Bir önceki sayımızda Ali Albert Salah, yapay zeka destekli sistemlerin gündelik hayatımıza ve bakım da dahil olmak üzere neredeyse bütün sosyal ilişkilerimize etkilerini <a fr-original-style="" href="https://aposto.com/i/cocuklar-robotlar-ve-yeni-nesil-etkilesimler" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">sorguluyordu</a>. Bu hafta ise rotamızı gençliğe çeviriyoruz.İstanbul Politikalar Merkezi’nden güncel araştırma ve değerlendirmelerle hazırladığımız bugünkü bültende Cana Tülüş Türk, “19 Mart’tan sonra gençlik neden sokağa çıktı?” ve “Gençler demokrasiyi kurtarabilir mi?” sorularına odaklanıyor.Yazının temelini, Emre Erdoğan ve Nebi Sümer’in 17 Nisan 2025’te İPM ve Medyascope işbirliğiyle hazırlanan “Nasıl Bir Dünya? Nasıl Bir Türkiye?” programında bu sorular etrafında yaptıkları <a fr-original-style="" href="https://www.youtube.com/watch?v=d0AFn9wl3xM" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">söyleşi</a> oluşturuyor.&nbsp;Cana, yazısını yalnızca bu programın bulgularına değil, aynı zamanda kendi doktora araştırmasına ve bu sayı için yaptığı yeni görüşmelere dayandırıyor.İyi okumalar.Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer ve Zafer Yenal

“So many books so little time...” Frank Zappa’dan ilhamla: 

Zappa Zamanlar: Kitaplar ve podcastler üzerine uzunlu kısalı… Doğadan yemeğe, edebiyattan ekonomiye okuma ve dinleme notları… 

Kitaplar ve podcastler üzerine uzunlu kısalı… Doğadan yemeğe, edebiyattan ekonomiye okuma ve dinleme notları…

Zappa Zamanlar

Gençlerin geleceği için seçenekler yaratmak, ertelenemez bir görev. Şanslıyız ki, onlar bu sorumluluğu bize protestolarıyla hatırlattılar. 

✊ Gençler neden sokaklara döküldü?

<a fr-original-style="" href="https://aposto.com/i/tuketici-boykotu-itirazin-gundelik-hali" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Son yazımızda</a> boykot meselesini ele almış, hem tarihsel hem de güncel örneklerle tüketim üzerinden şekillenen itiraz biçimlerini tartışmıştık. Boykotu yalnızca bir ürüne ya da markaya değil, bir dünya tasarımına, bir siyasal düzene yönelen bir eylem biçimi olarak ele almaya çalışmıştık.Bu hafta ise Albert Ali Salah’ın yazısıyla Zappa Zamanlar’da sıkça üzerinde durduğumuz bir başka alana, teknoloji ve toplum ilişkisine yöneliyoruz. Konumuz, yapay zeka destekli “akıllı” sistemlerin hayatımıza nasıl yerleştiği ve hangi sınırları zorlamaya başladığı. Onlara yalnızca işlerimizi değil, çocuklarımızı da emanet edecek kadar güvenebilir miyiz?Bize yardım etmesi için geliştirdiğimiz teknolojiler, bir noktadan sonra bizi yönlendirmeye, izlemeye, şekillendirmeye başlarsa ne olur? İyi niyetle programlanmış bir sosyal robot ya da akıllı bir asistan, bir gün farkında bile olmadan bir gözetim aracına dönüşürse? Ya da çocuklarımızla konuşan bu sistemler, birilerinin politik çıkarları doğrultusunda yeniden programlanırsa?İkinci Dünya Savaşı’ndan bugüne, Utrecht Üniversitesi’ndeki doktora savunmalarından ilkokullara kadar uzanan bu yazıda hem teknolojinin imkanlarını hem de potansiyel tehlikelerini birlikte düşünmeye davet ediyoruz.İyi okumalar.Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer, Zafer Yenal

Bize yardım etmesi için geliştirdiğimiz teknolojiler, bir noktadan sonra bizi yönlendirmeye, izlemeye, şekillendirmeye başlarsa ne olur? 

🤖 Çocuklar, robotlar ve yeni nesil etkileşimler

Son yazımızda boğucu gündemin baskısından biraz olsun uzaklaşabilmek için semalara bakalım demiş, ama oralarda bile bugünün sorunlarıyla, eşitsizlikleriyle karşılaşmıştık. Gündemden uzaklaşma çabamız beyhudeydi…Bu hafta ise gündem her yeri, her alanı, her anı kaplamış durumda. Gündemin dışı, kenarı, ötesi yok. Türkiye mecazi anlamda değil, fiilen ayakta. İstanbul gibi bir şehrin üç kez seçilen Belediye Başkanı’nın önce 30 küsur yıl önce aldığı diploması iptal ediliyor, sonra da kendisi Silivri’ye gönderiliyor. Bunun üzerine sadece İstanbul değil, tüm Türkiye ayağa kalkıyor. İnsanlar sokaklara dökülerek, meydanlara çıkarak, imza kampanyaları düzenleyerek, hoplayarak zıplayarak, en olmadı tencere-tava çalarak ses çıkarıyorlar. İtiraz ediyorlar.Bu itirazı dile getirmenin yollarından biri de boykot olarak çıktı karşımıza. Meydanlardan, sokaktan, sosyal ve geleneksel medyadan boykot çağrıları yükseliyor.Çok çok eskiden öğrencimiz olmuş, şimdi ise çok sevdiğimiz bir dostumuz ve sadık okuyucumuz olan Barış Bekdemir’in önerisi de gelince, bu hafta boykot üzerine yazmak bizim için neredeyse kaçınılmaz hâle geldi.Boykot ne zaman ve nasıl bir siyasi enstrümana dönüştü? Boykotun da içinde yer aldığı tüketici aktivizmi bugün nerelerde, kimler tarafından ve hangi biçimlerle kullanılıyor? Tüketim üzerinden şekillenen bu hareketler, günümüz siyasetinin daralan alanını genişletme potansiyeline sahip mi?En azından bu soruları soralım ve cevapları üzerine hep birlikte düşünmeye başlayalım dedik.İyi okumalar.Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer, Zafer Yenal

Boykot ne zaman ve nasıl bir siyasi enstrümana dönüştü? 

