Soğuk Savaş döneminin Doğu Bloku üzerine filmlerinde en sık karşımıza çıkan tema,&nbsp;istihbarat teşkilatlarının toplum ve entelektüeller üzerinde kurduğu baskıdır. Bu temayı etkileyici biçimde işleyen Başkalarının Hayatı (Das Leben der Anderen), bir STASI ajanı üzerinden kurduğu hikayeyle 2007 yılında “En İyi Yabancı Film” Oscar’ını kazanmıştı.Sadece sinema değil, Berlin’e gittiğinizde karşılaşacağınız pek çok müze de Doğu Almanya’daki yaşamı ve STASI’nin bu yapı içindeki rolünü merkezine alır. Bu filmleri izlerken ya da Berlin’deki istihbarat müzelerinde dolaşırken insanın aklına şu soru geliyor: NATO’nun cephe ülkesi olan Türkiye, Soğuk Savaş boyunca nasıl bir istihbarat teşkilatına sahipti? Bu yapı, gündelik yaşamı ve siyaseti nasıl şekillendirdi?Berlin Duvarı'nın yıkılmasının ardından, duvarın arkasında hüküm sürmüş rejimlerin insanlara hayatı nasıl dar ettiğini anlatan müzeler açıldı, kitaplar yayımlandı, filmler çekildi. Peki ya bizim tarafta? Bizde durum gerçekten çok mu farklıydı?<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Gizli belgeler, kapalı arşivler</h2>Ne yazık ki Türkiye'de bırakın istihbarat arşivlerini, Dışişleri Bakanlığı'nın belgeleri bile araştırmacılar için memnu. Son dönemde, 1960 yılına kadar olan Dışişleri arşivlerinin bir kısmı açıldı ama heyecanla arşivlere koşanlar büyük hayal kırıklığına uğradı. Çünkü önemli evrakın çoğu kapalı kalmış, dostlar alışverişte görsün minvalinde ne kadar gazete kupürü, ilgisiz günlük yazışma varsa "Alın ne hâliniz varsa görün" dercesine araştırmacılara sunulmuştu.&nbsp;Bu durum ülkenin yakın tarihini merak edenler için büyük sorunsa da aşılmaz bir engel değildi.&nbsp;<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Projektörün arkasına bakmak</h2>1962-64, 1966-71 arasında MAH/MİT’in başında bulunmuş Fuat Doğu’nun yazdığı iddia edilen anıları henüz yayımlanmadı. Ketumluğu ile bilinen Doğu, hemen hemen hiç konuşmadı. 1997 yılında TRT için yayımlanan bir belgeselde yer alan kısa mülakat bunun istisnasıdır.<img src="https://images.aposto.com/2025/4/4/1748498172528.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.49" width="550" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Soldan başlayarak: TKAE Başkanı Ahmet Temir, Dışişleri Bakanlığı 5. Daire Başkanı Osman Derinsu, General Fuat Doğu, 5. Daire'den Feridun Pirali, Ankara, 1971.Doğu; 7 yıl reisliğini yaptığı MİT’i, hem dış ve iç politikaya hem de propagandaya tutulan “projektör” olarak tanımladı. MİT bir projektörse bunun arkasında kimler vardı ve ışığı nereye doğru tutmuşlardı? Neyi görmek isterken nereleri karanlıkta bırakmayı tercih etmişlerdi? Bunların sorulması istenmedi. Az sayıda sorana da zaten cevap verilmedi. Fuat Doğu, sır olarak tanımladığı operasyonların gizli kalmasında ısrarlıydı:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9);" style="color: rgb(9, 9, 9); margin: 0px 0px 1em; border-left: 2px solid rgb(94, 53, 177); padding-left: 5px; box-sizing: border-box;">“Bu çalışmalar genellikle gizli yapılan operasyonlar ve çalışmalar hâlindedir. Ancak bunların dışa aktarılması oradaki çalışma sırasında olduğu kadar ondan sonraki emeklilik hayatında da birçok yanlışlıklar ve yanlış değerlendirmeler meydana getirebilir. Kaldı ki sırların mühim bir kısmı, devlet sırrı olarak Milli İstihbarat Teşkilatı'nın dosyalarındadır.”</blockquote>İstihbaratçılar kendilerine büyük kudret atfedip, düzenledikleri operasyonlarla tarihin akışına yön verdiklerini düşünseler de çoğu zaman gerçekte yaşanan bundan farklıdır. Tarih meraklıları için istihbarat teşkilatları, ajanlar, casuslar ve operasyonlar kapalı kapılar ardında olan bir dünyaya dair müthiş ve çekici bir gizem barındırır. Ancak bir akademisyen için İstihbarat Teşkilatı esrarengiz olmanın ötesinde ülkenin güvenlik algısına, kimi neden düşman ya da dost gördüğüne, dış politikasını buna göre nasıl kurguladığına dair ciddi veri barındırır.