Emek emek kurulan, içinde veya etrafındayken güvenli hissedilen alan artık “orada” olmadığında, olamadığında nereye gidilir? Başka bir yere ait hissedebilmek için ne gerekir? Bu hissin oluşması için belirli bir süreye ihtiyaç var mıdır, varsa bu süre ne kadardır? 

Orman; bulunduğu yerin iklimini, kara iklim tipinden ılıman iklim tipine yönelten, bu sayede don, kuraklık, aşırı sıcaklık, fırtına gibi yaşamı güçleştiren doğa olaylarını önleyen ve azaltan bir yaşam alanıdır. Tarım yapılması ve hayvancılığın yanı sıra bataklıkları kurutur, havaya saf oksijen verir, gürültüyü ve hava kirliliğini önleyerek insan sağlığının korunmasına yardım eder. 

Orman sadece kesilmek için yoktur. Orman; ağaçlardan, ağaçlar sökülüp alındıktan sonra oluşan çıplak alandan elde edilen kâr değildir. Orman yuvadır, alınan temiz havadır, kolektif yaşamın en doğal hâlidir, yeşildir. Orman birlikteliktir, yaşamı öğretendir. Hepimiz içindir. Daima orada olandır. Daima orada olacaktır.

Şehir Miras Kültür serisinin ikinci sayısında Mekanda Adalet ekibinden Kentsel Politikalar Programı Sorumlusu Bahar Bayhan ve Kentsel Politikalar Programı Asistanı Sena Nur Gölcük, afet bölgesinde kentlerin ve kamusal alanların yeniden inşa sürecinde planlama, mimari ve depremin ilişkisini anlatıyor.

Mekanda Adalet Derneği Kimdir? Yoksulluk, barınma, eğitim, sağlık, ayrımcılık gibi toplumsal adalete ilişkin tüm konuların mekânsal boyutunu; toplumsal adaletsizliklerin kentsel ve kırsal alanlarda mekânsal ilişkiler üzerindeki etkisini çalışan bir dernek.

Deprem bölgelerinde can ve mal kaybını en aza ya da sıfıra indirmek için nasıl bir yapılanmaya veya sisteme ihtiyaç vardır? Yıkımın boyutları öngörülebilir ve engellenebilir mi?

Sena Nur Gölcük: Türkiye aktif fay hatları olan bir deprem ülkesi. Bu fay hatları depremler üretmeye devam edecek. Bu gerçekliği göz ardı etmeden güvenli yaşam alanları oluşturmaya yönelik adımlar atılmalı. Deprem bölgesinde yer alan yapıların depreme dayanıklı olup olmadığını deprem vurduktan sonra yıkımla öğrenmek zorunda değiliz tabii ki. Yerbilimciler fay hatlarının hangilerine dikkat edilmesi gerektiğini, hangilerinin kaç büyüklükte deprem üreteceğini mütemadiyen raporluyor, kamuoyuyla ve yapılaşma sürecinde yer alan bütün aktörlerle paylaşıyorlar. Deprem riski olan bölgelerde mevcuttaki her yapı için kaç yılında inşa edildiğine bakılmaksızın risk analizinin yapılması ve risk boyutuna göre önlemler alınması gerekiyor. Mesleki yeterliliği olmayan, sadece sermaye ortaya koyan, yapı denetimini kendi zincirindeki kişilere yaptıran müteahhitlerle depreme dayanıklı kentler ve yapılar inşa etmek mümkün değil. Mühendislerin, mimarların, şehir plancıların, yurttaşların ve karar alıcıların ortak mesaisine ihtiyaç var.

Bahar Bayhan: Depremin doğal afet, ortaya çıkan hasarın kader olmadığı 1999 Marmara Depremi’nden bu yana söyleniyor. Dolayısıyla yıkımın boyutları öngörülebilir ve engellenebilir ama afeti yalnızca depremden ibaret hâle getirmek bütüncül çözüm önerileri geliştirmemize engel oluyor. Türkiye’de birçok şiddetli deprem yaşanmasına rağmen çözümler acil ve anlık ihtiyacı karşılayacak şekilde örgütleniyor. Aciliyetle, depremi takiben hasarı gidermek amacıyla yürütülen çalışmalara nazaran kalıcı, uzun vadeli, afete bütüncül yaklaşım sunan politikalara ihtiyacımız var.

