Hem Osmanlı İmparatorluğu’nda bankerlik yapan Ermeni-Katolik bir aile hem de İstanbul’a yaptığı seyahatle dönemin keyfini süren James Baldwin, farklı zamanlarda anılar bırakarak geçtiler Atlas’ın koridorlarından.Atlas Pasajı, Köçeoğlu ailesinin önde gelen üyelerinden, hem Abdülmecid hem de Abdülaziz dönemlerinde bankerlik yapan Agop Köçeoğlu tarafından, 1870 yılında kışlık bir konut olarak yaptırıldı. Bu dönemde Beyoğlu’ndaki apartmanlaşma süreciyle birlikte toplu konutların yanı sıra Palazzo tarzı müstakil yapılar da inşa edilmeye başlanmıştı. Köçeoğlu ailesi de bu yapıyı birçok Beyoğlu sakini gibi kışlık konut olarak kullanıyor; yazın ise Boğaz’ın serinliğine kendilerini bırakıyorlardı.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Beyoğlu’nun yanı sıra Kadıköy, Çengelköy, Bebek ve Adalar gibi birçok bölgede de yaşam süren Köçeoğlu ailesi, İstanbul’un gündelik hayatında önemli roller üstlenmişti. Yaşam tarzları ile konuşulan aile, saray ile yakın ilişkiler kurmuş; inşa ettirdikleri binalarla Osmanlı dönemi İstanbulu’nun toplumsal yapısına etki etmiş ve kamusal alana katkılara bulunarak ön plana çıkmışlardı.</li></ul>Ailenin kışlık konutu daha sonra Vosgeperan Ermeni Kilisesi’ne devredilmiş, ardından 1930’ların başlarında Ahmet ve Aziz Bornovalı kardeşlere satılmıştı. 1950’lerden önce, yapının arka kısmında yer alan ahırlar bir sirk alanına dönüştürülmüş ve birçok Beyoğlu konutu gibi bir geçit açılarak pasaj hâline getirilmişti.Atlas Sineması&nbsp;olarak bildiğimiz alan, 1948 yılından itibaren Jean Cocteau gibi tiyatro topluluklarına ve Alman Operet Topluluğu gibi opera ekiplerine ev sahipliği yapmaya başladı. Daha önce Garden Bar’da sahneye çıkan Josephine Baker, 1959 yılında burada da sahne aldı. 1951 yılında ise pasajın önemli bir konuğu olacaktı: Küçük Sahne Tiyatrosu. Muhsin Ertuğrul tarafından kurulan tiyatronun ilk oyunu, John Steinbeck’in Fareler ve İnsanlar adlı eseri oldu.Pasaj girişinin sol tarafında, 1948’de tiyatronun yönetmeni Galip San tarafından kurulan ve Beyoğlu eğlence mekanlarının öncülerinden sayılan Kulis Bar bulunuyordu. Burası muhtemelen Beyoğlu’nun ilk Amerikan barı olma özelliğini taşıyordu. Mekanın ilk müdürü, Aleksander adında bir Rus’tu. Oyuncu Mücap Ofluoğlu’nun tasvirine göre Aleksander,&nbsp;“Sabahtan akşama kadar durmaksızın içer, saatler geçtikçe yüzü gittikçe kızarırdı.”Aleksander’ın ardından George dönemi başladı. I. ve II. George'un müdürlükleri sırasında Kulis Bar yükselişe geçmeye başlasa da özellikle II. George katı bir tutum benimsedi. Meyhane-bar ayrımını belirginleştirmek amacıyla rakıyı yasakladı. Ancak daha sonra bu yasak, müdavimlerin karşı çıkması sonucu kaldırıldı. Kulis Bar’ın en sıkı müdavimleri arasında Aliye Berger, Özdemir Asaf, Erol Günaydın, İsmet Ay, Sait Faik, Çetin Altan, Yaşar Kemal, Sadri Alışık ve Amerikalı yazar James Baldwin bulunuyordu.1960’ların sonlarına doğru kapanan Kulis Bar, 1973’te tekrar açılmış fakat dört yıl sonra yeniden kapanmıştı. 1985’te “Eski Kulis” adıyla tekrar açılmış olsa da 2009 yılında kapılarını tamamen kapamıştı.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Krepen Pasajı: Edebiyatçıların dünyasından sahaflara</h2>Günümüzde Aslıhan Pasajı olarak bilinen ve özellikle sahaflarıyla tanınan bu mekanın özgün adı Passage Crespin. 