Türkiye’de ve dünyada "gig ekonomisi" eylemleri

Geçtiğimiz günlerde Trendyol’un hızlı market teslimatlarını gerçekleştiren ve Trendyol Go çatısı altında çalışan, bordroda olmayan ve paket başına çalışan motorlu kuryeler, şirketin İstanbul’daki şubelerinin önünde eylem yaptı. Eylemin ardından işçilerin şirket yöneticileriyle görüştüğü ve taleplerini ilettikleri belirtilirken Umut-Sen’in Twitter’da yaptığı açıklamada, “Sefalet zammına ve ağır çalışma şartlarına karşı iki gündür iş bırakarak Trendyol ile görüşme gerçekleştiren Trendyol Go işçileri, taleplerinin çözümüne çalışılacağına ve pazartesi tekrar görüşme yapılacağına dair söz aldı. Gerekirse yine, daha güçlü geliriz.” ifadelerine yer verildi.

Trendyol Go kuryelerinin talepleri arasında daha yüksek ücret artışı, yakıt giderlerinin Trendyol tarafından karşılanması, 10 saatlik emeğin karşılığının 30 paket atarak minimum 1.300 liraya yükseltilmesi, şirketin “kazandıran saatler” olarak da bilinen “alevli saatler” uygulamasında çalışma zorunluluğunun kaldırılması, mağaza ve müşteri mesafesinin azaltılması, asansör olmayan binalarda çıkma zorunluluğu en fazla 5 kat olması, mağazada bekleme sürelerinin sınırlandırılması gibi toplamda 22 maddenin yer aldığı bildirildi. 

Türkiye’de kurye eylemleri

Bu, Trendyol için çalışan kuryelerin ilk büyük eylemi değildi. Geçtiğimiz yıl enflasyonun %36 olarak açıklandığı ve asgari ücrete %50 oranında zam yapıldığı ocak ayında Trendyol Express çalışanı yüzlerce kurye, şirketin hak edişlerine yapmayı teklif ettiği %11 oranında zam karşısında kontak kapatmış, şirketin farklı şubelerinin önünde protestolar düzenlemişti. Cumhuriyet gazetesine konuşan işçiler, o dönemde Bağ-Kur ödemelerini kendilerinin yaptıklarını, yeme-içme masraflarını ve araçlarının tüm masraflarını da kendilerinin üstlendiğini belirtmiş; şirketin uyguladığı cezalara dahi %40 zam yaptığını eklemişti. Eylemlerin ikinci gününde Trendyol’un kuryelerine %38,8 zam uygulama kararı aldığını açıklaması ve bu konuda anlaşma sağlanmasıyla kuryeler 26 Ocak’ta protestolarına son vermişti.

Trendyol kuryeleriyle yakın zamanlarda Yemeksepeti bünyesinde çalışan kurye ve depo işçileri, şirketin İstanbul’daki genel müdürlüğünün önünde eylem yaptı. İşçiler, “maaş, yemek ücretleri ve yan haklarda iyileştirme” talep etti. HepsiJet kuryeleri de daha yüksek zam, yakıt masraflarına destek gibi taleplerle eylemler yapmış; Hepsiburada yaklaşık iki ay süren eylemlerin ardından işçilerin taleplerini karşılamıştı. Yemeksepeti’nin bu konudaki adımı hakkındaki haberlerdeyse, yaklaşık 3 ay süren eylemlerin neticesinde taleplerine yanıt bulamayan, baskılara dayanamayan veya bu şartlar altında çalışmak istemeyen birçok kuryenin işten ayrıldığı aktarıldı.

Dünyada neler oluyor?

İş dünyasının gündemine çok önceden giren ancak pandeminin ardından tüketicilerin hayatlarına çok daha sık dokunmasıyla işçi hakları alanında da daha görünür hâle gelen “gig ekonomisi” çalışanları, yalnızca Türkiye’de değil dünyanın çeşitli yerlerinde de hakları için ayaklanıyor.

• Nedir? Gig ekonomisini kadrolu ve kalıcı işlerin yerine kısa vadeli, proje bazlı sözleşmelerle yapılan veya serbest çalışma şeklinde tanımlanan çalışma biçimi olarak açıklamak mümkün. Gig ekonomisi çalışanları genellikle kadrolu ve kurumsal çalışanlardan farklı olarak, asgari ücret, haksız işten çıkarmalar karşısında güvence, işveren tarafından yapılan emeklilik ve sağlık ödemeleri, yaralanmalar için tazminat veya ücretli izin hakları gibi olanaklara sahip değil. Teknolojiye ve bilgiye dayalı işlerde de sık sık başvurulan; Just Eat, Uber, DoorDash, GrubHub gibi çeşitli uygulamalarla da esnek bir piyasa oluşmasına katkı sağlayarak gelir fırsatları yaratan bu model, bu nedenlerle, bu kategorideki işgücünün kadrolu çalışanlara kıyasla çok daha sık karşı karşıya kaldığı, güvencesizliği ve hak ihlalleri gibi konularla sık sık gündeme geliyor. 

