Akıllı şehir kavramı IBM&nbsp;tarafından <a fr-original-style="" href="https://www.ibm.com/blogs/cloud-computing/2017/02/17/smarter-cities-challenge-improvements/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bulunmuş</a>. 2008 küresel ekonomik krizinden sonra IBM, <a fr-original-style="" href="https://www.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/smarterplanet/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Smarter Planet Initiative&nbsp;</a>projesi kapsamında “akıllı şehirler” kavramını ortaya atıyor. 2009 yılından itibaren de akıllı şehir kavramı, çoğu IBM’in müşterisi olan devletler tarafından sıkça kullanılmaya başlıyor.Akıllı şehirler, veri ekonomisinin yükselmesiyle paralel olarak popülerleşiyor. Devletlerin şehirlerin altyapısındaki teknolojilerin verisine sahip olma ve ondan fayda yaratma isteğine çok iyi cevap veriyor. Zaten şu an başarılı olan akıllı şehir projelerine şöyle bir bakıldığında, büyük bir çoğunluğunun otoriter rejimler altında icra edildiğini görecekseniz. Şehirler akıllı oldukça ürettikleri veri artıyor, böylece devletler daha da akıllı olup kontrol güçlerini arttırıyor.Elbette, akıllı şehir kavramının bir sürü kökeni var. Fransalı mimar La Corbuiser’in 1930’larda ortaya attığı ville radieuse&nbsp;(parlak şehir) fikri, şehirlerin insan vücudunun şekli baz alarak, baş, omurga, eller ve bacakları oluşturacak sokak planlamasıyla düzenlenmesi gerektiğini savunuyordu. Bu fikir hiçbir zaman tam uygulanamadı. ABD'de&nbsp;şehirlerin güzelleşmesinin kamusal fayda sağlayacağı ve hayat kalitesini arttıracağı düşüncesine dayanan city beatiful (güzel şehir) fikri ortaya çıktı. Bu nedenle 20.yy başında ABD şehirlerinde parkların, meydanların ve “recreational spaces” dedikleri yeşil düzlüklerin arttığı görülür. Son zamanlarda ise 15-dakikalık şehir kavramı küresel ölçekte ilgi çekti. Okul, iş, alışveriş ve parkların 15 dakikalık yürüme veya bisiklet mesafesinde olması gerektiği kentsel planlama yaklaşımı Paris, Madrid, Milan, Ottawa ve Seattle’da uygulanmaya çalışıyor.&nbsp;Aslında her jenerasyon kendi kentsel hayalini yaratıyor. Akıllı şehirler de içinde bulunduğumuz Kırılım Çağı’nın bir getirisi. Her şeyin verileştirilerek kontrol edilebildiği o postmodern hayalin bir çıktısı. Projeler işte tam da bu yüzden başarısızlığa uğruyor.İki örnek üzerinde duracağız. İlki Toronto’nun&nbsp;Sidewalk Lab ile yürüttüğü Quayside&nbsp;projesinin iptal edilmesi. İkincisi de Kenya’nın Konza&nbsp;City projesinin bekleneni gerçekleştiremeyerek yatırım eksiği ile rafa kalkması.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Toronto ile başlayalım.&nbsp;</h3>Kanada’nın öncü emlak projesi Waterfront Toronto, Ekim 2017’de Alphabet’in kentsel inovasyon şirketi Sidewalk Labs ile Toronto’nun göl kenarı mahallesi Quayside’ı&nbsp;akıllı mahalle hâline getirmek için anlaştıklarını açıkladı.Yaklaşık 80 km²’lik devasa bir alanda 5 bin insanlık bir mahalle olması planlanan Quayside&nbsp;projesinin GSYİH'si yüksek olan diğer ülkelerin şehirleri için yeni bir kavramsal model oluşturması bekleniyordu. Çin’deki (Wuhan) ve Birleşik Arap Emirlikleri'ndeki (Masdar City) sensörlerle kaplı akıllı şehirlerin demokratik ülkelerde de gerçek olabileceğini kanıtlayacaktı.Sidewalks’ın son model teknolojilerle kent