Charles Darwin, Şili’de 20 Şubat 1835’te kenti haritadan silen Concepcion depremi üzerine “Şiddetli bir deprem bilinen en köklü zihinsel çağrışımları bir anda yok eder; kaya gibi bir sağlamlığın simgesi olan yeryüzü, su üzerindeki bir kabuk gibi kayar ayaklarımızın altından. Bir saniyelik bir an, zihinde saatler süren derin düşünmenin üretemeyeceği güçlü bir güvensizlik duygusu yaratmıştır”&nbsp;demişti.Gerçekten de en temel gündelik faaliyetlerimiz, zeminin ayaklarımızın altında sabit kalacağı varsayımına dayanır. Bunun olmadığı her durum, haklı olarak korku, panik ve güvensizlik sebebidir. Ama bir yandan da tarih, deprem gibi doğal afetlerin yarattığı korkunun kısa süreli olduğunu bize gösterir.&nbsp;Yıkımın boyutu ve neden olduğu trajedi ne kadar büyük olursa olsun, felaketin dehşeti hafızalardan silinir; kentler yeniden inşa edilir; kayıplar zamanla yerine konur. İnsan evlatlarının öncelik sıralamasında deprem ihtimaline karşı hazırlık yapmak giderek savaşların, ekmek derdinin, düğünlerin, boşanmaların ve tatil planlarının arkasına itilir.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ancak depremler insanlık durumunu dikkate almaz; bize özel bir zamanlamayla hareket etmez. Ve en nihayetinde yeniden kapımızı çalar.&nbsp;</li></ul>Bazı tarihçiler, uzun tarih çizgisine baktıklarında, doğal afetlerin toplum üzerinde pek az kalıcı etkisi olduğunu, kısa bir fasıladan sonra hayatın yeniden doğal akışına döndüğünü söyler. Siyasi ve ekonomik olarak istikrarlı bir toplumda, doğal afetlerin etkileri pekala geçici olabilir. Ancak bir güç mücadelesinin, savaşın, çatışma ve kutuplaşmaların olduğu durumlarda ani bir deprem, geniş kapsamlı ve kalıcı değişimleri de beraberinde getirebilir ya da en azından böyle yorumlanabilir.&nbsp;Rusya'nın doğusunda bulunan Kamçatka yarımadası açıklarında yaşanan 8,8 büyüklüğündeki depremin bölgenin güneyindeki Japonya ve okyanusun karşı kıyısındaki ABD'de tsunami uyarılarına neden olması, çatışmaların karşı karşıya getirdiği ulusları doğanın gücü karşısında birlikte hareket etmeye iter mi, şu aşamada kestirmenin imkanı yok ancak doğa olaylarının tarihin akışında kırılmalara yol açtığı örnekler az değil.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sparta depremi (MÖ 464) | Büyüklük: 7.2</h2>Depremle savaşın aynı zamana denk geldiği en erken örneklerden biri, Peloponez Savaşı’nın yazarı ünlü Yunan tarihçi Thucydides (MÖ 4. yüzyıl) tarafından kayda alınmıştı. Bu kayıtta, Spartalıların (Atina’nın bilgisi dışında) Attika’yı işgal eden Thasos’lulara yardım sözü verdikten sonra Sparta ve çevresini harap eden korkunç bir depremin sözlerini tutmalarını nasıl engellediği anlatılır. Bu sırada Sparta’nın egemenliği altındaki Lakonya ve Messinya bölgelerindeki halkın çoğunluğunu özgür olmayan Helotlar oluşturmaktadır.