Afet sonrasına inşa edilen “geçici” mahallelerin yapısı nasıldır? Bu yerlerin inşasında, yaşam alanlarının malzemelerinde, konumlanmalarında nelere dikkat edilmeli?

Bahar Bayhan: Bununla ilgili TMMOB Şehir Plancıları Odası ayrıntılı bir rehber yayımladı. Bu kriterler asgari insani koşulları sağlayacak fiziki yapılaşmayı tanımlıyor. Bu rehberi referans alarak öne çıkan iki konu şu şekilde sıralanabilir: 

• Geçici barınma alanları yalnızca yatakhane görevi görecek çadırlardan oluşmaz; bir mahalle birimi gibi kentsel kamusal hizmetlere erişimi gözetmeyi, kişilerin özel ve sosyal hayatlarına güvenli bir ortamda devam edebilmelerini sağlamayı da kapsar. Özellikle 6 Şubat depremlerinden sonra geçici barınma alanlarındaki çadırların düzensiz konumlanması, su yataklarına geçici barınma alanı kurulması endişe yarattığı için geçici barınma alanlarındaki asgari koşulların gözetilmesi gerekliliği ortada. 
• Geçici barınma alanlarının yer seçiminde sel, heyelan gibi afetlerden etkilenme riski gibi güvenliği tehdit eden koşullar dikkate alınmalı; çadır ve konteynerlar arasındaki mesafe, bu birimlerin oluşturacağı kümelerin birbirine uzaklığı da yangın emniyet şeridine uygun olmalıdır. Çadır ve konteynerlardan oluşan kümelerin merkezinde duş, tuvalet, çamaşırhane ve temiz su üniteleri bulunmalı, kümelerden oluşan mahallelerde market, yemek alanı, sağlık birimi ve yönetim merkezi bulunmalıdır.

Sena Nur Gölcük: Afetzedeler için geçici barınma alanlarında birincil ihtiyaçların sonrasında her yaş ve çeşitli ihtiyaca yönelik psikososyal destek verilmesi, travma sonrası terapi süreçlerinin işlevsel hâle getirilmesi gerekiyor. Deprem sonrasında aidiyet hissinin zedelenmesiyle birlikte barınma alanlarıyla mekânsal ilişkinin kurulabilmesi zorlaşır. İkincil travmaları önlemek ve bahsettiğim mekânsal ilişkinin kurulabilmesi adına alanında uzmanlarla birlikte eğitim faaliyetlerinin ve atölyelerin geliştirilmesi gerekli. Fakat burada dil ve öğrenme düzeyi farklılıkları göz önünde bulundurularak çalışmalar kurgulanması elzem.

Hatay’ın Erzin ilçesi gibi “depreme dayanıklı şehirler” oluşturmak için hangi koşulları göz önünde bulundurmalıyız? Bu örnekleri nasıl çoğaltabiliriz? 

Bahar Bayhan: Öncelikle Erzin ilçesini “iyi örnek” olarak tanımlarken bunun olağanüstü duruma işaret etmemesi gerektiği, zaten olması gerekenin bu olduğunun altını çizmeliyiz. Türkiye kentleşmesinde alışkın olduğumuz yolsuzlukların Erzin’de yapılmamış olması, merceğimizi Erzin’e değil diğer illere çevirmemiz gerektiğini gösteriyor. Kent planlamada mühim olan; riskli olarak belirlenen bölgelere yerleşimin engellenmesi ya da sınırlanması, yerleşime uygun olan bölgelerde kâr odaklı değil ihtiyacı gözeten yapılaşma koşullarının belirlenmesiyle oluşacak üst ölçek planlara uygun olarak hazırlanan imar planına bağlı kalınması ve güçlü bir kamusal denetimdir. Belli ki Erzin’de bu ilkeler göz önünde bulundurulmuş. 

Yaşadığımız depremlerin ardından ortaya çıkan yıkımın boyutu sorumluluk zincirinin çok uzun olduğunu ortaya serdi. Sadece imar planı veya müteahhitlerin kâr hırsıyla özetlenebilecek bir tablo yok önümüzde. Usulsüzlüklerin kararnameler aracılığıyla tepeden inen kararlardan tutun, inşaat ustasının uygulamasına kadar geniş bir ölçekte gerçekleştiğini görmemiz gerekir. Her ne kadar bu usulsüzlüklerin giderilmesi kamusal denetimin gücüne bağlı olsa da yeniden inşa sürecinin bir senede tamamlanacağının duyurulması yine inşaat sermayesinin beslenmesini hedef alan benzer usulsüz süreçlerin ortaya çıkacağına işaret ediyor.

