Döngüsel ekonomi ve "insana yakışır iş"

Döngüsel ekonomiyle ilgili araştırmalar arttıkça, konseptin daha geniş bir bakış açısıyla ele alındığını görüyoruz. Uzun zamandır bizi takip eden okurların hatırlayacağı gibi iki buçuk yıldır neredeyse her yazımızda döngüsel ekonominin yalnızca “yenilikçi” bir atık yönetim sistemi olmadığını, çevresel etkilerinin yanında inovatif iş modelleri dolayısıyla toplumsal yapıyı etkileyecek farklı konseptleri de bünyesinde barındırdığından bahsetmiştik.

Mayıs ayında Circle Economy tarafından yayımlanan “Decent work in the circular economy” başlıklı rapor, döngüsel ekonominin insana yakışır iş olanakları üzerindeki etkisini inceliyor. Rapor, temelde döngüsel bir ekonomi tasarlamak için kapsayıcı, şeffaf ve hesap verilebilir bir temel üzerine inşa edilmesi gerektiğini vurguluyor ve bunun temel odaklarını inceliyor.

➡️ İş gücü piyasası ve sektörel dönüşüm

İstihdam ve iş yaratma, döngüsel ekonominin en önemli sosyal ve ekonomik getirileri olarak görülüyor. Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından 2018 yılında yapılan araştırmaya göre, küresel istihdam artışının geri dönüşüm ve yeniden üretim odaklı yeni iş alanları sayesinde Latin Amerika ve Karayipler (10 milyondan fazla iş imkânı) ve Avrupa (yaklaşık 0,5 milyon iş imkânı) tarafından yönlendirildiği tahmin ediliyor. İstihdam kazanımlarının en fazla olması beklenen bölge, dünyanın geri kalanına kıyasla "ilk hamle avantajından" yararlanan Avrupa Birliği olarak karşımıza çıkıyor.

➡️ Kayıt dışı ekonomi

Kayıt dışı ekonominin dünya nüfusunun yüzde 60'ını istihdam ettiği tahmin ediliyor. Buna rağmen çoğu çalışma ve politika yaklaşımı, ekonominin düzenlenmiş, kayıtlı bir ekonominin parçası olduğu varsayımı üzerinden geliştiriliyor. Bu, yeniden kullanım, onarım, atık toplama ve geri dönüşüm sektörlerinin düşük gelirli işçilere bol miktarda istihdam sağladığı Küresel Güney'de özellikle dikkatle ele alınması gereken bir problem olarak görülüyor.

Kayıt dışı ekonomi, Küresel Kuzey'in döngüsel ekonomi gündemine yeterince dahil edilmiyor ve mevcut araştırmalar, Küresel Güney'de kayıt dışı işleyen geniş kapsamlı döngüsel faaliyetleri yeterince dikkate almıyor. Bu da en temelde yazılarımızın çoğunda yer verdiğimiz gibi yeni bir sistem tasarlarken sistemi bir bütün olarak ele alma yaklaşımıyla uyuşmayan bir sürecin içinde olduğumuzu gösteriyor. Küresel çapta %60’lık bir oranda kayıt dışı çalışma mevcutken, döngüsel ekonominin yeni iş alanları yaratıyor olmasının ne yazık ki her zaman savunduğumuz sosyal ve toplumsal refahı artırıcı potansiyeli ile örtüşmediğini görmek mümkün. Yeni iş alanlarının ortaya çıkmasıyla birlikte, ki potansiyel olarak çok daha fazla iş imkânını küresel çapta yaratmak mümkün, yasal düzenlemelerin de bu kapsamda yenilenmesi ve kayıt dışı istihdamı önleyecek şekilde düzenlenmesi gerekiyor.