1934’teki Türkçeleştirme politikalarıyla ismi “Krizantem Pasajı”na çevrilmiş olsa da pek çok İstanbullu “Krepen Pasajı” adını kullanmaya devam etmişti.19. yüzyılın sonlarında pasajlar inşa edilirken bu yapı da Crespin ailesi tarafından yaptırıldı ve semt sakinleriyle ziyaretçilere Çiçek Pasajı, Avrupa Pasajı ve Krepen Pasajı, İstiklal Caddesi, Sahne Sokak ve Meşrutiyet Caddesi arasında geçiş imkanı sundu.Bu arazilerin bir kısmını kapsayan Naum Tiyatrosu’nu yaptıran Duhani ailesinin bir üyesi olan Said Naum Duhani, bu pasajı yaptıktan sonra misafirlerini şu şekilde sıralamıştı: İki piyano yapımcısı (Herr Commendiger ve Herr Lahner) ve birçok ayakkabıcı. Özellikle Amiralis, Bone ve Dimitris Detzzos bu ayakkabıcılar arasında öne çıkıyordu. Dimitris Detzzos’un hüzünlü hikayesi, arkasında bıraktığı&nbsp;“Geldim, gördüm, gittim” yazılı mektubuyla anılır.1930’lardan itibaren meyhaneler yavaş yavaş açılmaya başladı ve Krepen’in de bir meyhane olarak kullanıldığı bir dönem oldu. Tomris Uyar burayı şöyle anlatıyordu:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(52, 125, 121); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(52, 125, 121); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Yaşamlarını profesyonelce, yani dünyadan ne istediklerini, neyi seçtiklerini bilerek, belli bir tükenme çizgisi içinde bitirmek isteyenlerin barınağı.”</blockquote>1934’te Krizantem açıldı, 1941’de İmroz. Ardından 1952’de Yorgo Okumuş adında bir komi mekana adım attı ve zamanla İmroz’un ortağı oldu. 1982’de diğerleri gibi meyhanesini Nevizade’ye taşıdı. Günümüzde ise burada Beyoğlu’nun son kitapçıları, sizi kitap ve müzikle dolu bir geçmişe davet ediyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Dünya Ölmeme Günü</h2>Krepen Pasajı, bir dönem edebiyat tarihimizin en önemli isimlerini misafir etmişti. Bu yönüyle İstanbul’un alametifarikalarından biri olarak değerlendirilebilir.“Dünya Ölmeme Günü”nü burada ilan eden isimler arasında Can Yücel, Edip Cansever, Tomris Uyar, Turgut Uyar, Muhteşem Sunter, Dürnev Tunaseli, Nezihe Meriç, Salim Şengil, Ömer Uluç, Mehmetcan Köksal, Pertev Tunaseli yer alıyordu. Bu anıları, o masanın şahitlerinden biri olan İsa Çelik aktarmıştı.Gazeteci Nilay Örnek, İsa Çelik’le yaptığı röportajda bu hikayeyi günümüze taşıdı. Çelik’in aktardığına göre “Dünya Ölmeme Günü” ismi Tomris Uyar’ın önerisiydi. Bir gün pasajın tombalacısı İsmet, onların masasına gelmiş; Tomris Uyar da ona açılmamış bir rakı verip şöyle demişti:&nbsp;<blockquote fr-original-style="" style="margin: 0px 0px 1em; border-left: 2px solid rgb(94, 53, 177); box-sizing: border-box;">“Gelecek yıl aynı gün getir, beraber içelim.”&nbsp;</blockquote>İsa Çelik, rakı şişesinin üstünü bir kağıtla kapladı ve o masadaki herkesin imzasını aldı. Bir yıl sonra aynı masada, o rakı şişesi tekrar açıldı. Böylece “Dünya Ölmeme Günü” ortaya çıktı.Not: Ümit Nar tarafından yazılan ve Mesut Varlık editörlüğünde yayımlanan Krepen Pasajı Nerededir? – Pera Tarihine Bir Uğrayış… adlı kitap, yaşanmışlıklar ve bir mekanın analizi açısından tavsiye edilir.

İstanbul'dan ve dünyadan seçilmiş etkinlikler, kültür-sanat ajandası, şehir gündemi, tematik rehberler ve şehrin sınırlarından taşmaya değecek davetler her hafta e-posta kutunda.

İstanbul'un ve dünyanın sunduğu tüm hediyeleri keşfetmek, evden çıkmaya değecek deneyimlerin peşine düşmek için.

Aposto İstanbul

İstanbul pasajlarını anlattığımız yazı dizisinde bu ay, İstiklal Caddesi’nin gösterişli girişlerinden Atlas ve edebiyat tarihinin kritik anlarına tanıklık eden Krepen pasajlarında geçmişe doğru bir yolculuğa çıkıyoruz.

