Yazı: Emine ŞahinBurcu Kurt’un “II. Meşrutiyet döneminde Basra vilayeti (1908-1914)” başlığı ile 2012 yılında Marmara Üniversitesi’nde hazırlamış olduğu doktora tezi birtakım değişiklikler ve eklemeler yapılarak 2015 yılında yayınlanmıştır. Osmanlı Basra’sının II. Meşrutiyet’in ilanı sonrasında geçirdiği dönüşümü inceleyen eser, yönetim, kurumlar ve uygulanan siyasete bakarak önceki dönemle bir karşılaştırma işini üstlenmekte olup devr-i sabık”tan tamamen farklı bir siyaset izleyen II. Meş rutiyet yönetimlerinin Basra vilayeti özelinde taşra politikalarındaki süreklilik ve kopuşun izlerini sürmüştür.II. Meşrutiyet’in ilanı ile başlayıp Kasım 1914 yılında Basra’nın İngilizler tarafından işgal edilmesine kadar olan sürecin ele alındığı kitapta, vilayetin idarî, sosyal, ekonomik ve siyasî açılardan devlet-toplum ilişkileri gözetilerek genel bir profili çıkarılmıştır. Çalışmanın ana kaynaklarını Osmanlı arşiv belgeleri ile İngiliz arşiv kayıtları oluşturmakta olup ayrıca Türkiye’deki Ortadoğu çalışmalarında nadiren rastladığımız şekilde Arapça literatüre de başvurulmuştur.Çalışmada, II. Meşrutiyet döneminde Basra vilayeti özelinde Osmanlı Devleti’nin tesis etmeye çalıştığı merkeziyetçiliğin boyutları çok yönlü olarak ele alınmaktadır. Buna binaen Osmanlı devlet aygıtının Basra’da nasıl işlediği, merkezi idarenin bu bölgede ne ölçüde ilerlediği ve eşraf ile aşiret reislerinin bu siyasete karşı nasıl tepki verdikleri gibi sorulara cevap aranmıştır. Ayrıca yeni rejimin merkezileşme anlayışı ile “devr-i sabık” olarak adlandırılan önceki dönemin merkezileşme siyaseti arasında bir kıyaslama yapılarak II. Abdülhamid’in Arap vilayetlerinde yerel elitler üzerinden tesis etmeye çalıştığı merkeziyetçiliğin 1908 sonrasında devlet eliyle atanan memurlar vasıtasıyla gerçekleştirilmeye çalışıldığı incelenmektedir.Eser bir önsöz ve giriş ile altı bölümden meydana gelmektedir. Basra vilayetine dair genel bir arka planın verildiği birinci bölümde vilayetin 1908 öncesindeki geçirdiği dönüşüm anlatılarak Basra’nın idari, siyasi ve sosyo-ekonomik bir genel profili çıkarılmıştır. İkinci bölümde bölgede devletin temsilcisi olan memurlar ve bu memurlar vasıtasıyla yürütülen yönetim tarzı ele alınarak vilayete idare noktasından bakılmıştır. Basra’daki memurlarla merkezin ve bu memurlarla halkın ilişkileri ve yine memurların kendi aralarında, halkla ve merkez ile olan sorunları irdelenmiş ve bu noktaların bir önceki döneme oranla farklılıkları veya benzerlikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Meşrutiyet döneminde merkeziyetçiliğin değişen doğasına binaen Basra vilayetinde devletin temsilcileri olan memurların güçlenmeleri ve buna karşı çıkan eşraf ile mücadeleleri bu bölümde ele alınan meseleler arasındadır.Basra vilayetinin yerel idaresinde söz sahibi olan ve “devr-i sabık” döneminde nüfuzlarını arttıran eşrafın II. Meşrutiyet dönemi merkeziyetçi politikalarına karşı verdiği tepkiler üçüncü bölümde ele alınmaktadır. Kitapta II. Abdülhamid döneminde edindikleri imtiyazları kaybeden eşrafın tepki olarak Arap milliyetçi hareketlerini destekledikleri ve katılım sağladıkları görülmektedir. Yazara göre, Basra’da İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkeziyetçi politikalarına karşı başta Seyyid Talib olmak üzere eşrafın başını çektiği bu muhalefet hareketinin imparatorluğun diğer vilayetlerindeki proto Arap milliyetçi hareketleriyle kıyaslanınca amacı ve izlediği yön bakımından kendine has bir yapısı bulunmaktadır.