Örneğin geçtiğimiz haftalarda binlerce Uber şoförü, ücret zammı kararının engellenmesi nedeniyle New York’ta 24 saatlik greve gitti. New York Belediyesi Taksi ve Limuzin Komisyonu'nun aralık ayında Uber sürücülerinin ücretlerine yapılacak onaylamasının ardından Uber kuruma dava açmış, artışların şirkete ayda 21 milyon ila 23 milyon dolara mal olacağını ve Uber'in ücretleri %10 artırmaya zorlayacağını belirtmişti. 6 Ocak’ta görülen davada yargıç Uber’i haklı bulmuş ve bu zorunluluğu geçersiz kılmıştı.

^{Andrew Kelly/Reuters}

Mart 2022’de Just Eat, Deliveroo ve Uber sürücüleri, ücret yapılarındaki değişiklikler ve giderek artan yakıt maliyetleri nedeniyle gelirlerinin düştüğünü, yükselen enflasyon ortamında çalışarak zarar ettiklerini belirterek İrlanda’nın Belfast şehrinde altı saatlik grev yaptı. Aralık 2021’deyse Just Eat'in taşıma operasyonlarındaki ortağı Stuart Delivery, kuryelerinin ödeme yapısında değişiklikler yaptı. Bu yeniden yapılanmanın taban ücret oranını düşürdüğünü belirten sendika, şirketin farklı şubelerinde ücretlerde düzenlemeler yaptığını ancak Sheffield’da yapmadığını belirterek süresiz greve gitme kararı aldı. Böylece Birleşik Krallık tarihinin en uzun grevi gerçekleşti ve işçiler yaklaşık 3 ay boyunca grevlerini sürdürdü.

Yasalar ne söylüyor?

Türkiye'de bu konuda atılan son yasal adım, Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’na bağlı Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (BTK) Şubat 2022'de esnaf-kurye modelinin sınırlandırılması için çalışma başlatmasıydı. Buna göre, ilk etapta şirketlerin çalıştırdıkları motokurye sayısının %10'unu bünyesinde istihdam etme ve kendi ekipmanını bulundurma şartının artırılacağı, böylece kadroya geçişin hızlandırılacağı belirtildi. Ayrıca şirketlerin çalıştırdıkları motokuryelere karşı yasal sorumlu olmalarının sağlanacağı aktarıldı.

• Nedir? Evrensel'den Arif Koşar'ın haberine göre, esnaf-kurye modelinde şefin teklifini kabul eden kuryeler öncelikle şirketin yönlendirmesi ile bir şahıs şirketi kuruyor ve yasal açıdan "işçi ile işveren" değil "anlaşma yapmış iki şirket" olduğu için işçi haklarını koruyan kanunlar bu ilişkide geçerli olmuyor.

Dünyada da bu konuda adımılar atılıyor. Aralık 2021’de Avrupa Komisyonu’nun önerdiği yönerge dijital işgücü platformları aracılığıyla çalışan kişilere, fiili çalışma düzenlemelerine karşılık gelen yasal istihdam statüsü verilmesini sağlamayı öngörüyor. Platformun bir "işveren" olup olmadığını belirlemek içinse çalışanın performansını dijital olarak ölçmesi, dış görünüşe yönelik standartlar belirlemesi gibi bazı koşullardan ikisini yerine getirmesiyse yetiyor.

2022’nin mart ayında, Avustralya’nın Adil Çalışma Komisyonu (FWC), eski Deliveroo sürücüsünün bağımsız bir çalışan veya taşeron değil, Deliveroo Australia’nın çalışanı olduğuna karar verdi. Haziran ayında ise Uber ve Avustralya’da faaliyet gösteren Transport Workers’ sendikası, istihdam standartları ve yan haklar konusunda anlaşmaya vardı ve endüstriye yönelik standartlar oluşturmak için hükümetin finanse edeceği, bağımsız bir düzenleyici kurumun oluşturulmasına karar verdi.

ABD’de ise Çalışma Bakanlığı’nın ekim ayında sunduğu ve şirketlerin işçilere taşeron gibi davranmasını zorlaştıracak yasa tasarısı kabul edilirse, şirketler, "ekonomik olarak kendilerine bağımlı" olan işçileri taşeronlardan daha fazla sosyal yardım ve yasal güvence elde etme hakkına sahip çalışanlar olarak kabul edecek.