Mekanlardan insanlara Beyoğlu pasajları: Atlas ve Krepen

Değişen ve dönüşen Beyoğlu mekanları içinde en dikkat çekeni ve insanların zihninde “Burası neresi? Nedir? Ne olacak? Nasıl bir hâle bürünecek?” gibi birçok soruyu barındıran bir kapalı kutu Markiz. Bu mekanı son zamanlarda dizi ve sinema sektörü aracılığıyla biraz daha olsun görebiliyor ve içerisinde bir ışık ve önünde bir perde ile ara ara heyecan yarattığını izliyoruz.Tarihî süreç içerisinden birçok mekanın dönüşümlü şekilde gelip yerleştiği ve kendi hikayesini yarattığı aşikar. Markiz’in hikayesi de Charles Bourdon isimli işletmecinin 1858 tarihinde İstanbul’a gelmesiyle başlıyor. Kısa sürede mekanını açarak, bir mutfak kültürünü ortaya koyuyor ve dönemin padişahı 2. Abdülhamid tarafından Mecidiye Nişanı ile ödüllendiriliyor. C. Lebon ise, dönemin gözde mimarı Alexandre Vallaury’nin ailesinin işletmesinde şekerlemeci dükkanında çırak olarak çalışırken, Bourdon’nun yanına ortak olarak geçiyor ve 1862’de pastane “Confisserie et Patisserie de Saint Petersbourg. C. Lebon et Bourdon” ismini alıyor. 1880’li yıllar içinde, bu mekan Pasaj Oriental (Şark Pasajı) giriş kısmına taşınıyor.&nbsp;1903 tarihinde Bourdon vefat edince, pastane artık Lebon tarafından ilerletiliyor fakat Lebon olarak tanınması Cumhuriyet’in kurulmasından sonra yaşanıyor. 1937 tarihinde ise Lebon, Kumbaracı Yokuşu’nun köşesine tanışıyor, bu boşalan yer ise artık Markiz ismi ile anılacak mekan hâlini alıyor. Artık mekanın sahibi Avedis Çakıroğlu (Ohanyan) olacak ve Markiz ismini ileriye taşıyacak belirli hamlelerde bulunacaktır.Avedis Bey’in, Paris’in o yıllarda meşhur çikolata markası Marquise de Sevigne’den esinlenerek pastane ismini Markiz koyduğu bazı kaynaklarda geçiyor. Lebon’dan devraldığı mekanın içinde bulunan panolara dokunmuyor ama belirli değişimler gerçekleştiriyor. Markiz&nbsp;sadece bir pastane değil o dönem. Pasaj dışında ayrı bir kapıyla girilen Markiz’in bitiminden sonra pasajın içinden üst kata çıkılan bir merdiven sonundaki mekan, Markiz’in gece kulübü olarak kullanılmaya başlanıyor. Arka tarafta bulunan salonlar balo, nişan, düğün ve belirli toplantılara ev sahipliği yapıyor ve böylelikle Markiz, bir konsept lokal hâlini alıyor. Bir pastane dışında restoran ve gece kulübü olarak da varlığını sürdürüyor ve Beyoğlu eğlence dünyası için önemli bir nokta oluyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Vitrinin arkasındakiler</h2>Yukarıda belirttiğimiz gibi Lebon, Markiz’den önce buradaydı. Kapısının önünde Sir Basile Zaharof bir ileri bir geri turlardı. Kendisi o zamanlarda Lebon’a gelip giden turist ekipleri gezdirerek para kazanmaya çalışırdı. Daha sonra tulumbacı olduğu ve bir dönem kaçak para işleriyle uğraştığı da aktarılanlar arasındadır. En sonunda ise para kazanamayacağını düşünerek, İstanbul’u terk ettiği; önce İngiltere daha sonra Yunanistan’a giderek burada 1. Dünya Savaşı sırasında bir boşluktan yararlanarak tüm dünyaya silah kaçakçılığı yapmaya başladığı ve büyük bir servet edindiği bilinir.Lebon’a dönersek, özellikle edebiyatçıların durağı olan Lebon masaları, sık sık buraya gelen Namık Kemal ve Ziya Paşa’nın arkadaşlarıyla sohbetlerine tanıklık etti. Beyoğlu’nun sessizlerinden ve Beyoğlu kitabını yazan Said Naum Duhani de sık sık buraya gelirdi; bunun dışında ise Lebon bir dönem Servet-i Fünuncuların beşiğiydi.&nbsp;Markiz’e gelince, Salah Birsel’in aktarımıyla:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(52, 125, 121); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(52, 125, 121); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Markiz, Haldun Taner’in deyişiyle en bireysel kahvelerden biridir. Burada her masa kendi başına bir adadır. Haldun Taner kahvelere başkalarıyla buluşmak, konuşmak, tartışmak için değil de kendi kendisiyle kalabilmek, kitap gazete okuyup notlar çıkarmak için gittiğinden, buraya sık sık damlar.”&nbsp;</blockquote>Markiz’in müdavimleri arasında ise Abdülhak Şinasi Hisar, Yusuf Ziya Ortaç, Orhan Seyfi Orhon, Yahya Kemal, Yakup Kadri ve Haldun Taner gibi birçok edebiyatçı yer alıyordu. 