Yaşam Döngüsü Analizi(LCA) & Döngüsel Ekonomi

Geleceği tahmin etmek her zaman herkesin ilgisini çeken bir konu olmuştur. Belirsizliklerin yarattığı korku her insanı gelecek tahminler yapmak amacıyla düşünmeye yönlendirebilir. Bazı insanlar belirsizlikle daha kolay başa çıkabilirken bazılarımız için bu oldukça zorlu bir süreç yaratabilir. Tüm bunlara rağmen elbette geleceği bilmek mümkün değil. Tahminler, çıkarımlar ve öngörüler gelecekle ilgili az da olsa bir bilgi sunuyor olsa da geleceğin belirsizliğini, bilinmezliğini ortadan kaldırmaya yetmez. Yine de bu tarz gelecek tahminleri gideceğimiz yolda başımıza gelebilecek olası senaryoları tahmin edebilmemizi, “bunu yaparsam, şu olur” gibi koşulları ortaya çıkarmamıza yardımcı olabilir. Bu da belki süreç içerisinde karşılaşılabilecek sorunları önceden önlememize olanak tanıyabilir.

Peki geleceği tahmin etmek için elimizde tam olmasa da neredeyse tüm problemleri, negatif durumları öngörmemizi sağlayacak bir uygulama olsaydı? Şu an bildiğimiz kadarıyla insan hayatını olası senaryolarla analiz edebilen bir uygulama, bir metot mevcut değil. Fakat böyle bir metot kullandığımız tüm ürünler için mevcut.

Yaşam Döngüsü Analizi (Life Cycle Assessment/LCA)
Bazılarınızın duymuş olabileceği yaşam döngüsü analizi temelde üretilen ürün ve hizmetlerin tüm “yaşamı” boyunca çevresel etkilerini ölçmemize yarayan bir analiz metodu. Yaşam döngüsü analizi, genelde belirli bir ürün veya hizmetin, belirli bir zaman diliminde üretim, tüketim, dağıtım gibi süreçleri analiz edilerek çevreye verdiği zararı anlamak için uygulanıyor. Bu analiz fazlasıyla teknik bir sisteme sahip ve gerçekten de uzmanlık gerektiren bir alan. Biz de zaten bu yazımızda LCA’in teknik detaylarına değil de döngüsel ekonomi içerisindeki yerine artıları ve eksilerini tartışarak bakmaya çalışacağız.

-Bildiğiniz gibi döngüsel ekonomi, sistemin baştan aşağı değişmesini önerir. Mevcut lineer sistem içerisindeki hatalı alanların iyileştirilmesi, sistemin bütünsel olarak negatif etkilere sahip olmasından dolayı işe yaramayacaktır. Bu da döngüsel bir ekonomiye geçiş için tüm sistemin baştan tasarlanarak yeniden yapılandırılmasını gerektirir. LCA de bakıldığında lineer ekonomi içerisinde ortaya çıkmış bir metottur.

Belirli bir zaman aralığında, belirli değişkenler hesaba katılarak yapılan LCA, uzun vadeli bir öngörü sunmak bir yana, analizini yaptığımız ürün veya hizmetin kısıtlı bir analizini ortaya çıkarır. Bu da aslında döngüsel ekonomi içerisinde yeri olmayan, hataların üzerine yama yapmakla aynı şeydir diyebiliriz. Buna en iyi örnek bundan yıllar önce elektrikli araçlara geçişi başlatmak yerine benzinle çalışan araçlarımızı “daha verimli” hale getirmek için yaptığımız çalışmalardır. Benzin, dizel, iyileştirilmiş motorlar gibi karbon emisyonuna sebep olan bir teknolojiyi “iyileştirmeye” çalışmak yerine yıllar öncesinde elektrikli araçlara geçiş sürecini doğru şekilde, sistemi değiştirecek şekilde başlatsaydık, bugün belki de iklim krizi ile mücadelede çok daha farklı bir konumda olabilirdik.

-Döngüsel ekonomide en önemli kriterlerden birisi de etki analizidir. Ürünümüz veya hizmetimizin kısa, orta ve uzun vadeli etkileri ne olacak? X ürünü ile Y ürünü arasında uzun vadede çevresel ve sosyal olarak ne gibi farklar olacak? Ve bu farklar ne gibi olumlu/olumsuz etkiler ortaya çıkaracak? Bu tarz uzun vadeli etki analizleri yapmak ne yazık ki LCA ile mümkün değil.

LCA’in belirli sınırlar içerisinde yaptığı analizler ve değerlendirmeler bize doğru etki analizi yapma imkanı tanımıyor. Bu da aslında ne yazık ki olası senaryolarda eksik kalan kısımlar olmasına neden oluyor. LCA’in ortaya çıkarttığı somut, ölçülebilir teknik sonuçlar ürün ve hizmetlerimizin bu teknik sonuçlar dışındaki etkilerini ölçmemize izin vermiyor. Bu da dediğimiz gibi gözden kaçan negatif etkiler olmasına izin veriyor. Örnek olarak tek kullanımlık plastiklerin toprağa gömülmesinin etkisini uzun vadeli ölçme noktasında zorlanacak olan LCA, yeniden kullanım modellerinin de nasıl bir pozitif etkiye sahip olacağını analiz etmemiz için ne yazık ki yetersiz kalıyor.