<img src="https://images.aposto.com/2022/7/2/1659450284766.jpeg" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.61" width="550" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">19. yüzyılda Basra’dan bir fotoğraf<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Dördüncü ve beşinci bölümler yazarın “Basra vilayetinde birbirinden ayrı değerlendirilemeyeceğini” ifade ettiği aşiret sorunları ile toprak meselelerini ele almaktadır. Dördüncü bölümde, vilayetteki toprak mülkiyeti şeklinin bir sonucu olarak ortaya çıkan aşiret ayaklanmaları incelenmekte ve bölgede hakim olan iltizam usulünün aşiretler arasında hükümete karşı “asi” ve “muti” olarak nasıl bir ayrılma yarattığı gözler önüne serilmektedir. Her ne kadar isyanların altında yatan toprak sorunları çözülmeye çalışılmışsa da çeşitli iç ve dış faktörler nedeniyle sonuç elde edilememiş ve aşiretler bağlamında II. Meşrutiyet döneminde Basra vilayetinde istikrar sağlamada başarısız olunmuştur. Beşinci bölümde ise bir önceki bölümle bağlantılı bir şekilde Basra vilayetinde toprak mülkiyeti ilişkileri incelenmiştir. Kurt, bir yandan toprak aidiyeti ile siyasal güce sahip olma arasında doğrudan bir ilişki olduğunu ortaya koyarken diğer taraftan özellikle vilayetin kuzey kesiminde aşiret üyeleri ile liderleri arasındaki bağları kopararak aşiretleri Osmanlı sistemi içerisine entegre etmek üzere izlenen politikaya odaklanmaktadır. Kurt’a göre, İttihat ve Terakki’ye yakın hükümetler, bir yandan Basra vilayeti varidatını arttırmak öte yandan kırsal bölgede aşiretlerin yerleşik hayata geçişini sağlamak için “devr-i sabık”ın uyguladığı meşihat usulünün ilgasına çalışmış; bu şekilde aşiret mensuplarının devlete vergi veren ve sadakat duyan birer vatandaşa dönüştürmeye çalışmışsa da çeşitli nedenlerden dolayı istenen başarı sağlayamamıştır.Basra’daki siyasal hareketliliğin odak noktalarından bir diğeri de kuşkusuz bölgedeki İngiliz nüfuzudur. İngiltere’nin bölgede kendine bağlı müstakil şeyhlikler yaratma girişimleri ve bölge eşrafı üzerinde kurmaya çalıştığı nüfuz Osmanlı-İngiliz çekişmesi çerçevesinde altıncı bölümde ele alınmıştır. Kurt, Basra’da Meşrutiyet dönemi merkezi idaresinin, vilayette tesis etmeye çalıştığı merkeziyetçi politikalarını sınırlandırmaya yönelik girişimlerde bulunan İngilizlerle 1914’e kadar verdiği güç mücadelesine odaklanmıştır.Osmanlı vilayetlerine dair çalışmalar, giderek Osmanlı tarihi yazımında daha fazla yer almaya başlamaktadır. Burcu Kurt’un bu çalışması da devlet-toplum ilişkileri gözetilerek hazırlanan bu tarz çalışmalara örnek teşkil eden bir eser olmuştur. Türkiye’de bu alanda yapılan çalışmalara bakıldığında ağırlıklı olarak vilayeti idari ve siyasi anlamda merkezin gözünden anlatma eğilimi vardır. Kurt ise bir yandan merkezin gözünden periferinin ne olduğunu yansıtırken diğer yandan bölgede yaşayan meseleleri eşraf ve ahali merkezli olarak irdelediğinden çevrenin Osmanlı idari yönetimine karşı tavrını ve tepkisini de ortaya koymuştur.Son olarak bu çalışmadan evvel Basra vilayetinin söz konusu dönemdeki yapısı ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmadığının altını çizmek gerekmektedir. Bölgenin 1908-1914 yılları arasındaki sosyo-ekonomik ve politik durumuyla ilgili çeşitli çalışmalar bulunmakla beraber bunlar bölgenin genel bir profilini çıkarmaktan ziyade Arap milliyetçiliği hareketlerine odaklı olmuşlardır. Kurt’un eseri ise Basra’nın II. Meşrutiyet sonrası idari, siyasi ve sosyo-ekonomik yapısını anlatırken bütüncül bir bakış açısı sergilemiş ve meseleleri çok yönlü ele almasından ötürü vilayetin genel bir portresini çizmiştir. Eser, kendisinden sonra bu alanda yapılacak olan çalışmalara da kaynak teşkil edecektir.Emine Şahin - Düzce ÜniversitesiDİPNOT* Burcu Kurt, Osmanlı Basra’sında Devlet ve Toplum 1908-1914, İstanbul: Küre Yayınları, 2015.

Toplumsal Tarih

Burcu Kurt'un çalışmasında II. Meşrutiyet döneminde Basra Vilayeti özelinde Osmanlı Devleti'nin tesis etmeye çalıştığı merkeziyetçiliğin boyutları çok yönlü olarak ele alınmaktadır.