&nbsp;MÖ 464 yılındaki büyük depreme işaret ettiği düşünülen bu sarsıntının ardından Sparta’nın yarısının yıkılmış olmasını, çok sayıda Spartalının da ölmüş olmasını fırsat bilen Helotlar ve Messinyalılar ayaklanır, ortak bir savaş başlatırlar. Plutharkos’un anlattığına göre:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(162, 195, 185); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(162, 195, 185); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Sparta’da Kral Arkhidamos’un zamanına denk gelen depremde kent karışıklık içine düştü. Arkhidamos, böyle bir durumda asıl korkulacak şeyin ne olduğunun hemen farkına vararak sanki düşman kentin kapılarına dayanmışçasına tehlike işaretini verdi ve yurttaşlarının vakit yitirmeden silahlı olarak yanına koşmalarını istedi. İsyancılar, Spartalılar’ın silahlı olduğunu ve savaş düzenine girdiğini görünce komşu kentlere çekildiler. Bu 10 yıl sürecek &nbsp;3. Messinya Savaşı’nın başlangıcı oldu.”</blockquote>Bu deprem Peloponez Savaşı sırasında meydana gelen tek deprem değildi. Bu afetler dolaylı olarak savaşın 27 yıllık benzersiz uzunluğunda etkili olmuştu.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Lizbon depremi (1755) | Büyüklük: 9.0</h2>1 Kasım 1755… Portekiz’in Lizbon kentinde Azizler Yortusu’nu kutlamak üzere kentin 275.000 sakininin çoğu kiliselerde toplanmış, dualar etmeye, ilahiler söylemeye hazırlanıyordu. Saatler 9.30’u gösterdiğinde yer zangır zangır titremeye başladı. 20’den fazla kilise ve katedral, ellerini göğe açmış insanların başına çöktü; yüksek tavanlardan düşen kemer ve tonozlar bir felakete sebep oldu. Henüz depremin büyüklüğünü ve şiddetini belirlemek için kullanılan ölçüm metotlarının geliştirilmesine çok vardı ama daha sonra yapılan analizlere göre jeologlar, bu depremin 9 Richter ölçeğinde olduğu tahmininde bulundular.Yıkılan kiliselerin enkazının altında kalmayanlar, kendilerini Tagus Nehri üzerindeki limana atıp kentten kaçmaya çalıştılar. Ne var ki sarsıntı sırasında deniz tabanının hareket etmesi bir tsunamiyi tetiklemiş; büyük bir dalga gürleyerek 5-6 metreye yükseldikten sonra yüzlerce insanı kıyılardan sürükleyerek içine çekmişti. Üstelik Lizbon’un başına gelen felaket bununla da bitmemiş; depremde mumların, ocakların devrilmesiyle şehrin farklı noktalarında yüzlerce yangın başlamıştı. Hava karardığında koca bir şehir alevler tarafından yutulmuş gibi görünüyordu.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Takip eden altı gün boyunca bu yangınlar, depremden kendini kurtaran her şeyi, sanat eserlerini, mimari yapıları, tarihî belgeleri yakıp kül etti. Yangınlar günler sonra söndüğünde, geride 100 bine yakın cansız insan bedeni kaldı.</li></ul>Deprem sırasında Lizbon, Avrupa’nın ekonomik başkentlerinden biriydi; ticari, sanatsal, askerî ve finansal alanlarda özellikle güçlüydü. Roma Katolik Kilisesi ve Engizisyonu altında muazzam bir dinî nüfuza&nbsp;sahip olan şehir, yıkılmaz gibi görünüyordu. Halkı o dönemde tüm Avrupa’nın en varlıklı ve dindar kesimiydi.Fakat yıkılan kiliselerde o kadar çok insan ölmüştü ki “neden” diye sormamak imkansız hâle gelmişti. Neden Tanrı, iman edenlere böylesi dehşetli bir cezayı layık görmüştü? Neden böyle kutsal bir günü seçmişti ki bu kadar insan ibadet sırasında ölmüştü? Dinî liderlerden kimileri Tanrı’nın Lizbonluları materyalizmden putperestliğe çok çeşitli günahları nedeniyle cezalandırdığını, kimileri de başka ahalilerden daha kötü oldukları için değil, tam tersi Tanrı onları özellikle sevdiği ve tövbe etmelerine kapı açmak istediği için seçildiklerini söyledi. Ama artık kimse bu açıklamaları ikna edici bulmuyordu.