hayatını “optimize” eden çözümleri, şehir deneyimini iyileştirecekti. Robot taksiler, ısıtmalı kaldırımlar, otonom çöp toplatıcılar ve parktaki banktan yaya yoluna kadar her şeyin verisini toplayabilen dijital katmanlar fikri, tekno-optimistler&nbsp;için bir rüya demekti.Fakat Quayside&nbsp;projesi ilk günlerinden itibaren Torontoluların büyük tepkisi ile karşılaştı. Projenin başlamasından bir sene sonra, Ekim 2018’de danışmanlarından biri olan Dr. Ann Cavoukian’ın istifa etmesi, ve <a fr-original-style="" href="https://betakit.com/ann-cavoukian-still-has-problems-with-sidewalk-labs-approach-to-data-with-quayside/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">neden olarak</a> veri gizliliği konusunda Sidewalk ile “taban tabana” zıt olduğunu söylemesi projenin geleceğini belirsizliğe sürükledi.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/2/1673344820614.png" width="550" height="277" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.99" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Aslında Torontolular, Dr. Cavoukian ile aynı nedenlerden dolayı Quayside&nbsp;projesine <a fr-original-style="" href="https://www.technologyreview.com/2022/06/29/1054005/toronto-kill-the-smart-city/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ısınamadılar</a>. Kanada’da özel şirketlerin kamusal alanları kontrol etmesi ve kontrolsüz bir şekilde veri toplamasına karşı ABD'ye oranla daha büyük bir antipati var. Bunun bir sebebi Kanada’nın sosyal haklar konusunda daha köklü bir geçmişe sahip olması, diğer bir sebebi de Kanada’nın yapay zeka etiği alanında son derece dikkatli ve detaycı olması.Öyle ki Kanada’nın Quayside&nbsp;projesinin onaylanmasından 10 gün sonra yürürlüğe soktuğu yapay zeka etiği beyannamesi “The Montreal Declaration for a Responsible Development of Artificial Intelligence”&nbsp;verinin nasıl toplandığı, kullanıldığı ve satıldığının transparan bir şekilde kullanıcı ile paylaşılması gereğini şart koşuyor.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/2/1673344820980.png" width="550" height="312" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.76" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bütün bunlardan sonra Sidewalk Labs Direktörü Daniel Doctoroff, pandeminin başlarında, pandemiyi neden göstererek $900 milyonluk Quayside&nbsp;projesine devam etmeyeceklerini <a fr-original-style="" href="https://medium.com/sidewalk-talk/why-were-no-longer-pursuing-the-quayside-project-and-what-s-next-for-sidewalk-labs-9a61de3fee3a" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">açıklıyor</a>.Pandemi sürecinde Waterfront Toronto yeni bir vizyon ve paydaş arıyor. Geçen haftalarda Quayside 2.0 projesinin detayları açıklandı. Quayside’ı son model akıllı bir şehir yapmaktansa bol yeşillikli, (sensörsüz) yaya yollu tatlı bir mahalleye çevirmeye karar verdiklerini açıklayan Waterfront Toronto’nun bu kararı son yıllarda teknolojiye olan yaklaşımın bir izdüşümü olarak değerlendirilebilir.Steve Jobs’un iPhone’u tanıttığı 2007-2016 yılları arası dönemi bir tekno-optimizm dönemi olarak tanımlarsak, 2016 sonrasında teknolojinin zararlarını yavaş yavaş farkında vardığımız ve “kontrol edilmesinin” önemini anladığımız teknoloji şüpheciliği dönemi olabilir. Quayside&nbsp;projesi de bu devir