1970’li yılların sonlarına doğru kapanan Markiz, Beyoğlu tarihi açısından önem teşkil etmiş ve günümüzde kocaman bir soru işaretiyle akıbetini beklemektedir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Vitrinin önündekiler&nbsp;</h2>Beyoğlu, her zaman konuşulan ve tartışılan bir yer olmuştur. Daha doğrusu, yaşam formları, kültürel hayatı, siyasi ve sermaye etkisi her zaman göz önüne alınarak bu tartışma ve konuşmalar genişletilmiştir. Tarihsel süreç içerisinde birçok infiale ve olaya tanıklık eden Markiz’in durumunun belirsizliği, son zamanlarda Beyoğlu belleğini silmek üzere yapılan bir dizi hatanın sonucu—ki burada “kimliksizleştirmek” ifadesi daha iyi oturuyor—endişe yaratmaya başlamıştır.&nbsp;Yaşayanlar, hikaye bırakanlar, mekanlar, vitrinler, süslemeler… Hepsi birer hafıza yaratmış olmasına rağmen yaşayan bu mekanlar birbirinden soyutlanarak, buharlaştırılmıştır. Çevresinde birçok yapının değişikliğine şahit olmuş, tabelası ve vitrini hâlâ duran Markiz ise tüm bu sürecin bir hafıza noktası, bir düğümüdür. Son zamanlarda “açılacak”, “açılmak üzere” gibi söylentiler bir bellek endişesi yaratırken, dönüşümün olumsuz kendiliğinden getirisi ise bir kimliğin elimizden alınması olacaktır. &nbsp; &nbsp;İstanbul kötü örneklerin olduğu bir dönüşüm ve yapılaşma kenti. Yapılan dönüşümler özellikle bir mekanın kimliğini ve hikayelerini yok etme gibi sonuçlar doğuruyor. Haliç Tersanesi, Galataport, Narmanlı Han, Emek Sineması, Boğaz hattı üzerinde insanla ilişkisi kesilen kıyılar… Saymakla bitiremeyeceğimiz farklı dönüşüm örneklerini çoğaltabiliriz. Bu tür dönüşümlere rağmen hâlâ devam eden bir anlayışın gölgesi bile yeni projeler için bir endişeye neden olabiliyor. Kent hakkı olarak toplum hafızası, markaların ön plana çıkması ve bellek mekanının bu markalar adı altında tüketilmesiyle ortaya çıkan “markalaştırma”ya kurban ediliyor. Markiz’e de semtlere, mekanlara hikayeyi yükleyen ve bu hikayeyi tüketenin insanın kendisi olduğu gerçeğini değiştirmeyen bir perspektifle bakmak niyetiyle.Beyoğlu hikayesi üzerine düşünen, yazan ve okuyan birçok insanın ucundan ya da bütünüyle ele aldığı Said Naum Duhani ile sonlandıralım.<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(52, 125, 121); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(52, 125, 121); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“İşte işin sonuna geldik. Tuttuğum yolu coşkuyla izlemiş olanları sevindirecek biçimde, üçüncü ve sonuncu merhalemize de ulaştık. Bende bir çorap, ayakkabı, sucuk ve muhallebi fuarı etkisi uyandıran Beyoğlu’ndaki ve onun belli başlı ana caddesindeki gezintim sona erdi.”&nbsp;</blockquote><hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;"><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Kaynakça</h2><ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Salah Birsel Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Sel Yayıncılık. İstanbul 2016</li></ul><ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;" type="disc"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Brendan Freely - John Freely Galata, Pera, Beyoğlu: Bir Biyografi YKY. İstanbul, 2016.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Mustafa Cezar XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, Akbank Kültür ve Sanat. İstanbul, 1991.</li></ul><ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Prof. Dr. Nur Akın 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera, Literatür Yayınları, İstanbul, 2002.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Said Naum Duhanı̂ “Eski İnsanlar Eski Evler” 19. Yüzyılda Beyoğlu’nun Sosyal Topografyası,&nbsp;Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul, 2017.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Turan Akıncı “Beyoğlu” Yapılar, mekânlar, insanlar (1831-1923).</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ebru Boyar – Kate Fleet Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi, Çev. Serpil Çağlayan. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul, 2017.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Henri Lefebvre Şehir Hakkı, Çev. Işık Ergüden. Sel Yayıncılık, İstanbul, 2016</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Kapak fotoğrafı: Salt Araştırma, TMKTH0111</li></ul>

Markiz'in kısa ama etkileyici hikayesi ve son dönemde akıbetine dair dolanan söylentilerin yarattığı endişeler.