Osmanlı Basra’sında Devlet ve Toplum, 1908-1914

Yazı: Emine ŞahinGökhan Çetinsaya’nın “Ottoman Administration of Iraq: 1890-1908” başlığı ile 1994 yılında Manchester Üniversitesi’nde hazırlamış olduğu doktora tezi yine aynı başlık altında 2006 yılında SOAS/Routledge Studies on the Middle East’ten yayınlandı. 2020 yılında ise Zehra Savan tarafından Türkçe çevirisi yapılarak yeniden okuyucu ile buluştu. Çetinsaya’nın bu eserinden evvel Osmanlı ve İngiliz arşivlerinin birlikte kullanıldığı, Osmanlı Irak’ının on dokuzuncu yüzyıl ile yirminci yüzyıl başındaki siyasi ve idari tarihini ve II. Abdülhamid rejiminin Irak üzerindeki politikalarının anlatıldığı bir çalışma yapılmamıştı. Çetinsaya, bu kitapta kapsamlı bir Irak tarihi yazmaktan ziyade II. Abdülhamid’in merkezdeki ve vilayetlerdeki genel politikalarının anlaşılmasına katkı sağlamayı hedeflemektedir. Buna binaen Abdülhamid rejiminin faal bir sistem haline geldiği 1890 yılı ile padişahın fiili olarak rejiminin son bulduğu 1908 yılları arasında Irak’taki Osmanlı yönetiminin doğasını devlet-toplum ilişkileri bağlamında ele almaktadır.Çetinsaya, bu kitapta Irak özelinde II. Abdülhamid’in merkeziyetçi siyasetine paralel olarak taşrada gerçekleştirmeye çalıştığı yönetim tarzının izlerini aramaktadır. Merkezin, Irak’ı nasıl algıladığı, vilayetlerde meydana gelen sorunlar karşısında ne tür bir yol izlediği, temel amaçlarının neler olduğu ve bu amaçlara ulaşmak için ne tür çözüm yöntemleri uyguladığı sorularını sormaktadır. Ayrıca II. Abdülhamid dönemi Irak’ının idaresinde başat rol oynayan devlet memurlarının ve yerel eşrafın yapısını da incelemekte olup yerel muteberlerin izini sürmektedir.Eser Türkçe baskı için hazırlanmış bir önsöz, giriş ve altı bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Irak vilayetlerinin Tanzimat’tan itibaren geçirmiş olduğu sosyo-ekonomik ve idari dönüşüm ele alınıp bölgenin genel bir portresi çıkarılmaktadır. Bir sonraki bölümde II. Abdülhamid döneminde Irak’taki reform projeleri üzerinde durulmakta ve dönemin devlet adamlarının bölge üzerine olan ıslahat teklifleri ele alınmaktadır. Balkanlarda büyük gelir getiren vilayetlerin kaybından sonra hazinede meydana gelen açığın telafi edilmesi için doğudaki vilayetlere ilgi artmıştır. Bu bağlamda Irak’ın kalkınmasına ve gelirlerinin arttırılmasına yönelik sulama kanallarından nehir taşımacılığına ve Bağdat’ın merkeze ve imparatorluğun diğer vilayetlerine erişiminin kolaylaştırılmasını sağlayacak olan demiryolu projelerine kadar bir dizi ıslahat teklifleri ortaya atılmıştır.<img src="https://images.aposto.com/2022/6/5/1658491113415.jpeg" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="0.64" width="550" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">II. Abdülhamid, George Grantham Bain CollectionLibrary of Congress<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Çalışmanın bundan sonraki bölümleri ise Osmanlı idaresinin karşılaştığı sorunlara ve bu sorunlara aradığı çözüm önerilerine odaklanmaktadır. Çetinsaya, ilk olarak Abdülhamid rejiminde Irak’taki Osmanlı idaresinin boyutları ile burada görev alan başta valiler olmak üzere üst düzey memurların görev ve yetkilerini tartışmaktadır. Çetinsaya’ya göre II. Abdülhamid, yerel sivil bürokrasiyi doğrudan ve etkin bir biçimde kontrol altına almıştır. Aynı zamanda adem-i merkeziyete karşı biri olarak, valilere geniş yetkiler vermekten çekinmiştir. Hatta eşrafla kurduğu doğrudan iletişim nedeniyle, bölgedeki istikrarın bozulmaması için, memurlar ile eşraf arasında yaşanan bir anlaşmazlıkta vali veya memurları görevden almayı daha uygun