<img src="https://images.aposto.com/2025/10/5/1763110807057.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.54" width="550" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><h1 fr-original-style="" style="font-size: 2em; margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">83 yıl sonra Varlık Vergisi'ni hatırlamak: 'Varlığım, varlığına armağan olsun'</h1>2. Dünya Savaşı’nın gölgesinde, savaş koşullarında artan mali yükü dengeleme, olağanüstü kazançları vergilendirme bahanesiyle Varlık Vergisi Kanunu, tam 83 yıl önce, 11 Kasım 1942'de TBMM'de kabul edildi ve bir gün sonra 12 Kasım 1942'de yürürlüğe girdi. Tarihçi Emre Can Dağlıoğlu, bu dönemi anlatırken tarihî konulardaki toplumsal yüzleşme yetersizliğinin altını çiziyor.Yazı: Vartan Estukyan1942 yılının sonlarına doğru, 2. Dünya Savaşı’nın gölgesinde, savaş koşullarında artan mali yükü dengeleme, olağanüstü kazançları vergilendirme bahanesiyle Varlık Vergisi Kanunu çıkarıldı. Kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte, ülkenin dört bir yanında oluşturulan komisyonlar vatandaşların mal varlıklarını değerlendirmeye başladı.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu değerlendirmeler, herhangi bir gelir ölçümüne, belgeye veya objektif kıstasa dayanmadı. Komisyonlar, kişilerin isimlerine ve kimliklerine bakarak keyfî rakamlar belirlediler. Kanun, asıl amacına da böyle ulaştı.</li></ul>Listelerde, vatandaşların isimlerinin yanına birer harf&nbsp;eklendi: Müslümanı belirten "M", Gayrimüslimi ifade eden "G", Dönmeyi temsil eden "D" ve Ecnebiyi simgeleyen "E" harfleri, bir anda kimin "makbul vatandaş", kimin "yük" görüldüğünü açıkça gösterdi.Dönemin Başbakanı Şükrü Saracoğlu, CHP grup toplantısında yaptığı konuşmada şöyle diyordu:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="margin: 0px 0px 1em; border-left: 2px solid rgb(94, 53, 177); box-sizing: border-box;">“Bu kanun aynı zamanda bir Türk ekonomisini Türklerin eline verme kanunudur.”</blockquote><h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Aşkale’ye giden trenler</h2>Gayrimüslim vatandaşlardan istenen vergiler, çoğu zaman ödenemeyecek kadar yüksek; ödeme süresiyse yalnızca iki haftaydı. Süre dolduğunda, borcunu kapatamayanlar için yeni bir yaptırım yürürlüğe girdi: Bedenle ödeme.Yüzlerce Ermeni, Rum ve Yahudi vatandaş, trenlerle Erzurum yakınlarındaki Aşkale’ye, çalışma kamplarına gönderildi. Buna karşın, vergileri ödeyemeyen Müslümanlar, Aşkale’ye yolculuktan muaf tutuldu. Kışın dondurucu soğuğunun, açlık ve ağır iş koşullarının hüküm sürdüğü kamplarda yaklaşık 2.000 kişi çalıştırıldı; onlarcası hayatını kaybetti.Resmî makamların "kaza" ya da "hastalık" olarak açıkladığı kayıpların gerçek nedeni açıktı. Aileler zaten sevdiklerini ölüm yolculuğuna uğurlamıştı.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Ekonomik transferin sessizliği</h2>Varlık Vergisi, kısa sürede gayrimüslimlerin sahip olduğu işyerlerinin, dükkanların ve evlerin el değiştirmesine&nbsp;yol açtı. Birçok kişi mallarını yok pahasına satmak zorunda kaldı. Alıcılar çoğu zaman, savaş yıllarının fırsatçısı ya da devletle yakın ilişkileri olan Müslüman-Türk tüccarlardı.Bu süreç, Cumhuriyet’in "millî ekonomi" projesinin somut bir ayağına dönüştü. Ekonominin gayrimüslim unsurlardan arındırılması hedefi, fiilen hayata geçirilmişti. Bugün Türkiye’nin önde gelen bazı ticaret ailelerinin servetlerinin temeli, bu dönemde el değiştiren mallara dayanıyor. <p contenteditable="false" fr-original-class="custom-button-wrapper fr-deletable" fr-original-style="text-align:center" style="text-align: center; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><a bgcolor="#090909" color="#fefefe" contenteditable="false" fr-original-class="custom-button-link" fr-original-style="background-color:#090909 !important;color:#fafbfc !important" href="https://aposto.com/s/83-yil-sonra-varlik-vergisini-hatirlamak-varligim-varligina?a=customButton" rel="noreferrer" style="background-color: rgb(9, 9, 9) !important; color: rgb(250, 251, 252) !important; text-decoration: none; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">YAZININ DEVAMI</a>