&nbsp;Dolayısıyla Türkiye’de de MİT’in, tıpkı Doğu Almanya’da STASI’ye benzer bir konumu olduğunu (farklılıkları göz önünde bulundurarak) iddia etmek çok da yanlış olmaz.&nbsp;<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Hayalet teşkilat</h2>Cumhuriyetin ilanından hemen sonra başlatılan girişimler neticesinde Millî Emniyet Hizmetleri (MAH) 1926’da kuruldu. MAH reisi ve memurlarının tayini Cumhurbaşkanı'nın onayına Başbakan tarafından arz edilecekti.&nbsp;MAH çalışanları Genelkurmay, Dışişleri, Jandarma ve Emniyet memurları arasından seçildi. Reisliğine de Atatürk’e yakın subaylardan Şükrü Ali Ögel getirildi. Kuruluşunda asker-sivil dengesinin gözetilmesi, İçişleri Bakanlığı'na bağlanması, görevinin sadece istihbarat toplamayla sınırlandırılması ve operasyonel faaliyette bulunamayacak olması MAH’a dair önemli özelliklerdi.<img src="https://images.aposto.com/2025/4/4/1748498216235.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.18" width="550" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Sol başta Şükrü Ali ÖgelSoğuk Savaş ve 1960’lardan itibaren tamamen Genelkurmay’ın kontrolüne geçecek; operasyonel faaliyet artacak ve asker-sivil dengesi birincisi lehine değişecekti. 1941 yılına kadar MAH reisliği yapacak Ögel yıllar sonra, “Birçok kimsenin kanaati hilafına olarak, memleketin menfaati aleyhinde çalışanların faaliyetini takipten başka, ne iç işlerle ne iç politika ile asla meşgul olmuyorduk” diye yazacaktı. Bunun Soğuk Savaş'ta kökünden değiştiğinin altını çizmek gerekir.1926’da gizli kararnameyle kurulan, çalışanlarının kadroları diğer devlet kurumlarında gösterilen MAH, uzun yıllar bir hayalet teşkilat&nbsp;olarak kaldı. Kurum üzerindeki gizlilik perdesi, 29 Haziran 1943’te aralandı. O gün Resmî Gazete'yi okuyanlar, tek satır bir bilgiyle karşılaştı: “Millî Emniyet Hizmeti” adında bir kurum mevcuttu ve reisi başkanlık kadrosundan aylık 150 lira maaş alıyordu.&nbsp;<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">İnce ipte yürümek</h2>Kuruluşundan itibaren MAH’ın faaliyeti&nbsp;üç alanda yoğunlaştı:&nbsp;<ol fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Şeyh Sait İsyanı sonrası tehdit olarak görülen “gerici” faaliyetler,&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Komünizmle mücadele,&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İngiliz gizli servisinin faaliyetleri.&nbsp;</li></ol>Haziran 1927’den itibaren komünist faaliyetlerinin takibi Emniyet Genel Müdürlüğü'nden alınarak MAH’a devredildi ve zaman içinde teşkilatta komünizmle mücadele için özel bir yapılanma kuruldu. Burada altı çizilmesi gereken nokta, Soğuk Savaş’ın başlamasından 20 yıl önce, tek parti iktidarının komünizmle mücadeleyi istihbarat teşkilatının faaliyet alanına girecek seviyede bir tehdit olarak görmesidir.&nbsp;Daha da çarpıcı olan Kurtuluş Savaşı'ndan itibaren dış politikada Moskova ile yakın ilişkiler kuran Ankara, iç politikada Sovyetler Birliği ile özdeşleştirdiği komünizmle mücadeleyi öncelikli görüyordu. Ancak burada Ankara ve MAH, ince bir çizgi üzerinde hareket etmek zorundaydı. Zira bir yandan da Anadolu’yu kısa bir zaman önce işgal etmiş Avrupalı güçlere dair kuşku duyan genç Cumhuriyet, bunları Sovyetler Birliği ile dengelemek ihtiyacı hissediyordu. Ankara, Sovyet rejiminden kaçan muhaliflerin Türkiye’deki faaliyetlerine dair kuzey komşusunun endişelerini giderecek adımlar atıyordu. Diğer yandan da Moskova’ya karşı diğer ülkelerle istihbarat alanında temaslar kurmaktan geri durmuyordu.