Bir bellek ve bekleyiş mekanı: Markiz Pastanesi

Sarıcazade Ragıp Paşa Ailesi’nin kökeni, paşanın 15. yüzyılda Eğriboz Adası’ndan İstanbul’a adım atmasına kadar uzanır. Paşa, Sultan 2. Abdülhamid’in en güvenilir insanlarından biri olur ve uzun yıllar aralıksız hizmet vererek çoğu görevliden ayrılmadan saray nazırlığı yapar.Saray hekimliği yapan kardeşi Arif Paşa ile birlikte sarayda konumunu güçlendiren Ragıp Paşa, dönemin şartlarına uygun Avrupai tarzda yapılar inşa ettirmesiyle tanınır. Oldukça kültürlü ve bilgili olan Ragıp Paşa, iyi derecede Yunanca ve Fransızca konuşur ve Beyoğlu ile Moda bölgesinde bulunan Rum ve Levanten ailelerle yakın ilişkiler kurar. Ragıp Paşa bunların yanı sıra ticarette de isminden söz ettirir; Zonguldak’ta kömür madenleri hisseleri için yabancı şirketlerle rekabet hâlindeyken diğer taraftan hiçbir Müslüman’ın yapmadığı bir şeyi gerçekleştirir. Dönemindeki birçok kesimden tepki toplamasına rağmen Trakya-Umruca’da bir rakı fabrikası kurar. 2. Abdülhamid tahttan indirilince Ragıp Paşa Midilli Adası’na sürgüne gönderilir; 1920 yılında ise İstanbul’da vefat eder.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Padişahın mabeyincisi olarak bilinen Ragıp Paşa, İstanbul’da özellikle Beyoğlu ve Moda semtlerinde izler bıraktı. Beyoğlu bölgesine üç han inşa ettirdi. İmparatorluğun yayıldığı üç kıtanın ismi bu hanlara verildi: Anadolu, Rumeli ve Afrika. Bu üç han zaman zaman farklı sokaklara geçit açılmasıyla pasaj olarak anıldı ve İstanbul’un gündelik yaşamı kadar kültürel ortamına da etki etti.</li></ul><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Anadolu Han/Pasajı: 'Sait Faik’in son içkisi'</h2>İmparatorluk'tan Cumhuriyet’e geçişte gündelik yaşamın pratiklerine dair birçok şey değişime uğramış olsa bile İstanbul hanları ve pasajları ilk zamanlarda özelliklerini çok yitirmedi. İstanbul’un ilk barı olarak bilinen, Herr Burch tarafından açılan Brasserie de Londres’de çalışan garsonlar, Beyoğlu eğlence dünyası için ön ayak olmuşlardı. Bu isimlerden Nikolas Balabanis, Anadolu Pasajı içerisinde Brasserie de L’Orient isimli–halk arasında Balabani/Valavani olarak bilinen–mekanı açtı. Burası, dönemin Pera mekanları arasında hem gösterişi hem de pahalılığı ile dikkat çekiyordu. Yüksek tavanları, süs havuzları ve akvaryumları ile ünlü olduğu kadar Arnavutköy istiridyeleriyle de ön plana çıkıyordu.Bu mekana Abdülhamit’in yaverlerinden Gani Bey’i vuran Hafız Paşa’dan Refi Cevat Ulunay’a, Halit Fahri’den sonraki yıllar buradan çıkmayacak olan Peyami Safa’ya kadar birçok farklı meslekten insan uğradı. İstanbul’un bohem dünyasının önemli karakterlerinden İbrahim Çallı da birçok mekan gibi buranın konuklarındandı.Mekan, 1934’te el değiştirdi ve 1950’lerin sonlarına kadar özellikle edebiyat dünyasının önde gelen kalemlerinin toplanacağı bir yer hâlini aldı. Artık “Şark Kafe” ismiyle anılsa bile, birçok insan için özellikle “Anadolu Birahanesi” olarak isim yaptı. Edebiyatımızın önde gelen yazarlarından ve Beyoğlu’nun birçok mekanında izi olan Sait Faik, Burgaz Adası’nda vefat etmeden iki gün önce burada vakit geçirmiş ve arkadaş çevresini bir süre burada toplamıştı.Bu pasajın içinde ayrıca Sultan’ın alışveriş yaptığı gömlekçi Belfast Shirtmaker’s, Pera’nın önemli kumaşçısı Lazaro Franco Meşrufat Mağazası da bulunuyordu. Daha yakın tarihlerde açık Zambo çikolata satan bir dükkan bulunmaktaydı; fakat bu tarihlerden sonra birçok yapı gibi değişime uğradı ve orijinalliği tamamen bozularak bir ayakkabı mağazası tarafından işgal edildi.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Rumeli Pasajı/Han (Cite Roumeli): 'Bir cinayetin izinden'</h2>Rumeli Pasajı, 1894 tarihinde Mabeyinci Ragıp Paşa tarafından inşa edilen anıtsal yapıların başında geliyor. Rumeli Pasajı’nda bir zamanlar, kuaför, piyano akortçusu, restoran, ayakkabıcı gibi meslek grupları bulunuyordu. Neoklasik tarzda inşa edilen yapı, konut amaçlı üç binadan oluşuyor ve zemin katında pasaj yer alıyor. Beş katlı ve üst katlarında apartman dairelerinin yer aldığı pasaj, çamaşırhane ve terasla birbirine bağlanıyor. Zemin katı sıralı dükkanlardan oluşan Rumeli Pasajı’nın üç girişi bulunuyor ve bunlardan İstiklal Caddesi kısmında bulunan giriş süslü ve hareketli cephesiyle dikkat çekiyor. Bir zamanlar tarihi Rebul Eczanesi’nin bulunduğu köşenin en üst kısmında, yüksek bir kasnak üzerine oturtulmuş, yapının şapeline ait bir kubbe bulunuyor. Diğer iki cephe ise Neoklasik ve Neorönesans etkileri gösteriyor ve daha sade biçimde duruyor. Özetle pasaj, iç ve dış cephelerde Barok, Rokoko, Klasik ve Rönesans üsluplarının özelliklerini yansıtıyor. Bu şaşaanın bir nedeni, pasaj inşa sırasındayken Ragıp Paşa’yı yorgun gören 2. Abdülhamid’in, onun bu pasajlar için verdiği emeği fark edip kendisine maddi ve manevi destek sağlaması olabilir.