Yazı: İsmet Kağan Yıldırım2. Dünya Savaşı sonrasında inşa edilen ve onlarca yıl boyunca küresel ekonomik düzenin sacayaklarını oluşturan kurucu varsayımlar, bugün derin bir dönüşümden geçiyor. Bu dönüşüm yalnızca geçici bir konjonktürel kırılma değil; sistemin temelini oluşturan fikirlerin, normların ve ön kabullerin geçerliliğini yitirmesinden kaynaklanıyor.&nbsp;Bretton Woods kurumları, Washington Konsensüsü ve NATO gibi yapılar etrafında şekillenen ve ABD’nin merkezinde yer aldığı bu düzen; yalnızca bir güç mimarisi değil, aynı zamanda sermayenin dolaşımı, devletler arası işbirliği, teknolojik ilerleme ve ekonomik büyüme gibi alanlarda da belirleyici bir fikirsel çerçeve sunuyordu.Bu çerçevenin temelini oluşturan başlıca varsayımlar şunlardı:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sermaye ve ticaretin mümkün olan en az bariyerle sınırları aşabileceği bir açık piyasa ekonomisi,</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Açık toplumlar ve çok taraflılık üzerine inşa edilen uluslararası işbirliği,</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Rekabetin önceden belirlenen kurallar çerçevesinde, adil ve şeffaf bir şekilde yürütülmesi,</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İklim krizi ile ekonomik büyüme arasındaki olumsuz ilişkinin ya göz ardı edilebileceği ya da zamanla çözülebileceği inancı.</li></ul>Ancak bugün, bu ön kabullerin tümü ya aşındı ya da fiilen geçerliliğini kaybetti. Çin’in yükselişi ve Batı’da giderek güçlenen korumacılık eğilimleri, açık piyasa ideolojisinin küresel bağlayıcılığını zayıflattı. Otoriter yönetimlerin teknolojik başarıları, açık toplumun otomatik üstünlüğü varsayımını tartışmaya açtı. Jeopolitik fay hatlarının belirlediği ticaret ve yatırım kararları, kurallı rekabeti ikinci plana itti. Ekonomik büyümenin çevresel yıkımı meşrulaştırdığı gerçeği ise artık görmezden gelinemeyecek kadar yakıcı.Bu yapısal dönüşüm, yalnızca fikirlerin ve normların değişmesiyle sınırlı değil. Aynı zamanda ekonomik değerin paylaşım biçimlerini de yeniden şekillendiriyor. Tedarik zincirlerinin yeniden millîleştirilmesi, stratejik sektörlerin devlet destekli yeniden konumlandırılması ve teknolojik egemenlik mücadelesi; coğrafyalar arasındaki gelir dağılımını, güç ilişkilerini ve jeoekonomik dengeleri sarsıyor.Bu bağlamda, küresel değer zincirlerinde yaşanan dönüşüm sadece üretim ve lojistik tercihlerini değil, sistemin temel işleyiş mantığını&nbsp;da değiştiriyor. Uzun yıllar boyunca maliyet avantajı ve zamanında teslimat gibi verimlilik kriterleriyle kurulan tedarik zincirleri, artık farklı bir prensibe göre yeniden örgütleniyor: Devletlerin güvenlik ve egemenlik kaygıları.&nbsp;Pandemi, Rusya-Ukrayna savaşı ve Tayvan üzerinden tırmanan Çin-ABD gerilimi, ülkeleri stratejik sektörlerde dışa bağımlılığı azaltma yönünde harekete geçirdi. Mikroçipten ilaç hammaddesine, nadir toprak elementlerinden enerji altyapılarına kadar pek çok alanda arz güvenliği, ekonomik verimlilikten daha öncelikli hâle geliyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu dönüşüm sürecinde en radikal adımlardan biri, küresel ekonomik sistemin kurucu ülkesi konumundaki ABD’den geldi. Ancak ABD’nin yaklaşımı, sistemin yeniden inşasına yönelik işbirliğine dayalı bir mimari üretmekten ziyade, tek taraflı ekonomik araçlarla küresel düzeni yeniden şekillendirmeye çalışma çabası olarak öne çıkıyor.