-LCA’in bir diğer eksikliği de aslında tüm modellemelerde olduğu gibi araştırmacının belirlemiş olduğu belirli metrikler üzerinden analiz yapıyor olması. X ürünü Y zamanda Z konusunda nasıl bir performans gösterir sorusunu sorduğumuz anda olası A, B veya C konularındaki etkileri ölçmemiz ne yazık ki mümkün olmuyor. Bu da LCA’in döngüsel ekonomideki sistemi bir bütün olarak ele alarak değerlendirmemiz gerektiği prensibine tamamen ters düşüyor diyebiliriz.

Peki LCA madem döngüsel ekonomiye uygun bir analiz metodu değil, o zaman neden bu yazıyı okuyoruz? 😊 Bu soru bazılarınızın aklına gelmiştir diye tahmin ediyoruz. Aslında LCA tamamen lineer ekonomi için tasarlanmış, hatalı, işe yaramayan, eksik bilgiler veren bir analiz metodu değil elbette. Fakat tüm düşünce yapılarımızda olduğu gibi lineer ekonomiden gelen bakış açımız, ürünlere veya hizmetlere sadece kapsamlı bir LCA uyguladığımızda döngüsel ekonomiye geçişte kullanacağımız çıktılar elde edeceğimiz düşüncesini sunuyor.

Bu şu demek; LCA ürün ve hizmetlerin performansını artırmada, verimliliğini ölçmede veya belirli sınırlar çerçevesinde yaşam döngüsünü anlamamızı sağlasa da döngüsel ekonomiye geçiş için tek başına yeterli bir uygulama değil. LCA’i kullanacağımız alanlar oldukça fazla olsa da döngüsel ekonomiye geçişte öncelik verilmesi gereken nokta inovasyon. Mevcut ürün ve hizmetlerin yaşam döngülerini anlayacağımız bir analiz bize ancak yukarıda bahsettiğimiz sınırlar çerçevesinde sonuçlar verecektir. Bu da sistemi baştan tasarlarken eksik noktalar kalacağının en büyük göstergesi diyebiliriz.

Tüm bunların yanında yazının sonlarına gelmişken Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından 2009 yılında hazırlanmış olan bir rapordan da bahsetmek istiyoruz. UNEP hazırladığı “Guidelines for Social Life Cycle Assessment of Products” raporu ile aslında LCA’in eksik kaldığını düşündüğü sosyal konuların bu yeni S-LCA (Social Life Cycle Assessment) ile çözülebileceği görüşünde. 13 yıl önce hazırlanmış bu rapor ne yazık ki olması gerektiği kadar aktif kullanılmasa da LCA’in eksik kaldığı sosyal konulardaki etkileri analiz etmek adına önemli bir metot diyebiliriz.

S-LCA’in detaylarına bu yazımızda yer vermeyeceğiz fakat özetle LCA’de anlamaya çalıştığımız çevresel etkileri, S-LCA ile sosyal ve sosyo-ekonomik etkilerle anlamaya çalışıyoruz. Bir ürünün üretiminde kullanılacak hammaddeler, lojistik süreçler, üretimde kullanılacak enerji kaynakları, kimyasallar vs. genellikle LCA’in konusu olarak karşımıza çıkıyor. Bunların yanında bu ürünü üretirken çalıştırılan işçiler, işçilerin çalışma şartları, çalışma saatleri, hammadde tedariği sırasında kaynaklara erişirken kaynakları aldığımız lokal bölgedeki kültüre, topluma nasıl etki ettiğimiz, ürünlerimizin kültürel olarak bir dönüşüme etki edip etmeyeceği gibi sosyal konuları anlamamıza olanak tanıyan S-LCA döngüsel ekonomiye geçişte çok değerli bir araç olarak kullanılabilir düşüncesindeyiz.

Özellikle ürün ve hizmet sunan şirketlerin döngüsel ekonomiye geçişlerini başlattıklarını ve bunu da ürün gamında birçok ürüne LCA yaparak başlattıklarını görmek mümkün. Ama artık şunun farkındayız; nasıl ki geri dönüşüm yapan bir şirket döngüsel ekonomiye geçmiş olmuyor, ürün gamındaki birkaç ürüne LCA yapmış bir şirket de döngüsel ekonomiye geçmiş olmayacak. Döngüsel ekonomi bütünsel bir dönüşüm gerektirir, bu da etkilerin hepsini kapsayabilecek, kolektif bir çalışma ile mümkün olabilir.

Ne dersiniz, LCA veya S-LCA’in yanında ürün ve hizmetlerin bütünsel olarak etkisini ölçmek için somut bir çıktı analizi yapmak mümkün olabilir mi?