İktisat teorisi, insanı rasyonel tercihleriyle faydasını maksimize eden bir makina gibi tanımlasa da teorinin pratikten tamamen ayrıştığı noktaların sayısı oldukça fazla. Bu noktalardan biri de literatürde kendine sahiplik etkisi (endowment effect) adıyla yer bulan kavram.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Nedir?</h2>Sahiplik etkisi, en yalın haliyle, bir kişinin sahip olduğu bir mala, sahip olmayan kişiden daha fazla değer biçme eğilimi olarak özetlenebilir. Diğer bir ifadeyle, bu teoriye göre, bir kişinin elinde olan bir ürünü satmaya razı olduğu fiyat (ona biçtiği değer), aynı malı satın almak isteyen kişinin biçtiği değerden daha yüksek olma eğilimi gösterir.Literatüre yaklaşık yarım yüzyıl önce giren bu kavram da iktisat teorisi üzerinde psikolojik olgularla yapılan bir açılımdan ibaret olarak görülebilir. Temel olarak insanın kaybetmekten kaçınma eğiliminin tetiklediği bu davranışın kökeninde “kaybetmenin acısı, kazanmanın sevincinden baskındır” önermesi yatar. Bir kişinin sahip olduğu bir varlığı kalıcı olarak kaybetme endişesi, söz konusu malın fiyatına “ilave prim” olarak yansır. Alıcı ve satıcı arasındaki bu rasyonel olmayan maliyet ayrışması, pratikte kendini beklenti fiyatlar arasındaki farkın açılması olarak gösterir.Bu durum kendini her zaman arz yönlü olarak da göstermez. Dilimizde kendine “komşunun tavuğu komşuya kaz görünür” ifadesiyle yer bulan bakış açısı da söz konusu sahiplik etkisinin bir yansımasıdır. Elde olmayan mala karşı beslenen yüksek “sahiplenme arzusu” da fiyatlamaların ya da tercihlerin şekillenmesine etki eder.Kısacası, genlerimize işlemiş olan ve bizi homoeconomicus’tan bir adım daha uzaklaştıran bu güdü, karar mekanizmamız üzerinde birden fazla yolla etki sahibidir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Gerçek hayattaki yansımaları</h2>Sahiplik etkisi, gündelik hayatımızın hemen her noktasında karşımızda olan bir kavram. Kavramı içselleştirme seviyemizin yüksekliği ise onu normalleştirme eğilimimizi beslerken karar mekanizmamız içinde ayrıştırma yapmamızı da güçleştiriyor.Evlerimizdeki eski eşya kutuları bu kavramın en basit yansımalarından biri olarak kabul edilebilir. Dolaplarımızda varlığından dahi bihaber olduğumuz eşyalarımız ya da “bir gün lazım olur” mantığıyla stokladığımız eşyaların bizimle birlikte geçirdiği yıllar (manevi değer atfedilen eşyalar bu gruptan elbette ki hariçtir) bu kapsamda değerlendirilebilir.Sahiplik etkisinin alanı bununla sınırlı değildir. Söz konusu eşyaları, ikinci el ürün alım satımına aracılık eden platformlara koyarak finansal bir verimlilik yaratmak istediğimizde de bizzat aynı mekanizmamız tetiklenir. Satışa koyduğumuz eşyaların fiyatlarını belirlerken (burada ise, gelecekte bir fayda beklentisi içinde olunmayan, sadece ‘elden çıksın’ mantığıyla satışa konan eşyaları hariç tutmak gerekir)&nbsp;vardığımız nokta sıklıkla, eşyanın güncel ikinci el fiyatları ile sıfırı arasında bir seviye olmaktadır.