Mevcut kentsel dönüşüm projelerinde düzenlenmesi gereken yönetmelikler var mı? Emlak krizinin olduğu dönemde deprem yönetmeliğine uygun yapıların inşası süresince insanların mülksüzleşmesi, şehirden uzak başka bir yere taşınması gibi problemler nasıl yönetilebilir? 

Sena Nur Gölcük: Kentsel dönüşüme yönelik ulusal mevzuat kendi içinde birbiriyle konuşmayan bir yapıda. Dönüşüm süreçlerindeki yetki ve sorumluluk karmaşası, dönüşüm alanlarının nasıl belirleneceği ve süreçte hangi aktörlerin yer alacağını sadece kanun metinlerine bakarak bile kentsel dönüşümün nasıl kaotik ilerletildiğini görmemize imkân sağlıyor. Örneğin imar kanunu belediyeleri yetkili olarak atamıyor fakat belediye kanunu belediyeleri dönüşüm sürecinde yürütücü ve uygulayıcı olarak yetkilerle donatıyor. 

Kentsel dönüşüme dair hazırlanan hiçbir kanun metni dönüşümden etkilenenleri veya alanın uzmanlarını sürecin parçası hâline getirmiyor. Bu da süreci statikleştiriyor. Kentsel dönüşümün vaadi güvenli sağlıklı konutlar ve yaşam alanları üretmekse eğer, dönüşüm sırasında da yapıların kullanıcılarının sağlıklı ve güvenli konutlarda yaşamalarına imkân sağlayacak mekanizmaların geliştirilmesi gerekiyor. Fakat şimdiki düzenin öngördüğü: “Biz burayı yenileyeceğiz. Siz bu belirsiz zaman diliminde nereye gideceğinizi kendiniz bulun, 1950 TL destek veriyoruz. Aylık kirası minimum 7-8 bin TL olan sağlıksız, deprem riski olan binalarda yaşayarak yapınızın tamamlanmasını bekleyin. Bu süreçte bir deprem olması durumunda yaşayacağınız kayıpları biz düşünemeyiz.” gibi bir yaklaşım. Bu temel hak ihlali. Ardından  konutlara yerleşme sürecinde: “Minimum 1-2 yıldır kira ödüyorsunuz. Belki hayatınız boyunca çalışıp alabildiğiniz bu konutu şimdi yeniden satın almanız gerekiyor.” deniliyor. Dönüşüm mağdurları bu bedeli karşılayamıyor, farklı bir bölgede yine sağlıksız ve güvensiz konutlarda yaşamaya itiliyor. Kentsel dönüşüm mevzuatı yapı yenilemeye yönelik düzenleme yaparak süreçten etkilenecekler için finansman modeli geliştirmediği; dönüşümü sosyal, kültürel, çevresel açıdan bir bütün olarak ele almadığı sürece çoğumuz için yerinden edilme kabusu olmaktan öteye gidemeyecek ne yazık ki.  

Afet bölgesindeki süreç hepimizi kaygılandıran başka bir modeli ortaya çıkarıyor. Bugüne kadar rant odaklı dönüşüme yasal dayanak sunan 6306 sayılı kanunla deprem riski olmayan ancak arazi değeri yüksek olan yerlerde resen (Re'sen Araştırma İlkesi; davaya konu kanıtların hazırlanmasında, dava taraflarının yanında, mahkemenin de görevli olmasını ifade etmektedir.) uygulamayla mağduriyet yaratıldı. Bugün yine aynı kanunun 6A maddesi 5. bendi ve 126 sayılı Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle OHAL ilan edilmiş afet bölgesinde yürütülecek olan süreci endişe içerisinde takip ediyoruz. Hep karşısında durduğumuz tekelleşen konut üretim biçimini destekleyen kararname bölgede yaşayanların ve sürece dahil edilmesi gereken uzmanların varlığını ne yazık ki reddediyor. Sonunu göremiyoruz. Yuvalarını kaybeden depremzedeler bir senede yükselecek konutlara, nasıl, ne şekilde, nerede, hangi şartlara zorlanarak ve ne zaman yerleşebilecekler bilmiyoruz.

Deprem sayınızda yer verdiğiniz 17 Ağustos Depremi sonrasında kurulan Mahalle Afet Gönüllüleri (MAG) gibi oluşumların afet öncesi, sırası ve sonrasındaki önemi nedir?