⛔️ Tüketici boykotu: İtirazın gündelik hâli

Dünya genelinde büyük bir kaos var. Şiddeti azalmayan bölgesel savaşlar, Üçüncü Dünya Savaşı çıkar mı endişeleri, İkinci Dünya Savaşı sonrası kurulan uluslararası düzenin alt üst oluşu, normalleştirilmeye çalışılan doğal felaketler, kontrolden çıkmış gelir adaletsizliği, vesaire vesaire… &nbsp;Siyasi ve ekonomik gündemimiz çok ama çok kalabalık. Zappa Zamanlar’da da bu kaosun farklı boyutlarıyla ilgili yazıyoruz ve elbette yazmaya devam edeceğiz.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Peki acaba kaosa yakından bakarken olumlu gelişmeleri gözden mi kaçırıyoruz? Bu soruyla bu hafta karmaşaya ve olumsuzluklara biraz mesafelenmek istedik. Bu uzaklaşma çabamızı hem mecazi hem de gerçek anlamda gerçekleştirebilmek için gözümüzü uzaya çevirdik.&nbsp;</li></ul>Çünkü roketlerle, uzay araçlarıyla dolu semalarımızda bir sürü enteresan gelişme yaşanırken bunlardan çoğu zaman bihaber kalıyoruz. Niyetimiz gündemden uzaklaşmaktı ama yine gündemin göbeğine düştük. Nasıl mı? Aşağıda anlattık. Bakalım bize katılacak mısınız?İyi okumalar.Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer, Zafer Yenal

Uzay araştırmalarına artan özel sektör ilgisine rağmen, bilimsel keşifler ve temel araştırmalarda radikal bir sıçrama yaşanmasını beklemek gerçekçi olmayabilir. 

🪐 Gezegenleri ilhak etmek: Yeni dönem, eski hırslar

Son bültenimizde Albert Ali Salah’ın yapay zekanın toplumsal ve bilişsel süreçler üzerindeki etkilerini tartıştığı yazısına <a fr-original-style="" href="https://aposto.com/i/2025te-yapay-zeka-bize-ne-yapacak" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yer vermiştik</a>. Yapay zeka regülasyonlarından büyük dil modellerindeki son gelişmelere kadar, bu teknolojinin yalnızca teknik bir mesele olmadığını, aynı zamanda siyaset, ekonomi ve gündelik hayatımızın derinliklerine kadar uzanan bir dönüşüm getirdiğini tartışmıştık.Bugünse Cana Tülüş Türk’ün yazısıyla rotamızı başka bir kritik konuya çeviriyoruz: Giderek belirginleşen çok kutuplu dünya düzeni ve Almanya’daki erken seçimler, önümüzdeki dönemin siyasi dengelerini nasıl etkileyecek? Aşırı sağın yükselişi, küresel yönetişim mekanizmalarındaki kırılmalar ve demokrasi krizleri bize ne söylüyor?İstanbul Politikalar Merkezi’nden güncel araştırma ve değerlendirmelerle hazırladığımız bugünkü bültenimizin odağında çok kutuplu uluslararası düzenin sınırları ve Almanya'daki seçim sonuçları var.&nbsp;İyi okumalar,Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer ve Zafer Yenal

Aşırı sağın yükselişi, küresel yönetişim mekanizmalarındaki kırılmalar ve demokrasi krizleri bize ne söylüyor?

🌐 Küresel dönüşümün eşiğinde

Son haftalarda yapay zeka dünyasında önemli gelişmeler yaşandı. Avrupa Birliği Komisyonu, yapay zeka regülasyonlarına yönelik bazı kısıtlamaları gevşeterek, teknolojik rekabet gücünü artırmayı hedefleyen bir yol haritası sundu. Çin’in DeepSeek sisteminin çıkışı, büyük dil modelleri alanında yeni bir rekabetin habercisi olurken ABD’de Trump yönetimi, yapay zeka sektörüne yönelik dev yatırım planını duyurdu.Ancak bu gelişmeler yalnızca teknik ilerleme veya ekonomik fırsatlar meselesi değil. Yapay zekanın toplumsal, duygusal ve bilişsel süreçler üzerindeki etkisini de çok ciddi şekilde düşünmemiz gereken bir dönemden geçiyoruz. Bugünkü bültenimiz tam da bu meseleyle ilgili ve yazarı Albert Ali Salah.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Albert, daha önce de Zappa Zamanlar’a "<a fr-original-style="" href="https://aposto.com/i/yapay-zeka-nasil-dusunur" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Yapay Zeka Nasıl Düşünür</a>?" başlıklı yazısıyla katkıda bulunmuştu.&nbsp;</li></ul>Bilgisayar teknolojileri ile toplumsal gelişmelerin birbirini nasıl şekillendirdiği, Utrecht Üniversitesi Enformasyon ve Bilgisayar Bilimleri Bölümü’nde öğretim üyesi olan Albert Ali Salah’ın araştırma gündeminin merkezinde yer alıyor.&nbsp;İyi okumalar.Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer, Zafer Yenal

Yapay zeka alanındaki gelişmeler yalnızca teknik ilerleme veya ekonomik fırsatlar meselesi değil. Yapay zekanın toplumsal, duygusal ve bilişsel süreçler üzerindeki etkisini de çok ciddi şekilde düşünmemiz gereken bir dönemden geçiyoruz.

🤖 2025'te yapay zeka bize ne yapacak?

İstanbul Politikalar Merkezi’nden güncel araştırma ve değerlendirmelerle hazırladığımız bugünkü bültenimizin odağında Trump’ı ikinci defa iktidara taşıyan ABD seçimleri var.Önce "seçimler yılı" 2024, demokrasiye ne kadar hizmet etti sorusuyla başlıyoruz. Tuğçe Erçetin ve Cana Tülüş Türk'ün 16 Ocak 2025’te Medyascope’ta yayımlanan “Nasıl bir dünya? Nasıl bir Türkiye?” programındaki <a fr-original-style="" href="https://youtu.be/lqGKsBjFxDU" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">söyleşileri</a> yazının temel malzemesini oluşturuyor. &nbsp;Trump 2.0’ın ilk günlerinin kısa bir değerlendirmesini, ABD-Türkiye ilişkilerindeki olası gelişmelere dair analizimiz takip ediyor. Bu bölümü hazırlarken Mercator-İPM Araştırmacısı <a fr-original-style="" href="https://ipc.sabanciuniv.edu/tr/abrami-samuele-carlo-ayrton-c5a5a1" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Samuele Abrami</a>’nin “Uluslararası Kargaşa ve Trump 2.0 Arasında, ABD-Türkiye İlişkilerinde Neler Oluyor?” başlıklı raporundan ve Senem Aydın-Düzgit, Mustafa Kutlay ve Fuat Keyman’ın çok kutuplu çağda Türk dış politikasında stratejik özerklik kavramını tartıştıkları <a fr-original-style="" href="https://link.springer.com/article/10.1057/s41311-024-00638-w" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">makalelerinde</a>n yararlandık.&nbsp;İyi okumalar.Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer ve Zafer Yenal

Seçimler yılının ardından demokrasinin sınavı ve Türkiye-ABD ilişkilerinde yeni ihtimaller üzerine...

