Yetimhaneden atölyeye

İstanbul Beyoğlu’nda Tophane ve Cihangir semtleri arasında bulunan; İstanbul Boğaz’ını güneyden “kesen” ve Galata’dan dik bir şekilde Tophane’ye inen Boğazkesen semti, Fatih Sultan Mehmet’in gemilerini buradan Galata sırtlarına; oradan da Kasımpaşa deresi vasıtasıyla Haliç’e indirerek İstanbul’u fethetmesiyle tanınır. Fetih öncesinden beri bölgede ticaret yapan Ceneviz kolonisinin imtiyazlarının devam etmesine sultanın izin vermesiyle bölge ticari ve idari alanlarda gelişmeye başlar. 19.yüzyıla kadar geniş arazilerle çevrili bölgedir. 1836 tarihli Kauffer Haritası’nda bölgede yapılaşmanın az olduğu; Sultan Beyazıt vakfına bağlı bostanlar ve gayrimüslim mezarlıklarıyla çevrili olduğu anlaşılıyor.

19. yüzyıl sonuna doğru ise çoğunlukla Avrupalı gayrimüslimlerin yaşadığı bölge; Venedik Sarayı, İtalyan Hastanesi, Fransız Kapitülasyon Mahkemesi, Fransız Sarayı ve Fransız Yetimhanesi gibi yapıların inşa edilmesiyle Venedik, İtalyan ve Fransızların Osmanlı Devleti’ndeki idari merkezlerinden biri olur.

_{Tophane’den Haliç Yönü Öndeki bina Fransız Yetimhanesi, 1915
Kaynak: Kültür Envanteri}

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Fransa’nın Osmanlı İmparatorluğu topraklarında açtığı okullar sayesinde, Fransız kültürü, kozmopolit ve çok dilli imparatorluk başkentinin vazgeçilmez bir parçası haline gelir. 1866 yılında Sultan Abdülaziz’in fermanıyla, kolera salgınında halka yardımlarının bir karşılığı olarak Daughters of Charity of Saint Vincent de Paul rahibelerine bağışladığı Boğazkesen Caddesi üzerindeki geniş bir arsa üzerine inşa edilen Saint Joseph Fransız Yetimhanesi, kapütilasyon antlaşmasıyla Osmanlı’da nüfuzu artan Fransızların misyonerlik faaliyetlerini sürdürdükleri pek çok okul ve yetimhaneden biridir. İlerleyen yıllarda Fransız bir hayırseverin İtalyan Lisesi’ne bitişik nizamda Saint Eugene Ortaokulu’nu inşa ettirmesiyle arazi sınırları genişletilen yetimhane; 1950’lilerin sonuna dek faaliyet gösterdikten sonra Bebek sırtlarına taşınır ve arazi Fransız Büyükelçiliği mülkiyeti olarak işletmelere kiraya verilir.

Jacques Pervititch’in yangın sigorta haritalarından 1927 tarih 34 sayılı “Çukurbostan-Tophane” paftasında Fransız Yetimhanesini ve çevresindeki yapıları net bir şekilde görebiliyoruz. Çevredeki yapılara kıyasla epey büyük bir ölçeği olan yetimhane binasının ana cadde üzerinde dükkanlar, bahçenin ilerisinde bir salon ve İtalyan Lisesi yönünde bir ortaokul ile birlikte geniş yeşillik bir kampüs üzerinde yer aldığı anlaşılıyor. 1887 tarihli Huber Haritası’nda ise ağaçlarla çevrili yetimhane binasının “Çukur Bostan Okulu” adıyla belirtildiği görülüyor.

Yetimhane binasının Bebek’e taşınmasının ardından devamlı işlev değiştirir; öyle ki bina Cumhuriyet döneminde bir süreliğine tütün deposu olarak dahi kullanılır. Yapı 1950’li yıllarda ise kartonpiyer atölyesine dönüşür.

Batılaşma döneminden itibaren İstanbul’da barok, rokoko, ampir, vb. Fransız etkisinde Batı kökenli mimari sanat akımları devlet yapılarında öne çıkmaya başlar. Yapıların cepheleri ve iç mekanlarında devletin Batılı yüzünün temsili olacak desenlere daha çok yer verilmeye başlanınca kartonpiyer ustalığı İstanbul’da önem arz eden bir meslek hâline gelir. Çimento ve kartonpiyer ustası Parseh Cezayirliyan, 1800’lü yıllarda Tophane’de Büyük Artistik Atölyesini işletmeye başlar. İlerleyen yıllarda oğlu Garabet Cezayirliyan’ın devraldığı atölyede; önemli binaların süslemeleri ve kartonpiyer işlemeleri üretilir. Cezayirliyan’ın yanında çırak olarak yetişmeye başlayan Tophane’li Kemal Cinbiz, ustasının ölümünden sonra atölyeyi devralır ve Zanaat Atölyesi adı altında Saint Joseph Fransız Yetimhanesi binasında üretime devam eder. Cezayirliyan’ın teslim ettiği 150 yıllık değerli kalıpları saklayan Cinbiz, ilerleyen yıllarda yetimhanenin bir katını bu kalıpları sergilediği bir müzeye dönüştürür.

Batılaşan Osmanlı’nın temsili olan mimari yapıların mobilya, iç mekan ve cephelerinde kartonpiyer ile çimento kalıpların bir yapı elemanı olarak kullanılmasına vesile olan atölyenin yaşatılması ve mirasının gelecek nesillere aktarılması gerekmektedir.