&nbsp;</li></ul>Arz güvenliği ve stratejik özerklik arayışı, birçok ülke için bölgesel işbirliklerini ve dost temelli tedarik modellerini gündeme getirirken ABD bu süreci gümrük tarifeleri, yatırım kısıtlamaları ve ticaret baskısı yoluyla içeriden zorlamayı tercih ediyor. Bu tercih, yalnızca ticaret dengelerini değil, sistemin kurallarını da dönüştürüyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">ABD’nin gümrük politikaları: Korumacılığın bedeli</h2>ABD Başkanı Trump’ın ikinci döneminde uygulamaya koyduğu gümrük vergileri, neredeyse tüm ticaret ortaklarını kapsayan ve tek taraflı biçimde tasarlanmış bir ticaret savaşı rejimini beraberinde getirdi. Bu vergiler yalnızca Çin ve AB gibi büyük açıklar verdiği partnerleri değil, ticaret fazlası verdiği ülkeleri bile hedef aldı. Örneğin, 2 Nisan 2025’te açıklanan “Liberation Day” tarifeleriyle Çin’e %34, AB’ye %20, Vietnam’a %46, Japonya’ya %24 oranlarında vergi kondu. Ayrıca, ABD ile ticaret fazlası olan birçok küçük ülkeye de %10’un üzerinde gümrük tarifesi uygulandı.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu kapsamlı tarifelendirme, sadece dış ticareti değil, aynı zamanda şirketlerin yatırım kararlarını ve küresel değer zincirlerinin tasarımını doğrudan etkiliyor. Ancak bu stratejinin ABD ekonomisi için ciddi ikincil etkileri bulunuyor.</li></ul>İlk olarak, ithal girdilere dayalı sektörlerde maliyet artışı kaçınılmaz. Özellikle yarı mamul ve teknoloji yoğun ürünlerde dışa bağımlı olan sanayiler için bu durum, iç üretim maliyetlerini artırıyor ve enflasyonist baskı yaratıyor. Tüketici fiyatları üzerindeki bu baskı, enflasyonun yeniden yapışkan hale gelmesi riskini gündeme taşıyor. Ayrıca, büyümeyi destekleyen uluslararası tedarik akışlarının bozulması, yatırımların ertelenmesine ve üretimin yavaşlamasına neden olabilir.Ayrıca, birçok ülke ABD’ye karşı misilleme tarifeleri açıklamaya başladı. Çin'in %34'lük karşı tarifesi ilk adım olurken, AB de benzer hazırlıklar içinde. Bu karşılıklı tarifelendirme, uluslararası yatırım ortamında belirsizlik yaratmakla kalmıyor, aynı zamanda küresel ticaret hacmini daraltarak ABD'nin de büyüme potansiyelini sınırlıyor.Tüm bu gelişmeler, yalnızca ülkeler arası ticari ilişkileri değil, özel sektörün küresel stratejilerini de derinden etkiliyor. Şirketler artık sadece düşük maliyetli üretim olanaklarını değil; jeopolitik riskleri, düzenleyici istikrarı ve tedarik sürekliliğini de ana kriter haline getiriyor. Bu yeni stratejik öncelikler, küresel değer zincirlerinde yer değişimini tetikliyor. Söz konusu yeniden yapılanma, son yıllarda üç ana kavram etrafında somutlaşıyor:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Offshoring:&nbsp;Üretimin düşük maliyetli ülkelere kaydırılması paradigması, artık eski cazibesini yitiriyor.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Nearshoring:&nbsp;Özellikle kritik sektörlerde, üretimin ana pazarlara coğrafi olarak daha yakın ülkelere kaydırılması, tedarik sürekliliği ve maliyet dalgalanmalarını azaltmak için giderek tercih ediliyor.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Friendshoring:&nbsp;Jeopolitik uyum gözetilerek, üretimin yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda siyasi olarak “güvenilir” görülen ülkelere yönlendirilmesi stratejisi, yeni dönemin belirleyici eğilimlerinden biri haline geliyor.</li></ul>Ancak Trump yönetimi, bu küresel yeniden yapılanma stratejilerine bile mesafeli yaklaşıyor. Nearshoring ve friendshoring gibi ara çözümleri yetersiz bulan bu yaklaşım, üretimin yalnızca “dost ülkelere” değil, doğrudan ABD sınırları içine çekilmesini hedefliyor. Yani aslında bu, klasik “re-shoring” stratejisine dönüş&nbsp;anlamına geliyor. Trump’ın ticaret açığını kapatma ve istihdamı artırma hedefi, küresel tedarik sistemlerini yalnızca yeniden konumlandırmakla kalmayıp, tamamen içe kapalı bir sanayi düzeni kurmayı öngörüyor.Bu da küresel şirketlerin stratejik planlamasında daha fazla belirsizlik yaratıyor. Çünkü Trump’ın yaklaşımı, yalnızca jeopolitik riskleri yönetmeyi değil, küresel entegrasyonu sistematik olarak çözmeyi hedefliyor. Bu vizyonun kısa vadede işgücü ve yatırım çekme açısından cezbedici görünmesi mümkün ancak orta ve uzun vadede ABD içinde