🗳️ Demokrasinin geleceği, seçimler ve sınırlar

Zappa Zamanlar’da Eklektik Bülten’in 18. Sayısı X’ten Bluesky’a göç ve Çin başta olmak üzere Asya’da giderek popülerleşen otome (kız) oyunları hakkındaydı. Henüz bakma fırsatınız olmadıysa <a fr-original-style="" href="https://aposto.com/i/eklektik-bulten-18-sanal-dunyadan-iki-hikaye" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bu bağlantıdan</a> ulaşabilirsiniz, ne de olsa konular hâlâ güncelliğini koruyor. Yılbaşından önce yayımladığımız son sayımızda da sizlerle Türkiye’de üniversite patlaması üzerine değerlendirmelerimizi <a fr-original-style="" href="https://aposto.com/i/universitelere-neler-oluyor" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">paylaşmıştık</a>. &nbsp;Bugün sırada yine Eklektik Bülten var ve bu sefer konumuz&nbsp;yiyecekler ve içecekler. Patatesle başlıyoruz. Dünyanın dört bir yanında modern diyetlerin vazgeçilmezleri arasında olan patatesin eski dünya tarihindeki önemli dönemeçler ve bugün üretiminde karşılaşılan temel sorunlar, ilk hikayemizin odağını oluşturuyor.&nbsp;Daha sonra sırada Türkiye’de şarap denince ilk akla gelen isim Levon Bağış’ın yılbaşından hemen önce yayımladığı Obur Yazılar’ı var. Biz bu kitabı çok severek okuduk. Sadece yeme-içme üzerine değil Türkiye’nin sosyal ve kültürel tarihine dair de önemli gözlemler içerdiğini düşündük ve kitapla ilgili değerlendirmelerimizi sizlerle paylaşmak istedik.&nbsp;İyi okumalar.Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer ve Zafer Yenal&nbsp;

En büyük dördüncü gıda ürünü patatesin hikayesi ve İstanbul'un sofralarından geçen hikayeler.

🥔 Patatesin hikayesi, İstanbul sofraları

Dünya çapında büyük bir üniversite tartışması yaşanıyor. Üniversite eğitimine erişim artarken üniversitenin toplumdaki yeri, önemi, değeri ve rolü sorgulanır hâle geldi. Dünyanın birçok ülkesinde yaşanan ve kültür savaşları diye anılan çatışmanın tam göbeğinde buldular kendilerini üniversiteler.&nbsp;Bir yandan "Üniversitenin bir kurum olarak piyasaya daha da yakınlaşması, ekonominin ve endüstrinin ihtiyaçlarına yönelik kendisini yeniden şekillendirmesi gerekir"&nbsp;diyenlerin sesi çok daha baskın bir hâle geldi, öte taraftan bu yakınlaşmanın bilimsel özerkliğe ciddi şekilde zarar verdiğini düşünenler var. Üniversite eğitiminin gerekliliği bile sorgulanır oldu. "Bu kadar yıl okunuyor, bu kadar para harcanıyor, neye yarıyor?" diyenler çoğaldı.Bu tartışmalar, üniversitelerin özellikle son 20-30 yılda geçirdiği dönüşümlerden besleniyor. Bu hafta çok önemsediğimiz bu meseleye Türkiye’yi merkeze koyarak bakmak istiyoruz. Zira dünyada üniversiteler dönüşürken Türkiye yerinde saymadı. Bizde de üniversiteler büyük dönüşümlerden geçti, geçiyor. Bu dönüşümlerin bir kısmı dünyadaki eğilimlere paralel, bazıları ise tamamen ters bir şekilde tezahür ediyor.&nbsp;Yazımızın odağında Türkiye’nin küçük kentlerinde yaşanan üniversite patlaması var. Zappa Zamanlar&nbsp;ekibinden Biray ve Evren son birkaç yıldır bu konuyu araştırıyor. Konuyla ilgili daha çok veriye ve daha geniş bir tartışmaya ulaşmak isterseniz birkaç ay önce yayımladıkları <a fr-original-style="" href="https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14683849.2024.2425314" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">makaleye</a> de göz atabilirsiniz.&nbsp;İyi okumalar.&nbsp;Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer ve Zafer Yenal&nbsp;

Dünyada ve Türkiye'de üniversitelerin dönüşümü üzerine düşünceler.

🎓 Üniversitelere neler oluyor?

Ardı ardına sıcaklık rekorları kırıyoruz. Yangınlar, seller, şiddetli rüzgarlar artıyor. Yazlar olması gerekenden daha sıcak, baharlar yaz gibi, kışlarsa bahar. Mevsimler kayıyor, yağmur az, barajlardaki su seviyesi sinyal veriyor. Bunlar sadece Türkiye’den baktığımızda gördüklerimiz. Küresel düzeyde baktığımızda da resim vahametini koruyor.Devam eden savaşlar, Suriye’de olup bitenler, Avrupa’da düşen hükümetler bize iklimlerin değiştiğini, sıcaklıkların arttığını unutturmamalı. İPM’nin son dönemki <a fr-original-style="" href="https://ipc.sabanciuniv.edu/tr/iklim-degisikligi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">iklim değişikliği çalışmaları</a>ndan beslendiğimiz bu bültende Cana Tülüş Türk’ün kalemiyle iklim krizinin bir kez daha altını çizmek ve geleceğimiz için bu sorunu önceliklendirmenin elzem olduğunu tekrar hatırlatmak istedik.&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.ft.com/content/b06ee7d7-bfd2-4fbf-8867-922d87ca49a0" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">2.000’e yaklaşan kayıtlı katılımcı sayısıyla</a> Türkiye’nin Azerbaycan ve Brezilya’nın arkasından katılım açısından en tepede yer aldığı bu seneki COP29’dan geriye kalanlar, sıcak dalgaları ve Türkiye’deki iklim güvenliği algısına dair ayrıntıları bu sayıda bulacaksınız.&nbsp;Bol sorgulamalı okumalar.Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer ve Zafer Yenal

Cop29'da eleştirilere karşın gelişmeler var, COP31'in ise Türkiye'de düzenlenmesi bekleniyor. 

🌡️ COP29'un izleri, Türkiye'de iklim algısı

Kültür hakkında yayımlanan makaleler ve yayınlar

Kültür

Sanat hakkında yayımlanan makaleler ve yayınlar

Sanat

İstanbul Üniversitesi önündeki polis bariyerlerini yıktıran; gençleri Saraçhane’ye, İstanbul’un ve diğer şehirlerin sokaklarına döken asıl neden neydi?

Yalnızlık, geleceksizlik ve gençliğin itirazı

Eğer bir ülkede siyasetçilerin ve partilerin denetlenmesi zorlaşmışsa, hukuksuz davranışları için hesap vermeleri sağlanamıyorsa yapay zeka gibi teknolojilerin kötüye kullanımı da çok daha kolay hâle gelir.

Robottan çocuk bakıcısı olur mu?

Boykotun asıl gücü, örgütlülüğünde, sürekliliğinde ve ona eşlik eden taleplerinde yatıyor. Aksi hâlde sadece bir “trend”e, geçici bir “vicdan rahatlatma aracı”na da dönüşebilir.