&nbsp;1920’lerin ikinci yarısında istihbarat alanında işbirliği için Ankara’nın kapısını ilk çalanlardan biri Polonya oldu. Varşova’ya göre Kafkaslardan Finlandiya’ya uzanan hatta Sovyet rejimini çevrelemek için Türkiye kilit konumdaydı. Kafkas kökenli Sovyet karşıtı muhaliflerin desteklenmesi ve gerekirse bu bölgede ayaklanma çıkartılarak Moskova’nın zayıflatılması için iki ülke ortak hareket edebilirdi. Ancak Ankara bu cüretkar teklife ihtiyatla yaklaştı. Daha 1925 yılı sonunda Musul’un Cemiyet-i Akvam kanalıyla İngiliz Mandası altındaki Irak’a verilmesini unutamamıştı. Bu karara tepki olarak Ankara ve Moskova her on yılda bir uzatılacak dostluk antlaşması imzaladılar.&nbsp;Polonya’nın Türkiye’ye gönderdiği istihbarat görevlisi Mateusz Izycki, 1920’lerin ikinci yarısında üst düzey temaslar kurdu. Izycki, Fevzi Çakmak’ın başında olduğu ordunun Sovyetler Birliği’ni "doğal düşman" olarak gördüğünü raporladı. Ancak Ankara’da Çakmak’a karşı çıkanlar da vardı. Dışişleri ve İçişleri, Moskova ile imzalanan dostluk antlaşmasına sadık kalmayı tercih ediyordu. Öyle ki 1928’de Sovyet rejimi muhalifi Gürcü lider Simeon Mdivani, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ile görüştü. Görüşmeden sadece 3 gün sonra tutuklanarak sınır dışı edildi. Belli ki tek parti iktidarı içinde farklı kanatlar vardı.Aynı yıl Polonya istihbaratıyla yakın ilişkiler kuran genç bir Türk diplomatı, 1945’te Türk dış politika tarihinin en önemli görüşmelerinden birinin de baş aktörü olacaktı. 1928’de Odessa Konsolosluğu'na tayin edilen Selim Bey, MAH görevlisi Aziz Hüdai (Akdemir) Bey'le temastaydı. Aziz Hüdai Bey, Polonya istihbaratıyla ilişki kurarak Selim Bey’in Odessa’da toplayacağı istihbaratı Karadeniz üzerinden gemilerle İstanbul’a ulaştırmasını sağladı.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu kritik bilgiler, Polonya istihbaratıyla paylaşılırken operasyondan Türk Dışişleri'nin haberi yoktu. Operasyonda kilit konumda yer alan Türk diplomatı 1945 Türk-Sovyet krizinin baş aktörü Selim Sarper’den başkası değildi.&nbsp;</li></ul>1920’lerden itibaren Sovyet istihbaratı, hem Türkiye’yi hem de MAH’ı yakından izledi. Hatta&nbsp;"yakından" yerine "içeriden" demek daha isabetli olur. Rus dış istihbaratından emekli olan Lev Sotskov, Sovyet arşivlerinden yararlanarak yazdığı kitabında Aziz Hüdai Bey’in Polonya istihbaratıyla ilişkisini ayrıntılarıyla ortaya koyar.&nbsp;Çok muhtemeldir ki Selim Sarper’in Moskova karşıtı faaliyetleri de Sovyetlerin radarına takılmıştı. Dolayısıyla 1944’te Sovyet karşıtı faaliyetlerinden dolayı belki de Moskova’ya atanacak en son diplomat olması gereken Sarper, büyükelçi olarak seçilmişti.&nbsp;Sotskov, kitabında Ögel imzalı bazı MAH belgelerini de yayımladı. 29 Aralık 1929 tarihli belgeye göre Ögel, MAH’ın espiyonajdan sorumlu A birimine gönderdiği talimatta Sovyet rejimi muhalifi Azeri lider Mehmet Emin Resulzade ile ilişkilerin azami gizlilik içinde yürütülmesini istiyordu. Ögel, Kafkas liderlerin Türkiye’deki faaliyetlerinin açığa çıkması hâlinde bunların sınır dışı edileceğini vurguluyordu.&nbsp;Sovyet istihbaratı varlığı bile kamuoyundan gizlenen MAH belgelerine nasıl ulaşmıştı? Bu sorunun cevabını bilmiyoruz. Bildiğimiz bu sızmanın 1940’ların ortalarına kadar artarak devam edeceğiydi.

Spektrum

"Projektörün arkasına bakmak" yazı dizisinde Millî Emniyet Hizmetleri (MAH) ile başlayarak NATO’nun cephe ülkesi Türkiye'de Soğuk Savaş yılları boyunca istihbarat teşkilatının yapısına ve bu yapının gündelik yaşamı ve siyaseti nasıl şekillendirdiğine mercek tutuyoruz. Dizinin ilk yazısı, 1926’da gizli kararnameyle kurulan ve uzun yıllar "hayalet teşkilat" olarak kalan MAH ile başlıyor.

Başkalarının Hayatı ile ilgili hikayeler