&nbsp;İnsanların içine düştükleri inanç krizinin 18. yüzyıl Batı düşüncesi üzerindeki etkisi, ancak Hiroşima ve Nagazaki’nin 20. yüzyıldaki etkisiyle karşılaştırılabilir hâle gelmişti. Deprem, uzun süre halkın hayal gücünü esir almış; sayısız resim ve çizime konu olmuştu. Ayrıca arkasından başlayan tartışmalar köklü dinî, siyasi ve toplumsal dönüşümlere kapı açmıştı.&nbsp;Dramın başrol oyuncularından Sebastião José de Carvalho e Mello, 1770’de Pombal Markisi oldu, tarihe de Pombal ismiyle geçti. Deprem sırasında Kral 1. José’nin Savaş ve Dışişleri Bakanlığı’nı yürütüyordu; depremden sonra kral onu fiilen diktatör ilan etti ve Pombal, duruma anında hâkim olarak felaketin artçı etkilerini ciddi ölçüde azalttı. İlk iş, hayatta kalanların beslenme sorununu çözdü; onlar için kamplar kurdu. Daha sonra şehirdeki on binlerce cansız bedeni kaldırmak için kolları sıvayarak salgın hastalıkların önünü aldı. Kardinal’in izniyle (ama yine de gizlilik içinde) ölü bedenlerin bir mavnaya yüklenip okyanus açıklarında batırılmasını emretti.Şehrin acil ihtiyaçları karşılandıktan sonra sıra yeniden yapılanma planlarına gelmişti. Pombal insanları vatandaşlık görevlerini yapmak için eyleme çağırırken din adamları da itaat, kefaret ve dua tavsiyesinde&nbsp;bulunuyordu. Bu, halkı onarım ve düzenin korunması amaçlarına yönlendirmek isteyen Pombal’in hiç onaylamadığı bir yaklaşımdı.Laik devletle kilise arasında, deprem öncesinde de varolan gerilim giderek derinleşmekteydi. Bu gerilim yıllarca sürdükten sonra sonunda Cizvitlerin Portekiz’den kovulmasıyla sonuçlandı. Malagrida ise Engizisyon’a teslim edildi; bir sapkın olarak 1961’de idam edildi. Devlet, kilise karşısında ilk kez bu denli büyük zafer kazanmıştı. Batı’da modern siyasi dönemi başlatan dönüm noktalarından biriydi bu.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Venezuela depremi (1812) | Büyüklük: 7.7 </h2>26 Mart 1812’de Venezuela’yı vuran, 7.7’lik büyük deprem de halkın büyük çoğunluğunun ayinlere katılmak üzere kiliseye gittiği Paskalya haftasının Kutsal Cuma’sından bir gün önce, Kutsal Perşembe günü meydana gelmiş; en iyimser tahminlere göre bile 15-20 bin insanın ölümüyle birlikte hesaplanamayan bir maddi zarara yol açmıştı. O gün aynı zamanda Venezuela’nın İspanya’dan bağımsızlık mücadelesinde de bir dönüm noktasıydı; tam iki yıl önce Caracas Kent Meclisi İspanyol valiyi resmen görevden almış ve İngiltere’ye yardım çağrısında bulunmuştu. Deprem sırasında İspanya kuvvetlerinin başındaki General Juan Domingo de Monteverde, ülkede İspanyol hakimiyetini yeniden tesis etmek için aktif bir kampanya yürütüyordu.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Depremde devrimcilerin (kendilerine “Vatanseverler” diyorlardı) kalesi olan Caracas şehri neredeyse yerle bir olmuştu. Sarsıntının ardından çıkan yangın da birçok yapıyı ve içeride mahsur kalan insanları kül etmişti. İspanya’ya bağlı Coro, Guayana, Maracaibo, Puerto Cabello ve Valencia’da ise hasar nispeten daha hafifti.