bulmuştur. Yazar bu bağlamda, II. Abdülhamid’in eşraf siyasetinin Irak’taki etkilerini üst düzey memurlar, eşraf ve merkezi idare ilişkileri üzerinden aktarmıştır.Bir sonraki bölümde Çetinsaya, II. Abdülhamid döneminde aşiretlerin varlığının Irak’ta tesis edilmeye çalışılan idarenin ve sosyo-ekonomik gelişmenin önünde nasıl bir engel teşkil ettiğine değinmiştir. Yazara göre, II. Abdülhamid Irak’ta çoğunlukla uzlaşmadan yana tavır sergileyip bir silahlı çatışmadan kaçınmış ve bölgenin istikrarını da düşünerek aşiret şeyhlerine çoğu durumda “taviz vermeyi” uygun görmüştür.Irak’ta bilhassa Bağdat ve Basra vilayetlerinde yoğun olarak yaşayan Şii nüfusun İran’la dini bağlantılar nedeniyle kurduğu ilişkiler yüzünden Şii meselesinin uluslararası bir boyut kazanması beşinci bölümün konusunu teşkil etmektedir. Bu nedenle Abdülhamid ve saray çevresinin bir yandan Irak’ta Şiiliğin yayılması karşısında Sünniliği güçlendirmesi, öte yandan bu soruna çözüm olarak “Sünni-i Şii ittifakı” geliştirilmesi yönündeki girişimler bu bölümde anlatılmıştır.1869’da Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla birlikte İngilizlerin bölge için her geçen gün tehdit oluşturması ve buna karşın II. Abdülhamid yönetiminin İngiliz nüfuzunun yayılmasının önüne geçebilmek için aldığı önlemler son bölümde anlatılmıştır. İstanbul’dan Basra Körfezi’ne kadar uzanan Bağdat Demiryolu projesinin Almanlara verilmesiyle birlikte İngilizlerin Kuveyt gibi kritik öneme sahip olan bölgelerde Arap şeyhleriyle kurduğu yakınlıkların ve yaptığı anlaşmaların Irak’ta Osmanlı idaresi ile İngilizler arasında meydana getirdiği gerilimler aktarılmıştır. Ancak iki devlet arasında yaşanan bu gerilimlerin II. Abdülhamid’in mevcut statükoyu muhafaza etmeye yönelik geliştirdiği pasif savunma siyaseti nedeniyle çatışmaya dönüşmediği de vurgulanmıştır.Çetinsaya, Osmanlı merkezi yönetimine uzak olan Irak’ın diğer vilayetlere kıyasla göz ardı edildiğini ve yetenekli memurların gönderilmeyip bölgenin geri bırakıldığı iddiasını reddetmektedir. Ayrıca, II. Abdülhamid’in “‘Basra vilayeti Bursa gibi yönetilemez!’” şeklinde ifade edilebilecek bir düsturu Irak’ta uyguladığını ve buna binaen uzak vilayetlerin oradaki ahalisinin doğasına göre bir idari sistemle yönetilmesi prensibini hayata geçirdiğini söylemektedir. II. Abdülhamid’in ve çevresindeki devlet adamlarının Irak’ı ikinci bir Mısır’a dönüştürmek için çaba sarf etmesine rağmen maddi yetersizlikler nedeniyle ıslahatların bölgede tam gerçekleştirilemediğini belirtmektedir.Sonuç olarak, Gökhan Çetinsaya’nın Osmanlı Irak’ının bir dönemini ele aldığı bu eseri, II. Abdülhamid rejiminin Irak vilayetleri özelinde taşra idaresine yönelik politikalarını anlamaya önemli bir katkı sağlamaktadır. Yazarın merkez-çevre bağlantısını gözeterek Abdülhamid’in merkeziyetçi siyasetinin izlerini Ortadoğu tarih yazımında daha az bilinen bir bölge olan Irak’ta araması ve vardığı sonuçlar, araştırmacıların dikkatini bu alana çekmiş ve yeni araştırmaları teşvik etmiştir. Ayrıca kendisinden sonra Irak üzerine yapılan incelemelere gerek uyguladığı metot ve gerekse kullandığı kaynaklar açısından örnek teşkil etmiş ve araştırmacılar için bir rehber olmuştur.Emine Şahin - Düzce Üniversitesi* Gökhan Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi, çev. Zehra Savan, İstanbul: Küre Yayınları, 2020, 357 s., ISBN 978-605-7646-31-6.

Gökhan Çetinsaya’nın Osmanlı Irak’ının bir dönemini ele aldığı  bu eseri, II. Abdülhamid rejiminin Irak vilayetleri özelinde taşra idaresine yönelik politikalarını anlamaya önemli bir katkı sağlamaktadır.

vilayet ile ilgili hikayeler