değişimlerinin mükemmel bir örneği olarak değerlendirilebilir.Gelelim diğer örneğe, Kenya’nın Konza City projesi.IBM’in akıllı şehirler kavramını ortaya atmasından bir sene sonra 2008 yılında, çölün ortasında “Silicon Savannah”&nbsp;diye tabir edilen Konza City projesi başlıyor. Afrika’nın en planlı şehri olacağı iddia edilen Konza City kıtanın ilk akıllı şehir kurma teşebbüsü. Daha sonra, Nijerya Eko Atlantic City, Ghana Hope City, Ruanda Kigali Innovation City ve Senegal&nbsp;Akon City ile Kenya’nın vizyonunu takip etti.Konza City projesi ilk başladığında, 100 bin kişiye iş imkânı sağlaması ve Kenya ekonomisinde yılda 1 milyar dolar gelir getirmesi bekleniyordu. İlk etapta projeyle 150 tane uluslarası şirketin ilgilendiği biliniyor. Bu şirketlerin aralarında Hindistan'dan Shapoorji Pallonji Grubu, Samsung, Research In Motion, Google, Craft Silicon ve Telemax Technology Corporation gibi alanında öncü kurumlar da bulunuyor.Fakat bir süre sonra evdeki hesabın çarşıya uymayacağı ve&nbsp;Konza City’nin hayallerinin gerçekleşmeyeceği belli oluyor. Kenyalı ekonomist Kwame Owino'ya göre başarısızlığın temel nedeni, planlamadaki büyük açıklar. Kenyalı gazeteci Parselelo Kantai ise sorunun McKinsey ve IBM gibi uluslarası şirketlerin Afrika kıtasına yukarıdan inme “vizyonlar” satarak kâr elde etmeye çalışmaları ama altını dolduramamaları olduğunu söylüyor. Kenyalı Alecis Teyie’ye göre ise küresel danışmanlık şirketlerinin “strateji” ve “vizyon” kisvesi altında uzun planlama dökümanları sattığını ama asıl uygulama evresi ile katiyen ilgilenmediklerini söylüyor. Afrika’da da McKinsey’in strateji dokümanında yazanı harfi harfine uygulayacak altyapı olmadığı için Konza&nbsp;projesinin başarısız olduğunu anlatıyor.Yani&nbsp;Konza City’nin&nbsp;başarısızlık nedeni Quayside&nbsp;ile oldukça benzer. İki tamamen farklı coğrafya, kültür ve ekonominin ürünü olsa da Quayside&nbsp;ve Konza City örneklerinin birbirinden öğreneceği çok şey var.İlk olarak, <a fr-original-style="" href="https://www.technologyrecord.com/Article/microsoft-is-securing-the-future-of-smart-cities-126094" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bir şehri akıllı yapmak</a> ile sıfırdan akıllı şehir kurmak birbirinden farklılar. Bir şehri akıllı yapmak, o şehrin teknolojilerinden, girişimlerinden ve altyapılarından yararlanarak optimize dijital çözümler sunmak demek. Bence buna iyi bir örnek İstanbul’daki elektrikli scooter&nbsp;atılımı olabilir.Fakat akıllı bir şehri sıfırdan kurmak, genelde o şehri iyi tanımayan uluslararası kurumların büyük vizyonlarına ve iddialı beklentilerine ortak olmak demek. Quayside’ın&nbsp;Sidewalk Labs ile ortaklığı yürümediği gibi sonunda Konza City’de&nbsp;McKinsey ile yolları ayırıyor. Yani şu ana kadarki akıllı şehir projelerinden çıkarılacak bir ders varsa o da; şehirleri yerel bilgi ve deneyimle akıllılaştıralım. Şehirler biraz da analog ve dağınık güzel.

Teknolojinin sosyal ve çevresel sorunları nasıl çözebileceğine dair tartışmalara aşinalığın olsun. Her ayın 2’inci ve 4’üncü Perşembe günü, yeni bir disiplin olan teknoloji sosyolojisine dair her konuyu burada yakalayabilirsin.

Teknolojinin sosyal ve çevresel sorunları nasıl çözebileceğine dair tartışmalar.

Kırılım Çağı

Akıllı Şehir Projeleri Neden Başarısız Oluyor?