Bahar Bayhan: Sadece afet anında müdahaleyi değil aynı zamanda afete duyarlı bir toplum hâline gelebilmeyi dert edindiği için MAG önemli bir örnek. Deprem, yangın veya sel yaşandığı anda müdahale etmenin öneminin yanı sıra afetleri hayatımızın bir parçası hâline getirip risk azaltma ve hasarları önleme fikrini yaygınlaştırmaya çalışıyorlar. Toplumsal hafızayı yaratabilmek adına önemli bir çalışma yürütüyor MAG; toplumda yaygın “deprem kaderdir” anlayışını değiştirmeye çalışıyor, afetleri unutarak yaşamı sürdürme refleksine karşı afetin hasarlarının azaltılabileceğine dair vatandaşları harekete geçiriyor. Sadece bireysel önlemlerle tüm sorumluluğu vatandaşın omzuna yüklemeyi değil, yanlış yapılaşma biçimlerine de dikkat çekerek afetlerin yapısal nedenlerini tartışmaya açıyor. Diğer yandan bu örgütlenmenin mahalle ölçeğinde olması dayanışmayı, toplulukla bir arada hareket etmeyi güçlendirmesi bakımından, insanların odaklarını kendi yaşadıkları bölgeye çevirdiği için çok değerli. Afet öncesi risk yönetimini, tehlike kavramını öğretmeyi, afet gerçekleştiğinde o mahallede yaşayanlarla birlikte organize olarak ilk 72 saatte çok hızlı ve doğru müdahalede bulunmayı hedefliyor. Ayrıca MAG ekipleri AFAD ile işbirliği içinde çalışmaları koordine ediyor ve ilçenin afetle ilgili biriminde de görev alarak kendi yaşadıkları sorunları ve çözüm önerilerini aktarabiliyor.

Afet bölgesinin çok dinli, dilli, kültürlü yapısını göz önünde bulundurduğumuzda yeniden inşa sürecinde “bir arada” yaşamı kurgulamak için nasıl alanlara ve çalışmalara ihtiyaç var?

Sena Nur Gölcük: İllerin, gözle görülen coğrafi sınırları var ancak kültürleri bu sınırlarla başlayıp bitmiyor. İl merkezleri ilçelerle, köylerle toplumsal ve kültürel açıdan farklılaşıyor. Afetten direkt etkilenen 11 ili isim ve coğrafi sınırlarıyla ayırıp bir arada yaşamı masa başında kurgulamaya çalışamayız. Çalışsak da başarılı olamayız. İl bazlı değil, bölgesel çalışmalar yürütülmeli; bölgede yaşayanların kentle kurdukları ilişkiyi, gündelik yaşam pratikleri, müşterekleşen mekânlarına dair rutinleri ortaya koymalıyız. Bir arada yaşamı yeniden kurgulamaya değil “Bir arada nasıl yaşanıyordu?” sorusunu sormaya ihtiyacımız var. Yıkıma uğrayan kentleri orada yaşayan yurttaşların katkısı olmadan ne madden ne de manen ayağa kaldıramayız.  

Deprem bölgelerinde kurulan geçici barınma alanlarına yerleşen yurttaşlar için yukarıda bahsettiğim kamusal ve sosyal ihtiyaçlar karşılandıktan sonra kentin yeniden inşa sürecinin planlamasına ilişkin katılımcı süreç çok rahat geliştirilebilir. Bulundukları yerin geçmişini, kültürünü, sosyal dinamiklerini, kent yapısını en iyi bilenler onlar. Bu alanlarda çocuklarla, kadınlarla, birbirine benzemez ihtiyaçları olan yurttaşlarla, gençlerle yapılacak planlama çalışmaları sürecin temelini oluşturacaktır. 

Afet bölgelerinde kalıcı kent inşası hangi süreçten sonra başlar? Öncesinde ne gibi çalışmaların yapılması mühimdir?

Sena Nur Gölcük: Afet bölgelerinde yıkım varsa öncelik, arama kurtarma çalışmalarıdır. Enkaz altında kurtarılmayı bekleyenler varken kalıcı kent inşasını konuşamayız. Diğer afetzedeler için ise insanlık onuruna yakışır geçici barınma alanlarının oluşturulması ve günlük yaşamlarını sekteye uğratmayacak asgari ihtiyaçların karşılanır duruma getirilmesi sürecin ilk aşaması olmalı. Beslenme, barınma, ısınma, içme suyuna erişim, kanalizasyon ve teknik altyapıya ilişkin ihtiyaçlar önceliklendirilip yaşam hakkını ihlal etmeyen önlemlerin alınması, geçici barınma alanlarında yukarıda bahsettiğim temel ihtiyaçların sürdürülebilir şekilde karşılanması, afetten etkilenen toplumun güvenle ve sağlıkla yaşamını devam ettirilebilir olması gerekiyor. 