Tüketmeyerek direnmek: Boykotun kısa tarihi ve sınırları

Uzay, bir zamanlar insanın en büyük hayallerinden biriydi. Ama bugün baktığımızda belki de sadece başka bir sömürge hırsının yeni sahnesi olarak şekilleniyor.

Ticari uzay çağı: Yeni bir keşif dönemi mi, güncellenmiş sömürgecilik mi?

Çok kutupluluğun nasıl yönetileceği ve küresel sorunların çözümü için hangi mekanizmaların geliştirileceği, günümüzdeki uluslararası sistem açısından en kritik soru olarak ortaya çıkıyor.

Küresel dönüşüm hız kazanırken: Düzen mi düzensizlik mi?

Yapay zekanın da hem üretimi hem de tüketimi artıracağına şüphe yok. Kullandığımız araçların düşünme, yaşama, söz söyleme ve elbette "tüketme" şeklimize gittikçe daha fazla karışacakları aşikar. Öte yandan ulaşabileceğimiz sınırsız bilgi karşısında seçim yapacak gücümüzün kalmayacağı bu dönemde sadece önümüze konulanı almak bizi nereye götürecek?

Bilgelikle beslenmeyen bilgi: 2025'te yapay zeka bize ne yapacak?

Yazı:&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://ipc.sabanciuniv.edu/tr/cana-tulus-turk-4949dd" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Cana Tülüş Türk </a>2024 yılı, dünya genelinde “seçimler yılı”&nbsp;olarak adlandırıldı. Şimdiye kadar tarihte eşi benzeri görülmemiş sayıda seçmen bu yıl çeşitli kademelerde sandık başına gitti.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bazı <a fr-original-style="" href="https://freedomhouse.org/article/democracy-survived-year-elections-struggle-freedom-continues" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">kaynaklara</a> göre en az 62 ülkede dünya nüfusunun yaklaşık %49'unu temsil eden 4,2 milyar kişi oy kullandı.&nbsp;</li></ul>Sayı yüksek çünkü Hindistan, Avrupa Birliği, Endonezya, ABD ve Türkiye gibi nüfus açısından kalabalık yerlerde seçimler düzenlendi. Peki seçimler bu kadar yaygınsa neden hâlâ dünya nüfusunun üçte ikisinin otoriterleşen ülkelerde&nbsp;yaşadığını <a fr-original-style="" href="https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2022/global-expansion-authoritarian-rule" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">konuşuyoruz</a>?&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Çünkü “nicelik” kendi başına sonucu belirlemiyor. Seçimlerin demokrasi açısından niteliği ve seçim sonuçlarının 2024 sonrasında demokrasiye etkisi gibi önemli <a fr-original-style="" href="https://globalchallenges.ch/issue/16/when-elections-no-longer-serve-democracy/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">sorular</a> gündemde.</li></ul><a fr-original-style="" href="https://www.undp.org/european-union/blog/eu-elections-will-be-litmus-test-polarization-what-happens-next" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Derler ki</a>, seçimler demokrasinin turnusol kağıdıdır. Belirli aralıklarda düzenlenen hür ve adil seçimler, bir rejimin demokrasi olarak tanımlanması için gereken kriterdir. Ayrıca bu seçimlerin sonucunun belirsiz olması gerekir; kimin galip kimin mağlup geldiği ancak oylar sayıldıktan sonra netlik kazanır.&nbsp;Bununla birlikte seçim sürecinin ne kadar şiddetsiz ve tarafsız geçtiği, iktidar partisi dışında kalan oyunculara ne kadar manevra alanı tanındığı da önemli hususlardır. Ayrıca hukukun üstünlüğü, ifade özgürlüğü, bağımsız medya, güçlü sivil toplum, etkin denge ve denetleme mekanizmaları olmadan seçimler, yalnızca bir formaliteden ibaret kalabilir. Dolayısıyla seçimler demokrasinin gereği olsa da bu seçimlerin niteliği, rejimin demokrasi ve otoriterlik çizgisindeki yerini <a fr-original-style="" href="https://www.perspektif.online/demokrasinin-kuresel-krizi-yurutmenin-guc-asimi/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">belirler</a>.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Peki bu bahsettiğimiz açılardan 2024 yılındaki seçimler, demokrasiye <a fr-original-style="" href="https://www.theguardian.com/politics/2016/jun/29/why-elections-are-bad-for-democracy" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ne derece</a> hizmet etti?&nbsp;</li></ul>Freedom House'un "2024 yılı Dünyada Özgürlük" <a fr-original-style="" href="https://freedomhouse.org/sites/default/files/2024-02/FIW_2024_DigitalBooklet.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">raporu</a>na göre dünya genelinde otoriterleşen rejimler, seçim süreçlerini manipüle ederek demokratik bir görüntü sunmaya çalıştı. Örneğin 2024 seçimlerinde Rusya, Belarus, İran ve Venezuela’da seçimlerin sonuçları çok önceden tahmin edilebilirdi; muhalefet baskı altına alındı, seçim süreçleri ciddi yönlendirmelere maruz bırakıldı.&nbsp;Seçimlerin bütünlüğü ya da dürüstlüğü (electoral integrity) açısından da karne kötü: Demokrasinin eşitlik, adalet, seçmen güvenliği, bağımsız medya ve siyasi çoğulculuk gibi unsurları, 2024 seçimlerinde çokça zedelendi. Özellikle otoriterleşen ülkelerde seçimler, liderlerin yönetimlerini meşrulaştırmanın veya muhalefeti sindirmenin bir aracı hâline geldi. Rusya’da öğrencilere seçim katılımı için baskı uygulanması ya da Cezayir ve Azerbaycan gibi ülkelerde muhalefetin keyfî olarak diskalifiye edilmesi, bu durumun çarpıcı örnekleri arasında.2024 seçimleri, yalnızca politik değil, aynı zamanda fiziksel güvenlik açısından da ciddi sorunlara sahne oldu. Meksika, Güney Afrika ve Hindistan gibi ülkelerde şiddet olayları hem adaylar hem de seçmenler için ciddi tehditler oluşturdu. Örneğin Meksika'da adaylar hayatını kaybederken Güney Afrika'da parlamento seçimleri öncesinde suikastlar yaşandı. Şiddet sadece otoriter ülkelerde değil, yerleşik demokrasilerde de seçim süreçlerine damgasını vurdu. Fransa ve Güney Kore'deki saldırılar, Trump’ın kulağını delen kurşun…&nbsp;Daha önceki yıllarda olduğu gibi 2024 yılı, aşırı sağ partilerin Avrupa ve dünyada güç kazandığı bir dönem olarak kayda geçti. Macaristan, Polonya, Almanya ve İtalya gibi ülkelerde aşırı sağcı partiler, seçim zaferleri elde etti; bu partilerin Avrupa Parlamentosu’ndaki ağırlıkları arttı. Aşırı sağın yükselişinin, kutuplaşmayı ve toplumsal çatışmaları derinleştirmesi, liberal demokrasinin temel prensiplerini tehdit eden bir zemine dönüşmesi kuvvetle muhtemel. &nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2025/1/0/1738498830052.