&nbsp;Pasaj sadece süsüyle değil, Said Naum Duhani’nin anlattığı üzere Rumeli Pasajı’ndaki muhallebici dükkanında geçen bir olayla&nbsp;da anılır. Kamelya isimli bir kadın ve annesi Despina, aşçıları Kirkor ve köpekleri, Taksim Sokak’ta bulunan evlerinde bıçaklanarak öldürülürler. Polisler ilk olarak katilin aşçı olduğunu ve olaydan sonra intihar ettiğini düşünür. Peşinden Yanko isimli bir berberden şüphelenir; fakat delil yetersizliğinden Yanko’nun peşini bırakır. Bu cinayet yerel basında oldukça sansüre uğramasına rağmen yabancı basın üzerinde durur ve detaylı şekilde aktarır. Bazı söylentileri Said Naum Duhani kendi nüktesiyle anlatmaya devam eder ve bazı kesimlerce, Kamelya’nın padişahın damadıyla bir ilişkisi olduğu ve bu nedenle öldürüldüğü söylenir. Başka bir kesim ise katilin Rumeli Pasajı’nda muhallebicide öldürülen kişi olduğunu ve Rus Safareti baş dragomanı Maksimov’un bu kişiyi tespit ettiği inancına sahip olduklarını aktarır.Görkemiyle başlayıp, bir cinayet haberiyle devam eden Rumeli Pasajı hikayemiz, buranın en eski misafiriyle kapanır. Rebul Eczanesi, günümüzde bu pasajın içerisinde bulunmamakla birlikte, eczanenin kurucusu ve pasajın en eski kiracısı olan Jean Cesar Reboul tarafından açılır. Bazı tarihçilere göre Reboul Bey, İstanbul’a 1895 yılında gelir. Geliş nedeni ise İmparatorluğun belirli yerlerinde mühendislik çalışmaları yapan babasını ziyaret içindir. İstanbul’dan oldukça etkilenen Reboul Bey, Rumeli Pasajı’nda Grande Pharmacie Parisienne’i–Büyük Paris Eczanesi–açar. 1920 yılında eczaneye Kemal Müderrisoğlu gelir ve burada çalışmak istediğini söyler; fakat Reboul Bey, dönemin koşullarını da düşünerek kendisine Fransızca bilmesi gerektiğini belirtir. 1923 yılında diplomasını alan Kemal Bey, Rumeli Pasajı’nın yeni misafiri olacak ve Reboul Bey’in emekli olmasıyla birlikte eczaneyi devralacaktır.Son yirmi yıldır İstiklal Caddesi’nin çehresindeki değişim net şekilde anlaşılır olmaya başladı. Bir dönemin en önemli vitrinlerini barındıran işletmeler, bu değişimin görsel özelliklerini taşımaktadır. Vitrin özelliğini yitiren ve zamanla İstiklal Caddesi üzerinden taşınan Rebul Eczanesi böyle bir görsel tarihi son dönemlerinde yansıtmaktaydı. Vitrinler, insanlar, mekanlar değişime uğradı; fakat değişmeyen tek şey, caddenin sınırlarını oluşturan yapıların cepheleri olarak kaldı.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Kaynaklar<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;" type="disc"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Behzat Üsdiken “Pera’dan Beyoğlu’na 1840-1955” Akbank Kültür ve Sanat. İstanbul, 1999.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Brendan Freely - John Freely “Galata, Pera, Beyoğlu: Bir Biyografi” YKY. İstanbul, 2016.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ekrem Işın “İstanbul’da Gündelik Hayat” YKY. İstanbul, 2001.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Mustafa Cezar “XIX. Yüzyıl Beyoğlusu” Akbank Kültür ve Sanat. İstanbul, 1991.</li></ul><ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Dr. Nursel Gülenaz “Batılılaşma Dönemi İstanbul’unda Hanlar ve Pasajlar”, İTO Yayınları, İstanbul, 2011.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Salah Birsel “Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu”, Sel Yayınları, İstanbul, 2016.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Prof. Dr. Nur Akın “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera”, Literatür Yayınları, İstanbul, 2002.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Said Naum Duhanı̂ “Eski İnsanlar Eski Evler” 19. Yüzyılda Beyoğlu’nun Sosyal Topografyası&nbsp;Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul, 2017.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sermet Muhtar Alus “İstanbul Kazan Ben Kepçe”, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul, 2019.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Turan Akıncı “Beyoğlu” Yapılar, mekânlar, insanlar (1831-1923).</li></ul>

Beyoğlu pasajlarının az bilinen hikayelerini konu alan serinin ikincisinde Anadolu ve Rumeli pasajlarına konuk oluyoruz.