Yapay zekayı diğer tüm kırılım teknolojilerinden ayıran şey aslında çok basit, kendi kendini geliştirebilme özelliği. Makina öğrenmesi tekniği sayesinde yapay zeka sistemleri dışarıdan bir müdahale olmadan büyük veri setlerinde bir takım örüntüler teşhis ederek anlam çıkartabiliyor. Makina öğrenmesi, insan öğrenmesinden oldukça farklı bir yol izliyor. İnsanlar arasında öğrenme çoğu zaman son derece spiritüel bir aktivite. Öğrenme sürecinde, neyi öğrenmeye daha yatkın olduğunuz, veya neyi öğrenmeyi tercih ettiğiniz, neyi öğrenmemeyi tercih ettiğimiz, sürecin gidişatını temelden etkiliyor.Makina öğrenmesine bağlı yapay zeka sistemlerinde ise böyle bir sağduyu elementi yok. Sadece büyük veri setlerinde görülen örüntüler ve bunlara bağlı çıkarılan anlamlar var. Zaten tam olarak bu nedenle yapay zeka sistemleri toplumların en derin yaralarını ekranlarda önümüzde sunmaya devam ediyor. 2016’da Microsoft’un ırkçı yapay zeka sohbet robotu “Tay” hakkında çıkan <a fr-original-style="" href="https://www.theverge.com/2016/3/24/11297050/tay-microsoft-chatbot-racist" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">haberleri</a> hatırlarsınız. Tay kısa bir sürede, çektiği veri setlerindeki tüm ırkçı, ayrımcı, kadın düşmanı ve agresif doneleri işleyerek korkunç bir dille iletişim kurmaya başlayıp Microsoft tarafından piyasadan çekildi. Son günlerde en fazla konuşulan yapay zeka botu da ChatGPT. Elon Musk’ın kurduğu OpenAI vakfının bir ürünü olan ChatGPT, bazı sorulara verdiği kısıtlı ve tek taraflı cevaplarla eleştirileri üzerine çekti. Bu iki örnek de gösteriyor ki yapay zeka tabanlı chatbotların insan hamlesiyle düzenlenmesi ve geliştirilmesi gerekiyor. Sadece sonsuz veri ile beslenen ve geliştirilen yapay zekalar başarılı olmuyor.&nbsp;Tay’dan sonra neredeyse tüm “Big Five” teknoloji şirketleri yapay zekanın etik bir şekilde geliştirilmesi için “Sorumluluk Sahibi Yapay Zeka”&nbsp;departmanları açtılar. Bu departmanların hedefi büyük veri setlerindeki yanlış eğilimleri önceden keşfedip mümkün olduğunca gidermek, modellerin daha kapsayıcı bir şekilde kurulmasını sağlamak ve yapay zekanın toplumsal yaraları derinleştirmesini önlemekti. Son altı yılda yüzlerce sosyal bilimler mezunu, teknoloji şirketlerinde yapay zeka etiği uzmanı, yapay zeka araştırmacısı ve sorumlu yapay zeka uzmanı gibi pozisyonlarda işe girdi.&nbsp;Eş zamanlı olarak, yapay zeka etiği üzerine çalışan uluslararası düşünce kuruluşları da artmaya başladı. Boston merkezli Center for AI and Digital Policy, Kanada’daki&nbsp;Montreal AI Ethics Institute,&nbsp;Kaliforniya’daki Center for Humane Technology&nbsp;gibi kuruluşlar, kamuoyunun dikkatini yapay zekanın etik kullanımıyla ilgili sorulara ve çözümlere çekmeye başladı. Bu düşünce kuruluşlarının sürekli çabaları teknoloji etiği konusunda kamuoyunu bilinçlendirmeye ve tartışmanın yönünü “insan boyutuna” çevirmeye yaradı. Avrupa zaten GDPR ile açtığı yola Dijital Piyasalar Yasası ve Dijital Hizmetler Yasası ile devam ediyor ve kendi vatandaşlarını büyük teknoloji şirketlerinin fütursuz güçlerinden ve etkilerinden korumaya çalışıyor.Avrupa Komisyonu&nbsp;ve teknoloji etiğine yoğunlaşan düşünce kuruluşlarının çalışmaları yapay zeka etiğini yeni bir iş kolu olarak güçlendiriyor. Fakat bu, zorlukların olmadığı anlamına gelmiyor. Şu anda