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.50" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Günümüzde demokrasiler sadece devrim ya da askerî darbeler gibi eski biçimlerle değil, seçimlerle başa gelen liderlerin zamanla sergiledikleri otoriter eğilimlerle de geriliyor. Müreffeh olanlar da dahil olmak üzere dünya genelinde birçok ülkede seçilmiş otokratların demokrasinin kurumlarını nasıl incelikle zayıflattığına tanık oluyoruz.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">How Democracies Die <a fr-original-style="" href="https://scholar.harvard.edu/levitsky/publications/how-democracies-die" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">kitabında</a> Steven Levitsky ve Daniel Ziblatt, bunu bir futbol oyununa benzetiyorlar. Otoriter liderler iktidarlarını pekiştirmek için önce sahadaki hakemleri ele geçiriyor, sonra karşı takımın yıldız oyuncularının en azından bazılarını kenara çekiyor ve oyunun kurallarını zaman içinde yeniden yazıyor.&nbsp;</li></ul>Bu gerilemeye imza atan otokratik liderler hür ve adil seçimlerle başa geldikleri için güçlerini genel iradeye dayandırıyor. Halktan aldıkları meşruiyetle hareket ederek zaman içinde demokrasinin kurumlarının altını oymaya başlıyor. Denge ve denetleme sisteminin yıkılması, muhalefet partilerinin sindirilmesi, bağımsız medya ve yargının kontrol edilmesi, sivil toplumun hareket alanının daraltılması ve azınlık haklarının görmezden gelinmesi otoriter liderlerin ortak icraatları arasında.Kısacası, seçimlerle güç kazanan ve seçilmiş olmanın getirdiği meşruiyetle hareket eden liderler adım adım otoriterleşiyor ve bu en yaygın demokratik gerileme ya da çöküş biçimi hâline geliyor. Örneğin ABD, Hindistan, Türkiye, Brezilya, Arjantin, Çin, Rusya, Polonya, Macaristan ve Filipinler gibi ülkelerde güçlü liderler seçimle elde edilen temsil gücünü, bütün halkı bir lider altında toplama stratejisi olarak görüyor. Zaman içinde güçlerini pekiştiren liderler, Canovan’ın <a fr-original-style="" href="https://academic.oup.com/edited-volume/34325/chapter-abstract/291332861?redirectedFrom=fulltext" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">önerdiği</a> “kurtarıcı siyaset” modeliyle daha demokratik bir dünya vaadini, tabiri caizse seçmenlere "satıyor." Bu liderler, aracı kurumları bozulmuş ve yavaş addederek sahneden siliyor; sadece kendilerini genel iradenin temsilcisi, müesses nizamın koruyucusu olarak görüyor. Karar alıcılar, onlardan "yönetmesini" ve sorunlarını kısa sürede çözmesini isteyen insanlara "Ben senin sesinim" ve "Yönetmeye yetkinim" vaadini sunuyor.Şu bir gerçek, demokrasinin kaidesini kurumları oluşturuyor ve nasıl bir heykel sağlam bir kaide üzerinde ayakta durabilirse demokrasi de bu kurumlara ihtiyaç duyuyor. Seçimler ise tek başına bunu sağlamıyor. Örnekleri sunarken fark etmiş olmalısınız, sadece otoriterleşen rejimler değil demokrasinin yerleşik olduğu ülkeler de listemizde. Sebebi de zaman içinde bu kurumların aşınması. Tam bu noktada Donald Trump’ın iki başkanlık dönemi arasındaki farkı görebiliyoruz. İlk dönemde demokrasinin kurumları sağlamdı ve otoriterleşme yolundaki adımları bu kurumlar dengeledi ve denetledi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yeni dönemde ise asıl sorun ve tartışma siyaset bilimci Pippa Norris’in <a fr-original-style="" href="https://x.com/PippaN15/status/1884270827212075046?mx=2" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">işaret ettiği gibi</a> denge ve denetlemenin nasıl sürdürüleceği olacak.</li></ul><img src="https://images.aposto.com/2025/1/0/1738498908638.jpeg" width="550" style="width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.77" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Nitekim Trump’ın ilk icraatlarından biri 6 Ocak 2021’de Kongre Binası baskınına katılan yaklaşık 1.500 destekçisini affetmek oldu. Trump,&nbsp;ilk gün <a fr-original-style="" href="https://aposto.com/s/ikinci-trump-donemi-hizli-basladi-yeni-baskanin-ilk-kararlari?a=customButton&utm_source=aposto" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">kararları</a>nda demokrasi vurgusu yapmadı; bunun yerine “Tanrı tarafından Amerika’yı yeniden yüceltmek” misyonuyla hareket ettiğini açıkladı. Hükümetin sadece iki cinsiyeti kabul edeceğini duyurdu, yasal sığınma başvurularını durdurdu. Karar alma süreçlerini geciktirdiği için bürokrasiye savaş açan ve derdinin demokrasi değil ama bürokrasi olduğunu belirten Elon Musk’ın başkanlık edeceği departmanı onayladı.Steven Levitsky ve Daniel Ziblatt’ın otoriterleşme üzerine yazdığı gibi, oyunun kuralları taraflı hâle geldiğinde demokrasinin aşınması kaçınılmaz. Belli ki önümüzdeki dört yıl sadece ABD’de değil tüm dünyada demokrasi, hayati bir sınav verecek.

Steven Levitsky ve Daniel Ziblatt’ın otoriterleşme üzerine yazdığı gibi, oyunun kuralları taraflı hâle geldiğinde demokrasinin aşınması kaçınılmaz. Belli ki önümüzdeki dört yıl sadece ABD’de değil tüm dünyada demokrasi, hayati bir sınav verecek.