Spektrum

1942 yılının sonlarına doğru, 2. Dünya Savaşı’nın gölgesinde, savaş koşullarında artan mali yükü dengeleme, olağanüstü kazançları vergilendirme bahanesiyle Varlık Vergisi Kanunu çıkarıldı. Kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte, ülkenin dört bir yanında oluşturulan komisyonlar vatandaşların mal varlıklarını değerlendirmeye başladı.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu değerlendirmeler, herhangi bir gelir ölçümüne, belgeye veya objektif kıstasa dayanmadı. Komisyonlar, kişilerin isimlerine ve kimliklerine bakarak keyfî rakamlar belirlediler. Kanun, asıl amacına da böyle ulaştı.</li></ul>Listelerde, vatandaşların isimlerinin yanına birer harf&nbsp;eklendi: Müslümanı belirten "M", Gayrimüslimi ifade eden "G", Dönmeyi temsil eden "D" ve Ecnebiyi simgeleyen "E" harfleri, bir anda kimin "makbul vatandaş", kimin "yük" görüldüğünü açıkça gösterdi.Dönemin Başbakanı Şükrü Saracoğlu, CHP grup toplantısında yaptığı konuşmada şöyle diyordu:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Bu kanun aynı zamanda bir Türk ekonomisini Türklerin eline verme kanunudur.”</blockquote><h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Aşkale’ye giden trenler</h2>Gayrimüslim vatandaşlardan istenen vergiler, çoğu zaman ödenemeyecek kadar yüksek; ödeme süresiyse yalnızca iki haftaydı. Süre dolduğunda, borcunu kapatamayanlar için yeni bir yaptırım yürürlüğe girdi: Bedenle ödeme.Yüzlerce Ermeni, Rum ve Yahudi vatandaş, trenlerle Erzurum yakınlarındaki Aşkale’ye, çalışma kamplarına gönderildi. Buna karşın, vergileri ödeyemeyen Müslümanlar, Aşkale’ye yolculuktan muaf tutuldu. Kışın dondurucu soğuğunun, açlık ve ağır iş koşullarının hüküm sürdüğü kamplarda yaklaşık 2.000 kişi çalıştırıldı; onlarcası hayatını kaybetti.Resmî makamların "kaza" ya da "hastalık" olarak açıkladığı kayıpların gerçek nedeni açıktı. Aileler zaten sevdiklerini ölüm yolculuğuna uğurlamıştı.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Ekonomik transferin sessizliği</h2>Varlık Vergisi, kısa sürede gayrimüslimlerin sahip olduğu işyerlerinin, dükkanların ve evlerin el değiştirmesine&nbsp;yol açtı. Birçok kişi mallarını yok pahasına satmak zorunda kaldı. Alıcılar çoğu zaman, savaş yıllarının fırsatçısı ya da devletle yakın ilişkileri olan Müslüman-Türk tüccarlardı.Bu süreç, Cumhuriyet’in "millî ekonomi" projesinin somut bir ayağına dönüştü. Ekonominin gayrimüslim unsurlardan arındırılması hedefi, fiilen hayata geçirilmişti. Bugün Türkiye’nin önde gelen bazı ticaret ailelerinin servetlerinin temeli, bu dönemde el değiştiren mallara dayanıyor.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Lozan’ın gölgesinde eşitsizlik</h2>1923’te imzalanan Lozan Antlaşması, Türkiye’deki gayrimüslim azınlıklara eşit yurttaşlık ve mülkiyet hakkı garanti ediyordu. Ancak Varlık Vergisi, bu hakların kağıt üzerinde kaldığını gösterdi.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Gayrimüslim azınlıklar, verginin sadece maddî değil, varoluşsal sonuçlarıyla da yüzleştiler ve devlet gözünde eşit olmadıklarını açıkça gördüler.</li></ul>Savaş sonrası yıllarda, bu travma uzun süre konuşulmadı. 