yapay zeka etiği alanında prensiplerden pratiğe geçiş yapılan bir dönemdeyiz. Bu, hâlâ teknoloji şirketlerinin tam önceliği değil çünkü ekstra gelir getirmediği gibi fütursuz büyümeye ket vuruyor. Ama Avrupa Komisyonu gibi regülatif kurumların bu konuya ilgi göstermesi ve yaptırımları arttıkça şirketlerin bu alana daha fazla önem vermesi beklenebilir.Aslında tüm bu atılımların temelinde tek bir varsayım var. O da, yapay zekanın zaman ilerledikçe bir araçtan canlı bir organizmaya dönüşeceğine dair inanç. Ray Kurzweil’i&nbsp;duymuşsunuzdur, Singularity&nbsp;teorisinin yaratıcısı. 2005 yılında yayımlandığından beri dünyada yok satan “The Singularity is Near” kitabı, insan ve yapay zekanın nasıl birleşeceğini gerçek örneklerle anlatıyor. 2016 yılında Türkçeye çevrilen kitap, yapay zekanın fütüristik değerlendirmesi denildiğinde çoğu kişinin aklına gelen en popüler örnek. Kurzweil gibi, ama daha az popüler olan&nbsp;James Lovelock’un Gaia teorisine de değinmeden bu kısmı kapayamayacağız. Lovelock, insanlığın şu anda “Antropocene” döneminde olduğunu savunuyor. İnsan anlamına gelen antik yunanca kelime “anthropos”dan türetilen anthropocene, insan deneyimini, insan vücuduna ait olduğu modern zamanları anlatmak için kullanılıyor. Lovelock’a göre biz artık Novacene dönemine geçiyoruz. Novacene döneminde insan deneyimi, birbiriyle bağlantıda ilerleyen canlı organizmalar, bilgisayarlar ve doğal sistemlerin tamamını kapsayacak. Gaia teorisi denen bu görüşe göre, gelecekte teknolojik araçlar ve işletim sistemlerini evrilecek ve her şey insan makina iş birliği ile yürüyen canlı sistemlere dönüşecek.Ne düşündüğünüzü duyar gibiyiz. İnsanların tarihinin en önemli olayı belki de bu. Yapay zeka ve insanın beraber yaşamsal fonksiyonlarını sürdürdüğü bir gelecek artık çok da uzak da değil. İlk yapay zeka mekanizmalarından biri olan Enigma’nın&nbsp;yaratıcısı Alan Turing,&nbsp;makinaların zekasının 2000’e gelindiğinde insan zekasının geçeceğini öngörmüştü. Turning tam olarak haklı çıkmadı ama bu vizyonun geçerli olduğunu artık hepimiz biliyoruz.Durum böyle olunca, tabii yapay zeka etiği üzerine çalışan kişilerin de iş yaşantıları herkesten bir tık farklı oluyor. Çünkü onlar aslında büyük teknoloji şirketlerinin bu sonsuz gücü nasıl kullanmaları gerektiğine dair bir ahlaki çerçeve belirlemeye çalışıyorlar. Burada “ahlak” kelimesini özellikle seçtiğimizi belirtmek isteriz. Çünkü etik, “iyi bir yaşamın” parametreleriyle ilgilenirken, “ahlak” neyin doğru neyin yanlış olduğuna odaklanır. Yani etikten birkaç adım önce gelir. Yapay zeka çalışmaları konusunda şu an henüz evrensel ahlak anlayışımızı oturttuğumuzu söylemek zor. Bunu o büyük teknoloji şirketlerinin çalışanları, özellikle etik departmanındaki kişiler belirliyor. Big Five şirketlerinde çalışan kişilerin büyük bir sosyal etki gücü olduğunu anlıyoruz. Peki diğer güçleri? Meta’nın gelirlerinin yalnız %1’i çalışanlarının maaşlarına ayrılıyor. Ama Meta hepimizin çevrimiçi aktivitelerinden her gün para kazanıyor. Burada da bir dengesizlik yok mu?Geçen haftalarda&nbsp;MIT Technology Review’da yayımlanan <a fr-original-style="" href="https://www.technologyreview.com/2022/10/28/1062332/responsible-ai-has-a-burnout-problem/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bir haber</a>, Twittter’ın “Makina Öğrenmesi Etiği, Transparanlık ve Hesap Verilebilirlik” departmanı başı Dr. Rumman Chowdhury örneği üzerinden, yapay zeka etiği üzerine çalışan kişilerin nasıl psikolojik zorluklar ve çıkmazlar yaşadıklarını ortaya koyuyor.