Seçimler yılının ardından demokrasinin geleceği

Yazı:&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://ipc.sabanciuniv.edu/tr/cana-tulus-turk-4949dd" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Cana Tülüş Türk </a>Mercator-İPM Araştırmacısı Samuele Abrami, Trump’ın ABD başkanlığına dönüşüyle Türkiye’de oluşan ihtiyatlı iyimserliği vurguluyor. Özellikle iktidar çevrelerinde Erdoğan ile Trump arasındaki kişisel yakınlığın, iki ülke arasında pragmatik anlaşmalara kapı aralayabileceği fikrini savunanlar çok. Öte yandan iki ülke arasındaki ilişkileri, kimi zaman sorunlu hâle gelebilen yapısal süreçlerin belirlediğini unutmamak gerekiyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ancak Suriye politikalarındaki derin farklılıklar ve Türkiye’nin NATO ile Rusya arasında izlediği denge politikası, bu ilişkilerin sadece liderler arasındaki dostlukla ilerleyemeyeceğini açıkça gösteriyor.</li></ul>İlk Trump döneminde yaşanan gerilimlerin tam olarak çözüldüğünü de söylemek zor. Biden döneminde daha da gerilen ve güven bunalımı yaşayan ABD-Türkiye ilişkilerinde, Trump’ın esnek ve daha az katı yaklaşımı bir “nefes alma alanı” yaratabilir.&nbsp;Bununla birlikte bu tür bir rahatlama daha çok kısa vadeli ve sınırlı anlaşmalarla “stratejik düzeyde”&nbsp;de kalabilir.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2025/1/0/1738499012354.png" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.80" width="550" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Trump’ın ikinci döneminde uygulayacağı Suriye politikası ve yapacağı kabine tercihleri ABD-Türkiye ilişkilerinin gidişatını belirleyecek temel unsurlar arasında. Ancak burada, Trump’ın daha geniş uluslararası düzende yaratacağı etkilerin, Türkiye’nin stratejik hesaplarını nasıl etkileyeceğini de gözlemlemek gerekecek. Türkiye’nin Rusya, Çin ve NATO arasındaki denge arayışı, Trump’ın uluslararası düzeni sorgulayan politikalarıyla çakışabilir ve bu da ABD-Türkiye ilişkilerindeki gerilimleri daha da artırabilir.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Stratejik otonomi ve zorlukları</h2>ABD-Türkiye ilişkilerinde Trump’ın olası dönüşüyle ortaya çıkan fırsatlar ve sınırlar, Türkiye’nin genel dış politika yönelimlerini de yeniden düşünmesini gerektiriyor. Bu bağlamda,&nbsp;stratejik otonomi kavramı, Türkiye’nin ABD ile ilişkilerini nasıl konumlandıracağı ve bu ilişkileri ne ölçüde bağımsız bir zemine oturtabileceği sorularına yanıt aramak açısından önemli bir çerçeve sunuyor. Stratejik otonomi, dünya genelinde devletlerin kendi çıkarlarını en iyi şekilde savunabilmek amacıyla dış politikalarda bağımsızlıklarını artırma çabalarına karşılık geliyor. Bu kavram, çok kutuplu bir dünya düzeninin yükselişiyle daha fazla ön plana çıktı.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Senem Aydın-Düzgit, Mustafa Kutlay ve Fuat Keyman’ın <a fr-original-style="" href="https://link.springer.com/article/10.1057/s41311-024-00638-w" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">son makaleleri</a> Türkiye’nin ABD’yle olan ilişkilerinde stratejik otonomi arayışının hem yapısal hem de politik ve ekonomik düzeyde karşılaştığı zorluklar üzerine.</li></ul>Türkiye, Soğuk Savaş sonrası dönemde ABD ile güçlü askerî ve ekonomik bağlar kurdu. Ancak zaman içerisinde bu ilişkilerdeki bağımlılıktan kurtulma çabalarını artırdı. Türkiye’nin, ABD’nin küresel müdahale politikalarına karşı artan eleştirileri ve bağımsız dış politika izleme isteği, stratejik otonomi arayışını açıkça gösteriyor. Özellikle Suriye’deki gelişmeler, Türkiye’nin ABD ile olan ilişkisinde yaşanan gerginliklerin en belirgin örneklerinden birisi. Bu stratejik otonomi arayışı, Türkiye’nin Batı’dan bağımsız bir dış politika yürütme çabalarıyla da örtüşüyor. Türkiye, Rusya ile olan ilişkilerinde de daha fazla bağımsızlık kazanmak amacıyla NATO’nun yanı sıra, farklı çok taraflı platformlarda da aktif bir rol oynamaya çalışıyor.&nbsp;Türkiye’nin ABD ile olan ilişkilerinde stratejik otonomi arayışının önündeki engeller, sadece dışsal faktörlerle değil, iç politikayla ilgili öncelikler ve ekonomik bağımlılık gibi unsurlar tarafından da belirleniyor. Türkiye iç siyasetindeki rejim güvenliğiyle ilgili gündem ve ekonomik yapısal zorluklar, dış politikada özerklik kazanma çabalarını da sınırlandırıyor. Çünkü stratejik otonomi, sadece dış politikadaki bağımsızlıkla değil, aynı zamanda iç politikadaki gücün/iktidarın korunmasıyla ilgili de bir yönelim.&nbsp;Sonuç olarak, Türkiye hem jeopolitik hedefler hem de iç politik motivasyonlar doğrultusunda stratejik otonomi arayışını sürdürse de bu hedeflere ulaşmada yapısal, politik ve ekonomik engellerle karşı karşıya. Önümüzdeki dönemde ABD ile ilişkilerdeki bu çelişkili dinamikler, Türkiye’nin stratejik otonomi hedefine ne ölçüde ulaşabileceğini belirleyecek önemli faktörler arasında olacak.&nbsp;

Amerika kıtasındaki gelişmeler bizim coğrafyada nasıl yankılanıyor?