1950’lere gelindiğinde, aynı topluluklar bu kez 6-7 Eylül Pogromu’yla yeniden hedef alındı. Varlık Vergisi, azınlıklar için bir başlangıç değil, sürekliliği olan bir dışlanma sürecinin erken halkasıydı.Bugün, Varlık Vergisi hem ekonomik hem de toplumsal hafızada bıraktığı derin izlerle hatırlanıyor. Gayrimüslimlerin kolektif hafızasında bu dönem, yalnızca malların değil, güvenin da gasp edildiği bir zaman olarak anılıyor. Türkiye Cumhuriyeti’nin vatandaşlık politikasında hâlâ süregelen "eşitlik" tartışmalarının kökleri de bu yasa ve benzeri uygulamalarda yatıyor.Bir dönemin devlet politikası olarak tasarlanan bu vergi, artık tarih kitaplarında bir dipnot değil; azınlık haklarının nasıl ihlal edilebileceğinin canlı bir örneği. Varlık Vergisi’nin hatırlanması ise sadece geçmişi bilmek için değil, gelecekte benzer adaletsizliklerin tekrarını önlemek için de bir zorunluluk.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">İtirazlar, çelişkiler, yüzleşememe</h2>Tarihçi Emre Can Dağlıoğlu, Varlık Vergisi’nin yürürlüğe girdiği dönemde bulunulan siyasi itirazları şöyle anlatıyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Vergi kanununun çıktığı dönem, bu yasanın bir siyasi eleştiri malzemesi olarak ciddi şekilde tartışıldığını görüyoruz. 1946 seçimlerinden önce Demokrat Parti’nin CHP karşıtı propagandalarında kullanılıyor. 1950’deki iktidar değişikliğinin ardından bağımsız milletvekili Sinan Tekelioğlu’nun önergeleriyle konu Meclis’te sıkça tartışılıyor. Adnan Menderes de dahil olmak üzere birçok siyasi figürün bu verginin büyük bir haksızlık olduğu fikrinde uzlaştığını görüyoruz. Hatta uygulandığı dönemde, 1950’lerin başlarında, vergiyi öven bazı isimler de bu fikre katılıyorlar. Fakat bu haksızlığın giderilmesine gelindiğinde herhangi bir adım atılmıyor.”</blockquote>Dağlıoğlu, dönemin Maliye Bakanı Halil Ayan’ın Türkiye’nin bu verginin verdiği zararı tazmin edecek koşullarının olmadığını söyleyerek böyle bir somut adıma kapıyı kapattığını ifade ediyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Faillerin en azından siyaseten cezalandırılmasına yönelik tek girişim DP’li Ahmet Gürkan’dan geliyor ama o da seçim vaadi olarak... Rıfat Bali’den öğrendiğimize göre, 1954 seçimlerinden önce Gürkan, yeniden seçilmesi durumunda Varlık Vergisi müsebbiplerinin her türlü siyasi haklarının alınması için muhtelif tekliflerde bulunacağını belirtiyor. Celal Bayar’ın da dış basına verdiği beyanlar var.”&nbsp;</blockquote>Bu beyanları, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın 2011’deki "Dersim özrü" gibi siyasi çekişmenin malzemesi olarak kullanılmasının ötesinde pek bir anlam ifade etmediğini söyleyen tarihçi, Varlık Vergisi için “kara leke”, “haksızlık”, “yeniden ele alınmalı” diyen Demokrat Parti iktidarının 1955’teki 6-7 Eylül Pogromu’nun faili olduğunu hatırlatıyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Aynı şekilde, bu adımların atılmasını sağlayabilecek Faik Ökte’nin 'Varlık Vergisi Faciası' kitabı, 1951’de yayımlandığında verginin failleri kadar, DP’li aktörleri de ‘devlet sırlarını açık ettiği’ veya ‘yurt dışında Türkiye aleyhine propagandaya malzeme sağladığı’ için çok rahatsız etmişti. Bu dönemden sonra ancak popüler kültürden doğan tartışmalar var. 1999’da 'Salkım Hanımın Taneleri' filminde, 2021’de 'Kulüp' dizisinde verginin yarattığı yıkımın işlenmesi, belki konunun daha rahat ele alınabileceği dönemlerde vergiyle ilgili bilinirlik yaratılmasına yardım etti diyebiliriz.”</blockquote>Varlık Vergisi’nin mimarı Şükrü Saraçoğlu’nun isminin yakın tarihe kadar bir futbol stadının ismi&nbsp;olduğunu ve bunun çok az insanı rahatsız ettiğini söyleyen Emre Can Dağlıoğlu, tarihî konulardaki toplumsal yüzleşme yetersizliğinin altını çiziyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Aykan Erdemir, Sezgin Tanrıkulu, Ömer Faruk Gergerlioğlu ve Garo Paylan’ın Meclis’te bu yönde çalışmalarının sonuçsuz kalmasından böyle bir yüzleşme yaşanmadığını söyleyebilirim.