&nbsp;Bu çok normal değil mi? Küresel erişim, kontrol ve güce erişmeye çalışan büyük teknoloji şirketlerinin yerel sorumluluklarını düşünmek bu kişilere kalıyor. MIT Technology Review’un&nbsp;mülakat yaptığı yapay zeka etiği çalışanları işlerinden tutkuyla, aciliyet duygusuyla ve çözümler üretmenin tatminiyle bahsederken, aynı zamanda misyonu yerine getirmenin ağırlığını da taşıdıklarını söylüyor.&nbsp;Yaptıkları işe büyük bir ihtiyaç olduğunu inandıkları için ara vermekten ve eksik iş ortaya koymaktan çok korktuklarını belirten çalışanlar, “bizim teknoloji şirketlerindeki sorumluluğumuz, bu ağlardaki insanları korumak” diyerek misyonlarını ortaya koyuyor.Yapay zeka etiğinin yeni yükselen bir alan olması, yapay zekanın ve sosyal medyanın verebileceği zararların daha görünür olmasına bağlanabilir. 2016-17 döneminde veri setlerindeki önyargıları gözler önüne seren&nbsp;Cambridge Analytica, ABD Başkanlık Seçimleri ve Brexit gibi krizlerden sonra teknoloji şirketleri iç kontrol mekanizmaları kurmak zorunda kaldı. Yapay zeka etiği hassasiyeti de bu krizlerden sonra kanun koyucular ve aktivistler tarafından kontrol edilmeye başlandı. 2017’den sonra teknoloji şirketleri Avrupa Komisyonu’nun kapsamlı antitröst kanunlarına tabi tutulmaya başlandı. Yapay zeka etiği çalışanlarının işe alımı da teknoloji şirketlerinin bu konudaki çalışmalarını ve hassasiyetlerini göstermek adına kurulan bir teşebbüs olarak algılanabilir.Yapay zeka etiği çalışanlarına gündelik işleri sorulduğunda büyük veri setlerini incelemek, son derece toksik içeriklerin üstünden geçmek ve ırkçılık, kadın düşmanlığı ve ayrımcılık gibi toplumsal olarak en derinleşmiş sorunları yapay zeka sistemlerinde düzeltmek olduğunu paylaşıyorlar. “Etik kararlar” verebilmeleri için de çoğu zaman istismar anlarını izlemeleri ve ırkçı saldırıları incelemeleri gerekiyor. Yukarıda Tay örneğinde bahsettiğimiz gibi yapay zeka sistemlerinin toplumdaki en kötü problemleri görünür kılan bir yapısı var.&nbsp;Yapay zeka etiği departmanlarının objektif karar vermeleri için “saldırgan” buldukları içeriklerin birden fazla kişinin onayından geçmesi gerekiyor. Bu nedenle artık mühendislerin değil sosyal bilimler çalışanlarının ağırlıklı olarak çalıştığı bir departman hâline geldiler. Eğer bir içerik veri setini kontrol eden kişilerin çoğu tarafından “saldırgan” veya “zararlı” olarak nitelendirilirse aksiyon alınıyor ve dijital sosyal ağlarda yayılması engelleniyor. Çocuk istismarı, Myanmar'daki iç savaştan görseller ve 6 Ocak saldırılarının içeriklerinin yayılımının engellenmesi bu aksiyonlara örnek olarak gösterilebilir.Joy Buolamwini’nin MIT Media Lab’daki&nbsp;çalışmalarına odaklanan&nbsp;Coded Bias belgeselinde de gördüğümüz gibi yüz tanıma sistemleri halen Afrika kökenli Amerikalıları gorillerle karıştırıyor. Buna ek olarak deepfake yazılımların rızası alınmayan kadınların pornolarını yarattığını da biliyoruz. Yani yapay zeka etiği üzerine çalışan kişilerin aynı zamanda toplumda şiddet gören gruplara yönelik de büyük bir sorumlulukları var. Çünkü şu anda yapay zeka sistemlerindeki taraflılıktan en fazla etkilenen gruplar kadınlar, marjinalize edilmiş gruplar, azınlıklar ve genel olarak beyaz erkek olmayan insanlar.