ABD-Türkiye ilişkilerinde yeni dönem: Fırsatlar ve sınırlar

Yazı: Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer ve Zafer Yenal Patates hayatımızın en çok içinde olan yiyeceklerden. Köfteyle birlikte, cips hâliyle, biranın yanında, kumpir olarak her yerde patates var. Annemizin yaptığı salçalı patates yemekleri herhalde Türkiye’nin dünya “comfort food” repertuvarına kattığı yemekler arasında başı çeker.&nbsp;Patates, tarım tarihine hatta dünya tarihine yön vermiş ürünler arasındadır. Ünlü İtalyan yemek tarihçisi Massimo Montanari çok lezzetli <a fr-original-style="" href="https://nikayayinevi.com.tr/productinfo.php?pids=107&padi=kitlik-ve-bolluk-avrupa-da-yemegin-tarihi&" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">anlatır</a>: İspanyollar 1539’da Peru’da patatese rastlarlar ama asıl ilgiyi İtalya’da görür. Braudel’e göre bu büyük ilginin arkasında İtalya’daki nüfus fazlalığı vardır. O sıralarda Yeni Dünya’dan eskisine taşınan hemen her ürüne olduğu gibi patatese de aşina oldukları yiyeceklere atıfla yeni isimler verirler. İtalyanlar için patates artık tartuffolo ya da beyaz türüftür.&nbsp;Ama patatesin geleneksel tahıllara rakip çıkarak diyetleri dönüştürmeye başlaması esas Kuzey ve Orta Avrupa’da olur. Patates kalenderdir, toprak altında yetişir. Bu hâliyle öncelikle yoksulların sofralarında kendine yer bulur. Toprak altında olduğu için köylüler onu vergi toplayıcılardan, harp zamanı askerlerden saklayabilirler. Yani savaş olsun, ekonomik krizler olsun “sunni kıtlık” dönemlerinde patates baş kurtarıcılar arasındadır.&nbsp;18. yüzyılın ilk yarısında Almanya’da otoritelerin de teşvikiyle ilk beslenme yazarları patatese övgüler düzer, üretimini teşvik eder. 18. yüzyılın sonunda patates artık İsveç, Norveç, Polonya ve Rusya’daki yerini sağlamlaştırmış; bu ülkelerde temel besin maddeleri arasına girmiştir. 19. yüzyılda bizim mütevazı patates artık daha çok zengin sınıflara hitap eden daha rafine yemek metinlerinde de boy göstermeye başlar. Ama yine de Avrupa’daki hayatının ilk dönemlerinde ağırlıkla yoksul sofralarıyla özdeşleştirilmesiyle heterojen kimliğini hep korur.&nbsp;Tek ürüne bağlı tarımsal sistemlerin ve diyetlerin zayıflığını, kırılganlığını ve bu durumun yol açabileceği felaketleri anlatmak için yine patatesten daha iyi bir örnek zor bulursunuz. 1845-1846 yıllarında o zamanların İngiliz sömürgesi İrlanda’da yaklaşık 1 milyon insanın ölümüne bir o kadarının da göçüne yol açmış “Büyük Açlık”, “Büyük Kıtlık” isimleriyle bilinen felaketin arkasında iki yıl üst üste patates hasadının yapılamaması yatar.&nbsp;Patatesin yüksek verimliliği, sömürgelerdeki aşırı sömürü koşulları ve yaygın yoksulluk, İrlandalıları yıllar boyunca neredeyse tamamen patatese dayalı bir diyete mahkum etmiştir. Büyük ihtimalle Amerika’dan taşınan bir mantar, sadece tarlalardaki değil depolardaki patatesleri de yakıp yenilemez hâle getirince yüzbinlerce insan hayatını kaybeder. İngiltere’nin “İrlanda Sorunu”nun kökeni de ta o zamanlara kadar uzanır böylelikle…&nbsp; &nbsp;Bugünlerde patates yine gündemde. Nasıl olmasın? 16. yüzyıldan bu yana köprünün altından çok sular aktı. Patates artık pirinç, buğday ve mısırdan sonra dünyanın en büyük dördüncü gıda ürünü. Kalender demiştik ya patates için, benzer kalori miktarı için daha az gübre ve güneş ışığı gerektiriyor ve üstelik diğer temel gıdalara kıyasla daha yüksek verim sağlıyor. Ancak sıcağa, yoğun yağışlara ve su baskınlarına karşı hassas bir yapıya sahip.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Evet bildiniz, bu koşullar iklim değişikliği nedeniyle daha yaygın hâle geldikçe son yıllarda patates hasatlarında ciddi düşüşler olmaya başladı.</li></ul><img src="https://images.aposto.com/2025/0/0/1736669192055.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.67" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Kuraklıkların büyümeyi engellemesi ve ardından gelen yoğun yağışların hasadı zorlaştırması nedeniyle Avrupa’da üretim yaklaşık %9 azalırken patates fiyatları %23 arttı. Anlayacağınız yükselen patates, soğan fiyatlarından artık Avrupalılar da şikayetçi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu durum, iklim kaynaklı arz şoklarının neden olduğu fiyat artışlarını ifade eden “iklimflasyon” kelimesiyle adlandırılıyor.&nbsp;</li></ul>Günlük hayatta kullandığımız temel ürünlerin maliyetindeki bu sürekli artış, iklim değişikliğinin sıradan etkilerinden biri.Dünyanın en büyük patates üreticisi Çin’de Pekin yakınlarındaki Uluslararası Patates Merkezi’nde bilim insanları, patatesleri iklim değişikliğine karşı dayanıklı hâle getirmek için çalışıyor. Araştırmacılar, yıllık ortalama sıcaklığın üç derece yükseldiği koşulları taklit ederek minyatür patatesler yetiştiriyor. Bu sıcaklık artışı, BM’nin mevcut emisyon politikaları devam ederse yüzyılın sonuna kadar beklediği seviyeye denk geliyor.Patatesi Zappa Zamanlar’a katık etmemize vesile olan James Meadway’in podcast serisi "<a fr-original-style="" href="https://www.patreon.com/Macrodose" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Macrodose</a>"da dillendirdiği ve bizim de yüzde 100 katıldığımız tespitleriyle yazımıza son verelim:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(220, 142, 129); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(220, 142, 129); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Küresel iklim değişirken öylece durmayı göze alamayız. En azından en sert kenarları yumuşatacak atılımlar, uyarlamalar ve yeni teknolojiler gerekli. Ancak bu … daha fazla fon ve kaynağın iklime dayanıklı mahsuller yetiştirmek gibi pratik, acil görevlere kanalize edilmesini gerektiriyor.&nbsp;Teknolojinin kendisi bize yolun yalnızca bir kısmını yürütebilir. Daha derindeki zorluk, sosyal gerçeklerimizi derinden şekillendiren iklim değişikliğinin ekonomik etkileriyle yüzleşmekte. Burası yeni ekonomik anlatılar inşa etmenin hayati önem taşıdığı yer aslında; bilim, doğa ve yaşanmış deneyimler arasında köprü kuran, birbirimizle ve etrafımızdaki dünyayla bağlantılarımızı yeniden düşünmemize yardımcı olan hikayeler.”</blockquote>

Patates artık pirinç, buğday ve mısırdan sonra dünyanın en büyük dördüncü gıda ürünü. Ancak tarih boyunca defalarca insanlığın kurtarıcısı olmuş patatesin hasadında iklim değişikliği nedeniyle ciddi düşüşler yaşanmaya başladı.