Mekanlardan insanlara Beyoğlu pasajları: Sarıcazade Ailesi, Anadolu ve Rumeli

Pasaj sözcüğünün kökeni Latince passus'tan (adım) gelir. Pasaj bir geçiş, başı ve sonu olan bir mekandır. Pasaj sözcüğü Türkçeye Fransızcadan geçmiş, 18. yüzyılda büyük yapı bloklarının iç kısmından geçiş sağlayan özel yollar için kullanılmıştır. Özellikle bu yüzyıl içerisinde Paris ve Londra’da yaygınlaşan bu yapı tipi, özellikle Paris’te “Cite” isimli kısımların yolları için söylenir. Zamanla bu kelime işlek caddeler arası cam çatılı, iki yanında dükkanların sıralandığı birleştirici geçit için kullanılmaya başlanır.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Pasajlar iki türe ayrılır; daha lüks dükkanların bulunduğu kapalı pasaj ve zanaatkarların yoğun olduğu açık pasaj.</li></ul>Paris’te özellikle bir dönem gündelik yaşamın merkezi hâline gelen pasajlar insanların yoğun şekilde kullandığı bir alan olarak karşımıza çıkar. Bunun bir benzeri olarak İstanbul’da ise Galata Köprüsü aksının bağlantısı ile Eminönü ve Galata/Pera karşıtlığı, iktisadi ve gündelik yaşamın özetini sunar.İstanbul’un gündelik yaşamı, özellikle Tanzimat modernleşmesiyle birlikte bütünleşme sürecine&nbsp;girmiştir. İstanbul topografyasında farklı kültürel dokular birbirine yakınlaşmış ve buna bağlı olarak köprüler, caddeler, meydanlar, parklar, çarşılar, pasajlar ve kamu yapıları büyük önem kazanmıştır. 19. yüzyılla birlikte nüfus artışının ve Batılılaşma sürecinin getirisi olarak dönüşen topografya özellikle Pera-Galata bölgesine kaymış ve bu bölgede çokmerkezli, kozmopolit bir ortam oluşmuştur.Sanayi devrimiyle üretim ve tüketim yoğunluk kazanmış ve eşit şekilde farklı coğrafyalara yayılmıştır. 19. yüzyılda bu akışı sağlayan Odessa, Marsilya, İzmir ve İstanbul gibi büyük liman kentleri, malın depolanıp dağıtımında önemli rol oynamıştır. Bu süreçte özellikle klasik Osmanlı İstanbul’unda karşımıza çıkan han ve çarşı sürekliliği devam ederken, özellikle Beyoğlu bölgesinde pasajlar da kendisinden sıkça söz ettirmeye başlayacaktır. Bu dönemde yapılan büyük büro binalarının alt katlarında perakende satışı için oluşturulan pasajlar özellikle Batı tarzı mimari anlayışı yansıtır.Eminönü klasik Osmanlı iktisadi sisteminden beri önem teşkil eden bir mekandır ve burada hanların isimlerine baktığımız zaman bile işlevine dair ipucu yakalanabilir. Malın indirilip depolandığı ve dağıtıldığı bir alan olan bu hanlar, pasajların arka bahçesi işlevini görür. Özellikle 19. yüzyıl dünyasında bu ayrım net şekilde kendisini göstermeye başlar. Burada Ekrem Işın’ın tespitini atlamadan geçmemek gerekiyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(52, 125, 121); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(52, 125, 121); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Bonmarşelerde satılan yabancı etiketli tüketim mallarının yalnızca Osmanlı üst tabakasının ilgisini çektiğini sanmak yanıltıcı olur. Toplumun daha alt tabakaları da bu malların estetik çekimine katılmıştı. Kuşkusuz bu çekim gücünü körükleyen önemli bir olgu da malın pazarlama yöntemine getirilen yenilikti. Bu yeniliğin en önemli yönü bonmarşelerin başlattığı vitrin düzenlemeleriydi; bunu basın organlarındaki çarpıcı reklamlar izledi. Özellikle Beyoğlu bonmarşeleri vitrinlerinde sergiledikleri ithal mallarla, caddelerin kalabalıklaşmasına yol açtılar. Böylece ilk defa, bir şey satın almasa da vitrinler önünde piyasa yapan insan tipi ortaya çıktı.” <a fr-original-style="" href="#_ftn1" name="_ftnref1" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank" title=""></a></blockquote>Bu tüketim ağı içerisinde İstanbul’un en değerli semtlerinden Beyoğlu’nu ele alacağız ve tarihsel süreç içerisinde hem mekanların hem de insanların hikayelerini dile getireceğiz.<img src="https://images.aposto.com/2024/6/1/1721057422618.