&nbsp;Şirketler tabii ki de hızlı çözümlere gitmek ve sorunların dört madde ile açıklandığı sunumlarla ilerlemek istiyor. Fakat burada yapay zeka etiği çalışanları, sorunun derinine inmenin öneminden bahsediyor. Şu anda çoğu yapay zeka etiği çalışanının mühendis olduğunu ama aslında sosyal bilimler mezunlarının da bu alandaki katkılarının kıymetli olduğunu savunuyorlar.Geçen sene Google, yapay zeka etiği alanında çalışan araştırmacıların sayısını iki katına çıkarmayı hedeflediğini <a fr-original-style="" href="https://www.wsj.com/articles/google-plans-to-double-ai-ethics-research-staff-11620749048?mod=djemalertNEWS" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">açıkladı</a>. Aynı zamanda psikolojik destek mekanizmaları ve akıl sağlığı izinlerini de arttıracaklarını ekledi. Aynı şekilde Meta, çalışanlarına her yıl 25 terapi hediye ediyor.&nbsp;Yani tüm şirketlerde aslında yapay zeka etiği konularının önemine ve zorluğuna dair bir kabul var. Yapay zeka sistemleri insan vücuduyla birleşmeye başlayıp, sosyal ağlardaki sorunları daha da görünür kıldıkça, yapay zeka etiği üzerine çalışan daha fazla insana da ihtiyaç olacağını söylemek mümkün. O zaman belki de düşünmek lazım: sosyoloji, felsefe ve psikoloji okumaya karar vermiş üniversite öğrencilerine, bu yeni iş kolunu tanıtmakta ve onların bu alanlara da yönelmelerini sağlamakta bir fayda yok mu? Fakat yapay zeka etiği alanında çalışan kişilerin emeklerini daha hakkaniyetli bir şekilde ödüllendirmek iyi bir gelecek için önemli değil mi? Teknoloji şirketlerinin&nbsp;rock starları&nbsp;halen kodlamayı yapan mühendisler. Bunu değiştirmenin zamanı gelmedi mi?

Yapay zeka çalışmaları konusunda şu an henüz evrensel ahlak anlayışımızı oturttuğumuzu söylemek zor. Bunu o büyük teknoloji şirketlerinin çalışanları, özellikle etik departmanındaki kişiler belirliyor.

Yapay Zeka Etiği Üzerine Çalışanların Psikolojik Sınavı

Bilim kurgu yazarı ve biyokimyager Isaac Asimov’un&nbsp;1942’de yayımlanan “Üç Robot Yasası”nın üzerinden 80 yıl geçti. Bu süreçte robotların gücü ve görüntüsü de evrildi. En kuvvetli robotları bazen göremiyoruz, gördüğümüz robotlarla çok farklı iletişimlere girebiliyoruz. İnsan robot etkileşimi arttıkça insanın hemcinsleriyle olan ilişkisinin dokusu da değişti. Bu toplumda elbette büyük bir korku yaratıyor. “Robotlaşıyor muyuz?” sorusu herkesin kafasında dönmeye, uzmanların diline dolanmaya devam ediyor.&nbsp;Tam üç sene önce Rusya’da enteresan bir olay yaşandı. Show Robots şirketinin Boris adlı robotu Rusya’nın devlet kanalı Russia24’e çıktı ve sunucularla beraber dans etti. İzleyenlerin dikkatini ise sadece bir şey çekti, Boris dans ederken son derece “gereksiz hareket” yapıyordu ve yalpalıyordu. Mekanik hareketlerle davranması beklenen robotlardan farklıydı. Fikir özgürlüğü özlemi ile yanıp tutuşan Ruslar bu apolitik meseleye taktılar ve sonuç olarak Boris’in&nbsp;“kostüm giymiş bir insan” olduğunu açığa çıkardılar. Yani insana özel kararsız davranışlar, Boris kılığındaki kişisinin foyasını ortaya çıkarmıştı.Peki geldiğimiz noktada robotlardan beklenen insan gibi davranmaları mı yoksa insan üstü bir kararlılıkla çalışmaları mı?Geçtiğimiz 20 senede insan-robot etkileşimlerini inceleyen araştırmaların en önemli konularından biri robotların günlük hayatta nasıl kabul edildiği. Bireylerin robotlara ve sanal yardımcılara olan yaklaşımını en çok etkileyen faktörlerden biri&nbsp;kültürel arka plan&nbsp;ve robotların görünüşü.