Üstelik bu etki, aynı koşullarda dahi farklı reflekslerle hareket etmemize de yol açabilir. Örneğin başka ikinci el ürünlere dair fiyat araştırması yaparken söz konusu eşyanın “bu kadar etmeyeceği” ön kabulümüz, itiraf etmeliyiz ki ortadadır. Diğer yandan, satışa koyacağınız eşyanın aynısını, farklı bir ilanda kafanızda oluşturduğunuz beklenti fiyatın çok altında gördüğümüzde verdiğimiz ilk tepki “o eşyanın bizimkinden daha kötü olduğu”dur.Sahiplik etkisine sadece belirli bir dönemde finansal bir bedel karşılığında elde edilen hak ya da mallar da konu değildir. Davranışsal İktisat alanında yapılan deneysel çalışmalar, bu yöndeki tezi de desteklemektedir. Bu alanda, literatürdeki en ünlü deneyler arasında yer alan “kahve kupası deneyi”nde öğrencilerinin yarısına bir kahve kupası hediye edilirken diğer yarısına verilmemiştir. Bir süre sonra, kupa verilen öğrencilerde kupalarını hangi bedel karşılığında satmak isteyecekleri, karşı gruba da tahmini bir alım bedeli sorulmuştur. Ortaya çıkan sonuç, satıcıların talep ettikleri fiyatların, alıcıların ödemeye hazır oldukları bedelin iki katı olduğu yönündedir.Bu mekanizma, günümüz ekonomi dünyasında kendini büyük kurumların müşterilerini kendilerine bağlama araçları olarak da sıklıkla kullanılmaktadır. Ücretsiz deneme süreleri buna iyi bir örnektir. İki hafta boyunca kullanılan uygulama, günün sonunda kullanıcıda belirli oranda bir sahiplik etkisi yaratacak ve yıllık abonelik bedelinin hedefçe daha makul olduğu fikrini doğuracaktır. Karar elbette ki kullanıcınındır ancak tohum ekilmiş ve görev başarıyla tamamlanmıştır.&nbsp;Sahiplik Etkisi, beraberinde kardeşi olan Statüko Yanlılığı (Status-Quo Bias)’ı da getirdiğinden etki alanı daha da geniştir. Örneğin, kendilerini enflasyona karşı kendilerince tatminkar seviyede koruyan yatırımcıların, daha yüksek getiri alternatifi sunan bir seçeneğe dair riskleri olduğundan daha yüksek görmesi buna bir örnektir. Sahip olunan “tatminkar” alan, sahip olunmayan ama alınan riske kıyasla daha yüksek getiri vaat eden bir seçeneğin önüne geçer.Kısaca, sahiplik etkisi her yerdedir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sonuç olarak</h2>Dip toplamda, klasik iktisat bilimi aksini önerse de eşit miktarda fayda sağlaması beklenen iki malın değerlerinin alıcı ve satıcı kanatlarında farklı seviyelerde konumlandırılabildiği gerçektir. Bunun yanında, makina olmadığımız ve matematiğin de peşinde olduğumuz faydanın rakamsal karşılığını tam olarak veremeyeceği de ortadadır.Davranış modelimize gömülü bu ve benzeri refleksler elbette ki alacağımız aksiyonları belirlememekte ancak ilk adım olmaları açısından önem arz etmektedir. Diğer bir ifadeyle, mekanizmamız bizi her senaryoda temel verileri kendi lehimize yorumlamaya itmektedir. İnsanlar olarak kodlandığımız davranış modeli, bizi bu bakış açısıyla bir anlamda homoeconomicus ütopyasından ayrıştırmakta, diğer anlamda ise o noktaya yakınlaştırmaktadır.Kısaca, nesnel değerleri karşılaştırmak için eğitilen beyinlerimize, bu değerlerin belirlenmesi sürecinde öznel unsurların da önemli oranda rol oynadığını zaman zaman hatırlatmakta fayda vardır.

EXANTE

İktisat teorisi, insanı rasyonel tercihleriyle faydasını maksimize eden bir makina gibi tanımlasa da teorinin pratikten tamamen ayrıştığı noktaların sayısı oldukça fazla. Bu noktalardan biri de literatürde kendine sahiplik etkisi adıyla yer bulan kavram.

İktisat ile ilgili hikayeler