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.52" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Ara Güler, 1958 (İstanbul Modern Sanat Müzesi Fotoğraf Koleksiyonu)<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Hazzopulo / Hacopulo Pasajı</h2>1871’de Rum iş insanı Kiryaki Hazzopulo ya da Yorgo Zarifi Hacopulo tarafından yaptırılan pasajın ortasında bulunan avlu, Yalıköy Podima taşlarıyla doldurulmuştur. Üç girişi bulunan Hazzopulo Pasajı’nın iki ana girişi, tonoz ve çapraz kemerlerle son bulur. İstiklal Caddesi’nde bulunan girişi Neoklasik üslupta ve iki katlıdır. Ana girişe eksen şekilde yerleştirilen diğer giriş ise Romalıların zafer takını andıran kemer sistemiyle Neorönesans üslubunu yansıtmaktadır. Neorönesans üslubunun ağır bastığı iç cephelerde Barok etkileri de görülen pasajın üzeri açık T-planlı tipindedir ve İstiklal Caddesi'nde bulunan diğer pasajlara göre daha geniş ve işlektir.Kafe, musiki mağazası, moda evi, sobacı, terzi ve restoranın bulunduğu Hazzopulo Pasajı, özellikle Salle Adam mağazasıyla ün yapmıştır. Bu mağazada müzik aletlerinin satışı ve tamiri yapılır, burası ayrıca bir dinleti salonu olarak da kullanılır. Bu mağazanın zaman içinde değişime uğradığından ve Ahmet Mithat’ın İbret Gazetesi’nin basıldığı yer olduğundan da kaynaklarda söz edilir.&nbsp;Hazzopulo Pasajı dönemin önemli olaylarına tanıklık etmiş ve özellikle farklı siyasi boyutların yaşadığı bir yer hâline dönüşmüştür. Bunlardan en önemlisi Saray'a göre Beyoğlu bölgesinin “radikal fikirlerin” toplandığı bir bölge olmasından kaynaklıdır.&nbsp;Örneğin Ahmet Mithat Efendi, bu pasajda bir matbaa kurmaya karar verir ve 1869’da Aleksan Sarrafyan tarafından yayın hayatına İbretnümâ-yı Âlem adıyla katılan ve 1872-73 tarihleri arasında kendi idaresine geçen İbret Gazetesi’ni basar. Birçok kere sansürlenen ve kapatılan gazete, son olarak 1873 tarihinde açılmamak üzere kapatılır. Bunun nedeni olarak bazı kaynaklar Namık Kemal’in Vatan yahut Silistre oyununu, bazı kaynaklar ise “Garaz Marazdır” isimli yazısını gösterir. Bu olay sonrası Ahmet Midhat ve Ebüzziya Tevfik, Rodos Adası’na Namık Kemal, Kıbrıs’a sürgüne gönderilir. İşte bu kapatılma ve sürgün, Hazzopulo Pasajı’nın dönemin Jön Türkleri tarafından buluşma noktası olarak kullanılmasına yol açar.Yıllar sonra 6-7 Eylül 1955 Pogromu bu pasajda dokunulmamış bir hafızayı hatırlatacaktır. İsimlerinin Türkçeleşmesi nedeniyle bu pasajda bulunan birçok İstanbullu esnafın dükkanlarına zarar gelmeyecektir fakat bu görünmeyen şiddet, pasajdan dışarı çıktığınızda tüm Beyoğlu’nun planlı bir şekilde yağmalandığını gösterecektir. Yağmalanmayan az sayıda dükkandan birisi, Türkiye'nin en büyük fotoğrafçılarından Ara Güler’in babası Dacat Güler’in eczanesi olacaktır.&nbsp;Pasajlar açıldığı günden beri yaşayan ve akışkanlığı olan mekanlardır. Bu durum günümüzde varlığını korusa da Beyoğlu bölgesinin “soylulaştırma” projeleriyle yüz yüze geldiği de bir gerçektir. Her geçen gün değişimlerle ve dönüşümlerle karşı karşıya kalan bu mekanlardan Hazzopulo Pasajı’nda hafızayı diri tutmaya çalışan bir bölüm kalmıştır: Yalıköy’den getirilen ve gün geçtikçe yerine asfalt dökülen Podima taşları. &nbsp;<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Kaynakça&nbsp;</h2><ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Behzat Üsdiken “Pera’dan Beyoğlu’na 1840-1955” Akbank Kültür ve Sanat. İstanbul, 1999.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Brendan Freely - John Freely “Galata, Pera, Beyoğlu: Bir Biyografi” YKY. İstanbul, 2016.&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ebru Boyar - Kate Fleet “Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi” Çev. Serpil Çağlayan. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul, 2017.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ekrem Işın “İstanbul’da Gündelik Hayat” YKY. İstanbul, 2001.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Luc Sante “Öteki Paris” Dost Kitabevi. Ankara, 2017.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Mustafa Cezar “XIX. Yüzyıl Beyoğlusu” Akbank Kültür ve Sanat. İstanbul, 1991.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Zeynep Çelik “19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul” Çev. Selim Deringil. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul, 2017. &nbsp;<a fr-original-style="" href="#_ftn1" name="_ftnref1" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank" title=""> </a></li></ul><hr align="left" size="1" width="33%" fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">

Kafe, musiki mağazası, moda evi, sobacı, terzi ve restoranın bulunduğu Hazzopulo Pasajı, özellikle Salle Adam mağazasıyla ün yapmıştır. Ahmet Mithat Efendi, bu pasajda bir matbaa kurmaya karar verir. Dönemin Jön Türkleri burayı bir buluşma noktası olarak kullanır. Beyoğlu’nun pasajları yazı dizisi, Hazzopulo ile başlıyor.

Fırat Şenol