Bu aşamalardan sonra yıkıma sebep olan süreçlerin araştırılması, belgelenmesi ve takip edilebilir olması hem yeniden inşa sürecinin sağlıklı yürütülebilmesi hem de buna sebep olan kişi ve kurumların belirlenebilmesi açısından önem taşıyor. Bölgeye dair yer bilimsel ve yerleşilebilirliğe dair teknik analiz sürecinin başlatılması bir sonraki aşama. Teknik analizlerden sonra planlama çalışmalarına başlanabilir. Sonraki adım planlama süreci. Bu süreci teknik analizlerin içerisine katmıyoruz çünkü planlamaya sadece teknik açıdan yaklaşamayız. Bölgenin yerleşim tarihinin, geleneksel yapısının, toplumsal ve kültürel hafızasının ortaya konulması, yaşayanların ihtiyaçları ve talepleri planlama sürecinin bir parçası. Bütün bu süreçlerin sonrasında ancak inşa faaliyetleri başlayabilir.

Resmî Gazete’de yayımlanan afet bölgesindeki yerleşim alanlarına ilişkin kararnamede olağanüstü hâl (OHAL) bölgesinde geçici ve kesin iskân alanlarının, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nca belirleneceği bildirildi. Kararnameye göre orman vasfını kaybetmiş alanlar, Hazine adına tescil edilecek ve iskân bölgesindeki taşınmazlar için “acele kamulaştırma” kararı alınacak. Bakanlık ve TOKİ’ye verilen sınırsız inşaat yetkisi afet bölgesindeki yapılaşmayı nasıl etkiler? 

Bahar Bayhan: OHAL kararnamesiyle hâlihazırda açıklanan yeniden inşa sürecinin hızla kurgulanmasının yasal dayanağı oluştu. Çok büyük bir alandaki yapılaşma ve yerleşim şartlarını belirleyen kararların böyle tepeden inme yöntemlerle alınması oldukça endişe verici, mücadele edilmesi gereken bir yaklaşım. Hükümetin yeniden inşa sürecini açıklamasının ardından TMMOB Şehir Plancıları Odası “Kentler bir senede inşa edilemez.” dedi. Bu kararname hızlı yapılaşmanın koşullarını yaratmanın yanı sıra, öncelikle, mevcut planlama hiyerarşisini ve yapılaşma koşullarını belirleyen imar planlarını yok sayıyor. Yeni yerleşimlerin hükümet ve piyasa aktörleri eliyle plansız bir şekilde, yalnızca konut yapılarından oluşacak şekilde inşa edilmesi riskiyle karşı karşıyayız. 

Kararnamenin bir başka dikkat çeken boyutuysa “gerekli görüldüğü takdirde” orman arazilerinin ve mera alanlarının yapılaşmaya açılabilecek olması. Yaşadığımız tek afetin deprem olduğu yanılgısına kapılan bu kararname tarım bölgelerini, su havzalarını, korunması gereken alanları, biyoçeşitlilik açısından önemli habitatları barındıran ormanları tehlikeye atarak iklim krizinin etkilerini derinleştirecek. Kararname ayrıca kamu ve özel mülkiyete ait taşınmazlar için acele kamulaştırma kararının alınabileceğini söylüyor. Tapulu taşınmazlar hazine adına tescil ediliyor. Kamulaştırma bedellerinin belirlenmesi, ödeme koşulları, yeni yerleşim alanlarında nasıl bir hak tesisi yapılacağı gibi konular muğlak olmakla birlikte bunların belirlenmesi Cumhurbaşkanlığı’nın yetkisinde.

Kısacası OHAL kararnamesi; tepeden inme bir şekilde birçok adaletsizliğin de kapısını aralıyor. Şunu vurgulamamız gerekir ki barınma acil ihtiyaç olmakla birlikte konutu daire hesabına indirgeyen bu yaklaşım bütüncül, sağlıklı, nitelikli, erişilebilir ve kapsayıcı yaşam alanları oluşturmaktan çok uzak.