuna sahip. Maliyet avantajı ve mevcut iş modellerine alternatif olarak ortaya çıkacak olan ek gelir, özellikle iş dünyası ve devletler açısından önem arz etse de toplumsal ve ekonomik yapıları oluşturan tüm paydaşların tüm bu motivasyonlara sahip olması, sistemin bütüncül bir şekilde dönüşmesi için önemlidir.