Patates: Bir ‘beyaz türüf’ ve iklimflasyon hikayesi

Yazı: Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer ve Zafer Yenal&nbsp;Levon Bağış’ın Aras Yayınları’ndan çıkan <a fr-original-style="" href="https://www.arasyayincilik.com/urun/obur-yazilar/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Obur Yazılar</a>’ını mutlaka okumanız lazım. 2024’ün belki de tek ve en güzel olayıydı, yıl bitmeden kitapçı raflarına çıkmayı başardı. Kitap, Bağış’ın 2013-2020 yılları arasında Agos gazetesindeki “Obur” başlıklı köşesi için yazdığı yazılardan oluşuyor.&nbsp;Kitapta tabii ki şarap da yemek de bol bol var ama aynı zamanda siyaset de, tarih de, kültür de, coğrafya da eksik olmayan konular arasında. Böyle olduğu için de zamansız yazılar bunlar; 10 sene önce de bugün de ve 10 sene sonra da okununca insana dokunacak, düşünceye yeni perspektifler katacak, dünyayla bağlantılarını güçlendirecek…&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2025/0/0/1736669751624.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.71" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bağış, şarabın kadehteki hâlinden çok daha fazlasını biliyor. Şarap olmadan önce üzümün geçirdiği tüm aşamalarla ilgili anıları, okumaları, deneyimleri, çalışmaları var. Dolayısıyla şarabın asmadaki, bağbozumundaki, şaraphanedeki, tanktaki hâllerine ve bunların etrafında oluşan sosyal ilişkilere, kültüre çok aşina.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">O yüzden de hem havaların değişmesine, hem üretim-emek ilişkilerine, hem siyasete tasalanıyor, dertleniyor; şarabın tüm dünyasını ya da her hâliyle hepimizin dünyasını mesele ediyor. O yüzden de yazıları çok lezzetli olduğu kadar bir o kadar da ufuk açıcı. &nbsp;</li></ul>Obur Yazılar, türlü türlü oburluk heveslerimize eşlik edecek ayrıntılar içeriyor. Zeytinyağlı enginarla şarabın birlikte iyi gitmeyeceğini; “enginarın içerdiği ve karaciğere de çok yararlı olan sinarinin şaraba metalik-kekremsi bir tat verdiğini” daha önce bize anlatan hiç olmamıştı mesela. Ya da “çikolatayla en iyi uyumu, tatlı şarapların” gösterdiğini, roselerin ne kadar genç içilirse o kadar keyif verdiğini bilmiyorduk.&nbsp;Sakatat yemeklerine "asitli bir kırmızının" mesela güzel bir Kalecik Karası’nın ya da İtalyanların Chianti’sinin iyi bir eşlikçi olacağını yine bu kitaptan öğrendik.Tarih oburuysanız özellikle de tarihin yemekle, içmekle ilgili ayrıntılarına meraklıysanız yine Obur Yazılar sizin kitabınız.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Özünde şarabın damıtılmasıyla üretilen bir brendi olan Metaxa’nın yaratıcısı Spiros Metaksas’ın da Smirnoff votkalarının üreticisi Vladimir Smirnoff’un da yolu neden İstanbul’dan geçmiş?&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">20’li yaşlarına kadar sadece kola içen Robert Parker, şarap yazınını ve değerlendirme dünyasını nasıl değiştirmiş?&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Fransa’da 1789’da Cumhuriyetçiliğini ilk ilan eden bölge Beaujolais’den taze şarap kültürü dünyanın başka yerlerine nasıl yayılmış?&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">19. yüzyılın sonunda birçok yerde olduğu gibi Anadolu’da da Filoksera zararlısına karşı verilen mücadelede neler yaşanmış? Hagop Amasyan, Torkom Efendi, Nişan Efendi, Hekimyan Efendi, Zakaryan Efendi, Karekin Deveciyan gibi adları resmî tarihin dehlizlerinden gün yüzüne çıkmaya fırsat bulamamış insanlar bu ülkenin yemek ve kültür tarihini nasıl şekillendirmişler?</li></ul>Hazır Beaujolais’den bahsetmişken bizim Türkiye’de primeur diye bildiğimiz taze şarabın en güzel tasvirini bu kitapta bulabileceğinizi de not edelim:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(220, 142, 129); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(220, 142, 129); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Koca bir bağbozumu döneminin ilk mahsulü olan bu şaraplar, hem biten bağbozumunun hüznünü ve yorgunluğunu hem de gençliğin coşkulu lezzetini taşır. Bu nedenle kalitesine takılmadan, kestane ile hindi eti ile ya da tek başına keyifle içilmesi tavsiye edilir.”&nbsp;</blockquote>Burada eşlikçi tavsiyesi olarak özellikle kestaneye dikkat! Henüz kestane mevsimi devam ederken denemenizi özellikle öneririz.&nbsp;Kitabın arka planında kimi zaman solmuş kimi zaman capcanlı bir kent olarak İstanbul var. Kapalıçarşısı, Kurtuluş’u, kentsel dönüşümüyle, eski yeni lokantalarıyla, simitiyle İstanbul’la ilgili sorular Levon Bağış’ın aynı zamanda Türkiye’nin geçmişiyle bugünüyle muhasebesine/hesaplaşmasına kapı aralıyor.&nbsp;Bir yanıyla buruk bir yüzleşme bu tabii. Ne de olsa “Nasıl oldu da bu hâle geldik?” “Biz nasıl oluyor da eski restoranlarımızın tabelalarına bile sahip çıkamıyoruz?” sorularının cevabı pogromlarla, sürgünlerle, mübadelelerle, hukuksuzluklarla, işkencelerle bu ülkeden eksilen milyonları hemen akla getiriyor.&nbsp;“Eğlencesini kaybederken” aynı zamanda sofrası da eksik kalmış bir ülke bizimkisi.&nbsp;Ama yine de “yarım kalmış bir memleket hayaline” rağmen ısrarla hayal kurmaya devam edenler var; İstanbul’u hâlâ capcanlı kılanlar da onlar zaten. Biz yine Levon Bağış’ı alıntılayalım:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(220, 142, 129); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(220, 142, 129); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Hâlâ bu ülke için hayal kuranlara, kalanlara selam olsun.”</blockquote>Bitirirken en kallavi selamı da geçen Aralık ayında kaybettiğimiz Tomo’ya (<a fr-original-style="" href="https://www.arasyayincilik.com/yetvart-tomasyan-tomo/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Yetvart Tomasyan</a>)&nbsp;gönderelim. Türkiye’de son yıllarda yemekle ve tarihiyle ilgili en güzel kitapları &nbsp;yayınlayanlar arasında Aras Yayınevi başı çekti. Takuhi Tovmasyan’ın, Silva Özyerli’nin, Nadya Şener’in, Vağinag Pürad’ın, Bogos Piranyan’ınkiler hemen ilk aklımıza gelenler arasında.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2025/0/0/1736669800905.jpeg" width="550" style="width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.79" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Şimdi bunların arasına Levon Bağış’ınki de eklendi. Eminiz Aras’ta yayımlanan her kitap gibi bu eserler de yayınevinin kurucularından Tomo’nun masasından geçti. Tomo kocaman sevgisiyle, coşkusuyla, heyecanıyla, iyiliğiyle yıllarca Aras’ın temel direklerinden biri oldu. Soframızı tamamlamak için hâlâ umudumuz varsa bunu Tomo’ya ve onun hazırlığında büyük emek harcadığı kitaplara borçluyuz. &nbsp;

Levon Bağış’ın Aras Yayınları’ndan çıkan "Obur Yazılar" kitabı, Bağış’ın 2013-2020 yılları arasında Agos'taki “Obur” başlıklı köşesi için yazdığı yazılardan oluşuyor. Kitapta tabii ki şarap da yemek de bol bol var ama aynı zamanda siyaset de, tarih de, kültür de, coğrafya da eksik olmayan konular arasında. Böyle olduğu için de zamansız yazılar bunlar.