&nbsp;</li></ul>Tahmin edilebileceği gibi bu orantısız yıkım, halkta güvensizlik ve korku yaratmıştı. Hayatta kalanlar bunun Tanrı’nın bağımsızlık hareketinden hoşnut olmadığına işaret ettiğine inanmaya hazır hâle gelmişti. İspanyollara yakın duran Kilise de bu görüşü destekliyor; yıkımı meshedilmiş İspanyol kralını kabul etmeyen devrimcilere karşı Tanrı’nın intikamı olarak sunuyor; İncil’den Sodom ve Gomorra’nın cezalandırılma sahnelerini hatırlatıyorlardı.&nbsp;Vatanseverler arasında da moral bozukluğu yükseliyordu. Yaklaşık 1.500 devrimcinin Barquisimeto’da derin bir yarığın içine düştüğünü söylentileri yayılıyordu. Bu sırada Latin Amerika’nın “El Libertador”u Simón Bolívar, deprem sonrası enkaz hâline gelen evinden çıkmış, arkadaşlarıyla birlikte depremzedelerin yardımına koşmuştu. San Jacinto’nun merkez meydanında vaaz veren İspanyol yanlısı bir keşişle karşılaşmıştı. Keşiş onunla “Nasıl gidiyor Bolivar? Görünüşe bakılırsa, doğa İspanyollardan yana tavır koymuş” diye alay etmişti. Bolivar ise “Eğer doğa bize karşıysa, onunla savaşır, bize itaat etmesini sağlarız” cevabını vermişti.&nbsp;Ancak Nisan ayına gelindiğinde, Kilise’nin söylemlerinin de etkisiyle devrimcilere halk desteği azalmış; İspanyol deniz subayı Juan Domingo de Monteverde komutasındaki kraliyetçi ordu, neredeyse hiçbir direniş olmadan batı Venezuela'yı ele geçirmişti. Sürgüne giden Bolivar, orada diğer Latin Amerika ülkelerini İspanya’ya karşı örgütlemişti. Kim bilir belki Caracas depremi, onun Venezuela’nın bağımsızlığı yönündeki ilk girişimini başarısızlıkla sonuçlandırmasaydı Kolombiya, Ekvador, Peru ve Bolivya’nın kurtuluşuna öncülük edemeyebilirdi.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">San Francisco depremi (1906) | Büyüklük: 7.8</h2>1906’da üç gün boyunca San Francisco’nun dörtte üçünü yok eden yangın, yangın muslukları da dahil olmak üzere şehrin su kaynağını devre dışı bırakan bir depremle başlamıştı. 18 Nisan 1906’da sabaha karşı 05.12’de yaşanan bu deprem 7.8 büyüklüğündeydi; arkasından başlayan yangınla birlikte 3.000’in üzerinde can kaybına neden olarak, Kaliforniya tarihine en çok ölüme neden olan doğal afet&nbsp;olarak geçmişti. Ancak felaketin tarihteki yeri, daha çok sonrasında başlatılan toparlanma çabalarıyla belirlenmişti.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Şehir yetkilileri, yerel işletmeler ve sigorta endüstrisi, felaketi deprem olarak değil yangın olarak değerlendirmiş, böylece kent sakinleri, yangın sigortalarını talep edebilmişti. Böylece yatırımcılar da gelecekteki depremlerden korkarak kentin yeniden inşasını finanse etmekten caymamıştı.&nbsp;</li></ul>10 yıl içinde San Francisco yeniden inşa edildi. 1950’lerde bugün Silikon Vadisi olarak bilinen ve yine San Andreas Fayı üzerinde yer alan sanayi bölgesi ortaya çıktı. 1906 depremi, büyük bir doğal afetin bir şehrin “yaratıcı yıkımı”nı nasıl tetikleyebileceğinin tarihteki en önemli örneği oldu.Bu yazının daha uzun bir versiyonu, #tarih dergisinin Mart 2023 tarihli sayısında yayımlanmıştı.

Aposto Gündem

Rusya'nın doğusunda bulunan Kamçatka yarımadası açıklarında yaşanan 8,8 büyüklüğündeki depremin Japonya ve ABD'de tsunami uyarılarına neden olması, çatışmaların karşı karşıya getirdiği ulusları birlikte hareket etmeye iter mi, şu aşamada kestirmenin imkanı yok ancak doğa olaylarının tarihin akışında kırılmalara yol açtığı örnekler az değil.

Concepcion Depremi ile ilgili hikayeler