maliyetlerin artmasına, tedarik esnekliğinin bozulmasına ve yapısal enflasyon riskinin büyümesine neden olabilir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Otomotiv sektörü: Küresel dönüşümün sektörel yüzü</h2>Küresel değer zincirlerinde yaşanan dönüşümün etkileri, yalnızca kavramsal düzeyde kalmıyor; birçok sektörde somut yeniden yapılanma adımlarıyla kendini gösteriyor. Bu yapısal değişimin en belirgin örneklerinden biri, otomotiv sektörü. Karmaşık tedarik ağlarına, yüksek koordinasyon gereksinimine ve stratejik teknoloji bileşenlerine dayanan bu sektör, yaşanan dönüşümün etkilerini en açık biçimde hissediyor.Elektrikli araçlar, yarıiletkenler, batarya hücreleri gibi ileri teknoloji bileşenlerde Asya’ya yüksek bağımlılığı olan ABD ve Avrupa merkezli otomotiv üreticileri, art arda gelen gümrük tarifeleri ve jeopolitik gerilimler nedeniyle ciddi maliyet artışlarıyla karşı karşıya kalıyor. ABD’nin tarifelendirme politikaları yalnızca Çin’den gelen ürünleri değil, Avrupa merkezli otomotiv ihracatını da hedef alarak sektörde belirsizlik yaratıyor. Bu durum, yalnızca fiyatları yukarı çekmekle kalmıyor; tedarik sürekliliğini sekteye uğratarak üretim planlamasında aksamalara ve nihai talepte bozulmalara yol açıyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bunun sonucu olarak, otomotiv şirketleri artık yalnızca üretim maliyeti değil, jeopolitik risk profili üzerinden de karar alıyor. Tedarik ağlarını yeniden yapılandırırken friendshoring (jeopolitik olarak uyumlu ülkelerle işbirliği) ve nearshoring (ana pazara yakın ülkelerde üretim) stratejilerini devreye alıyorlar. Küresel ölçekte yeniden yapılanan bu değer zincirlerinde Türkiye, jeopolitik ve lojistik avantajları ile öne çıkan ülkelerden biri olarak dikkat çekiyor.</li></ul>Özellikle Avrupa ile güçlü sanayi entegrasyonuna sahip olan Türkiye, otomotiv üretiminde halihazırda entegre bir üretim üssü konumunda. Bu avantajın sürdürülebilir stratejik değere dönüşebilmesi ise yalnızca üretim kapasitesine değil, jeopolitik güvene ve kurallı yönetişime dayalı ilişkilerin güçlendirilmesine bağlı.Türkiye, bu yeniden yapılanma sürecinde hem Avrupa Birliği hem de Çin için jeopolitik riskleri azaltan ve tedariki çeşitlendiren bir alternatif olabilir. Ancak bu rolü üstlenebilmesi için, ticaret politikalarında öngörülebilirlik sağlayan, uluslararası normlara dayalı ve siyasi olarak dengeli bir yaklaşım benimsemesi kritik önem taşıyor.Otomotiv sektörü, bu nedenle yalnızca bir örnek değil, aynı zamanda yeni dönemde ekonomik ve jeopolitik hesapların nasıl iç içe geçtiğini gösteren bir turnusol kağıdı işlevi görüyor.Sonuç olarak: ABD’nin gümrük politikaları, yalnızca ticaret dengelerini değil, küresel ekonomik düzenin temel işleyişini sarsıyor. Verimlilik yerine güvenliğin, işbirliği yerine stratejik özerkliğin öne çıktığı bu yeni dönemde, büyüme baskılanırken, enflasyonist riskler de artıyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Küresel değer zincirleri yeniden şekilleniyor: “Ucuz ve uzak” yerine “yakın ve güvenilir” tercih ediliyor. Ancak Trump’ın yaklaşımı, bu geçişi bile yetersiz görerek üretimi doğrudan ABD’ye çekmeyi hedefliyor. Bu da ticaretin yalnızca yapısını değil, mantığını kökten dönüştürüyor.</li></ul>Türkiye için bu tablo hem risk hem fırsat barındırıyor. Üretim kapasitesi, konumu ve entegrasyon derinliğiyle öne çıkan Türkiye, jeopolitik dengeyi gözeten bir yönetişimle bu yeni düzende stratejik bir rol üstlenebilir. Bunun için güçlü bir sanayi, teknoloji ve dış ticaret politikası şart.

Pareto İçgörü

ABD’nin gümrük politikaları yaklaşımı, sistemin yeniden inşasına yönelik işbirliğine dayalı bir mimari üretmekten ziyade, tek taraflı ekonomik araçlarla küresel düzeni yeniden şekillendirmeye çalışma çabası olarak öne çıkıyor.

İsmet Kağan ile ilgili hikayeler