&nbsp;Bu noktada, azınlıkları merkezine alan eleştirel tarihçilik çalışmalarının da özeleştiriye muhtaç olduğunu da belirtmem gerekir. Ermeni, Rum veya Yahudi dendiğinde Varlık Vergisi’ni meşrulaştırmak için de kullanılan şehirli, zengin ve Batılı burjuva karikatürü, bu tarihçilik tarafından da aynen yeniden üretildi. Bunun arkasında da belirli sınıfsal pozisyonların doğurduğu nostaljik duygulanımlar ve siyasi saikler var elbette. Bu durum da tarihçiliğin toplumsal yüzleşmeyi kolaylaştıracak bir etmen olmasını engelledi diye düşünüyorum.”</blockquote>Tarihin siyasi malzeme konusu olarak sürekli konuşulmasının mağduriyetin telafisine hiçbir fayda getirmediği kanısında olduğunu söyleyen Dağlıoğlu, “Resmî ve şeffaf bir yüzleşme mekanizması kurulmadan, yani nihayetinde mağdurun güçlendirilmesini mümkün kılmadan bu konuların siyasetin malzemesi hâline gelmesi hiçbir şeyi iyileştirmediği gibi tam tersi zararı daha da çok artırıyor diye düşünüyorum” diyor ve ekliyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Bunun ötesinde Filistin’deki soykırım, şiddet çalışmaları kadar hafıza ve geçmişle yüzleşme üzerine literatürün ezberlerini de ciddi şekilde sarstı. Bu konuda en iyi örnek olarak gösterilen Almanya’nın Holokost’la yüzleşmesine rağmen, şu anda bir soykırıma işbirlikçi olarak dahil olabildiğini, ses çıkaranları şiddetle susturabildiğini ve adeta bu soykırımı hatırlatacak en basit göndermeleri yasakladığını gördük. O yüzden, yüzleşmeyi en temelden tartışmak gerekiyor olabilir.”</blockquote>Seven Ağır ile Cihan Artunç’un Varlık Vergisi’nin İstanbul’daki ekonomik etkilerini inceledikleri makalelerinde, verginin daha eski ve daha verimli azınlıklara ait firmaların üretimden çekilmesine ve el değiştirmesine neden olduğunu tespit ettiklerini söyleyen Dağlıoğlu, bu durumun da daha kırılgan firmaların piyasaya hâkim olmasıyla birlikte ekonomik verimliliğin ciddi şekilde zarar görmesine yol açtığını ifade ediyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Piyasayı Türkleştirme’nin kalkınma anlamında bir bedeli var tabii ki. Aynı dönemde çıkarılan Toprak Mahsulleri Vergisi’nin de küçük-orta ölçekli köylülüğün belini endüstriyel üretim lehine kırdığını da bu meseleye dahil etmemiz lazım. Dolayısıyla, bugünün hâlâ hayatımızda olan Müslüman sanayi elitlerinin zenginliğini ve gücünü katlamasını sağlayan faktörlerden biri de bu savaş dönemi vergi siyaseti diyebiliriz.”</blockquote>Varlık Vergisi hakkındaki popüler algının, bu zenginlerin temelde azınlık mülkleriyle zenginleştiği yönünde olduğunu söyleyen Dağlıoğlu, bu hâkim algıya itiraz ediyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Bu servet transferi dönemlerinden en çok faydalananlar zaten belirli bir gücü ve zenginliği olan elitler. Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı’nın kazananı da onlar tabii. Büyük ekonomik resmin dışında, Zaven Biberyan’ın müthiş romanı 'Karıncaların Günbatımı’nda gördüğümüz gibi, birçoklarının üzerinde ciddi bir psikolojik yıkım bıraktı bu vergi. Bu yıkımın bugüne miras kalan etkilerinden birinin de özellikle tarihsel olarak İstanbullu olan Ermeniler, Rumlar ve Yahudileri mülkiyet edinmekten alıkoyan bir güvensizliği ve korkuyu yerleştirdiğini de söylemek mümkün.”</blockquote>Fotoğraf: Vergiyi ödeyemedikleri için Aşkale'ye sürülen mükelleflerden bazıları | Agos

2. Dünya Savaşı’nın gölgesinde, savaş koşullarında artan mali yükü dengeleme, olağanüstü kazançları vergilendirme bahanesiyle Varlık Vergisi Kanunu, tam 83 yıl önce bugün 11 Kasım 1942'de TBMM'de kabul edildi ve bir gün sonra 12 Kasım 1942'de yürürlüğe girdi. Tarihçi Emre Can Dağlıoğlu, bu dönemi anlatırken tarihî konulardaki toplumsal yüzleşme yetersizliğinin altını çiziyor.

Şükrü Saracoğlu ile ilgili hikayeler