➡️ İşin yeniden tahsisi ve becerilerin geliştirilmesi

İşçilerin lineer yaklaşımla çalışan sektörlerden döngüsel sektörlere başarılı bir şekilde geçişinde, yetkinlik eğitimlerine erişim ve ilgili politikalarla önlemlerin alınması kritik önem taşıyor. Döngüsel ekonomiye geçiş sürecinde kritik öneme sahip olan yetkinlikler için "derin becerilerin" kazanılması, işverenlerin ve eğitim kurumlarının döngüsel iş modelleri hakkındaki bilgi kapasiteleri ile mümkün olabilir.

Bilgi eksikliği, özellikle yeniden üretim ve ilgili sektörler için STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics) becerilerine erişimin olmadığı düşük gelirli ülkelerde çok daha büyük beceri ve yetkinlik eksikliklerine neden olabilir.

➡️ Çalışma koşulları ve sosyal koruma

Döngüsel faaliyetlerle ilgili iş sağlığı ve güvenliği endişeleri, esas olarak küresel atık ticareti ve işçilerin genellikle zehirli atıklara maruz kaldığı Küresel Kuzey'den Güney'e akan ikinci el mallarla ilişkilidir. Bazı akademisyenler ve uygulayıcılar yoksulluğu ortadan kaldırmak için bir çözüm olarak döngüsel ekonomiyi öne çıkarsalar da yoksulluğun azaltılmasına ilişkin kapsamlı araştırmalar henüz hayata geçirilmedi. Bu nedenle döngüsel ekonominin direkt olarak yoksulluğu azaltacağını öngörmek mümkün olmasa da doğru tasarlanmış yeni istihdam süreçleri sayesinde bölgesel bazlı kalkınmaya destek olabilecek potansiyele sahip olduğunu söyleyebiliriz.

➡️ Sosyal eşitlik

Raporda yer verilen çıktılara göre, döngüsel ekonomiye geçişin küresel olarak kadın istihdamını artıracağı öngörülüyor. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin ötesinde, döngüsel ekonomiye geçiş sürecinde yeterince temsil edilmeyen döngüsel paydaşların (ör. göçmen işçiler, gençler) alınacak aksiyonlardan nasıl ve ne derece etkileneceğine dair detaylı araştırmalar bulunmuyor. Bu da yine kapsayıcı bir sistem dönüşümü gerektiren döngüsel ekonomiye geçiş sürecinde farklı paydaşların göz ardı edilerek sosyal refahın olumsuz etkilenmesine neden olabilir. Bu endişelerle ilgili yalnızca üç kere yapılan derinlemesine analizler mevcut olsa da bu araştırmaların sonuçları bu alanda ne kadar fazla bilgi ve veri eksiği olduğunu tekrar gösteriyor.

Toparlamak gerekirse, son 10 yılda AB ülkeleri başta olmak üzere döngüsel ekonomiye dair yapılan çalışmalar küresel çapta artmış olsa da döngüsel ekonomi faaliyetlerinin büyük bir çoğunluğu Küresel Güney olarak tanımlanan ve dünya üzerinde güney yarımkürede yer alan bölgelerde yürütülüyor. Buna rağmen döngüsel ekonomi ve insana yakışır iş odaklı akademik çalışmaların %84'ünün, Küresel Kuzey olarak tanımlanan ve dünya üzerinde kuzey yarımkürede bulunan bölgeler odağında yürütüldüğü görülüyor. Bu durum ne yazık ki çok da beklenmedik bir durum değil. Paris Anlaşması sonrası küreselde iklim kriziyle mücadele kapsamında alınan kararların büyük çoğunluğunun yine raporda geçtiği şekliyle Küresel Güney’i kapsamadığını görmek mümkün.

Yine de bu noktada bardağın dolu tarafından bakarak, Küresel Kuzey özelinde yapılan araştırmaların, Küresel Güney bölgeleri için de örnek teşkil edeceğini düşünerek, döngüsel ekonominin yeni istihdam yaratma sürecindeki potansiyelinin küresel çapta anlaşılmasını umuyoruz.