&nbsp;Bu iki değişkene bağlı olarak, robot-insan etkileşiminin kalitesi, kapsamı ve verimliliği artıyor.Örneğin, Ağustos 2022’de&nbsp;International Journal of Social Robotics’de yayımlanan <a fr-original-style="" href="https://www.researchgate.net/publication/363919853_A_Cross-Cultural_Comparison_on_Implicit_and_Explicit_Attitudes_Towards_Artificial_Agents" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bir araştırmaya</a> göre insanların robotları olduklarından daha becerikli hayal etmeleri “beklenti farkını” ortaya çıkarıyor ve ilişkinin gerilmesine sebep oluyor. Eğer robot, insan benzeri bir görünüme sahip ise, onlardan insan benzeri davranışlar sergilemeleri ve farklı görevleri aynı anda yerine getirmeleri bekleniyor. Aynı araştırma yetişkinlerin insan benzeri robotları&nbsp;("humanoids") tercih ettiğini ve onlara makina-benzeri robotlardan daha iyi davrandığını kanıtlarken çocukların, humanoidleri&nbsp;agresif ve tehditkâr bulduğunu ve makina benzeri robotları daha arkadaş canlısı gördüğünü kanıtlıyor. Bunun nedeni makina-benzeri robotları çizgi filmlerde yer alan avatarlara benzetmeleri olabilir.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Robotlar ve sosyal kabul</h2>Robotların sosyal kabulü üzerine yapılan çoğu araştırma ya Japonya'dan denekler kullanıyor yada Japon kültürünü konu alıyor. Bunun en büyük nedeni, Japonya’nın sosyal robotlar piyasasındaki hâkimiyeti. Robotik Uluslararası Federasyonu’nun&nbsp; 2021’de yayımlanan raporuna göre Japonyalı üreticiler, küresel robot arzının %45’ini üretiyor.&nbsp;Robotlar Japon ekonomisinin büyük bir parçası olmasının yanı süre kültürel hayatının da tam ortasında. 2019 Tokyo seyahatimde, şehrin en önemli merkezlerinden Mori Müzesi’nin en üst katının tamamen yeni nesil sosyal robotların tanıtımına ayrıldığını hatırlıyorum. Çocuklarıyla gelen genç aileler, yeni ev robotlarını deneyerek hangilerini “edineceklerine” karar veriyordu. Ayrıca robotların Japonya medyasındaki takdimi de son derece olumluydu. Reklamlarda ve yarışma programlarında robotların ne kadar kahraman ve esaslı olduğunu ima eden ifadeler yer alıyordu. Tüm bunların üzerine Japonya’daki hâkim din olan Şintoizm’de objelerin ruhunun olduğuna dair inanç da robotların insanlarla bir olarak algılanmasını sağlıyor olabilir.Fakat Japonyalıların robotlara fazla derece maruz kalması, aynı zamanda toplumsal bir tepki doğmasına da neden oluyor. Robot teknolojisinin günlük hayatın içinde olması Japonyalıların robotların kötü yanlarını da deneyimlemeleri anlamına geliyor. Bu nedenle robotlara olumlu yaklaşsalar bile bazı görevlerin insanlar tarafından sürdürülmesine dair kemikleşmiş bir inanç var. Yani Japonya, Avrupa kültürlerine nazaran robotları günlük hayattaki mevcudiyetini kabullenmiş olsalar da, robotları yüksek etkiye sahip görevlerde görmek istemiyorlar.Biz de Japonyalılara katılıyoruz ve soruyoruz:&nbsp;günümüz robotları insanların icra ettiği yönetme, liderlik etme, etkileme ve tedavi etme fonksiyonlarına neden hazır değiller?Hikâyeyi biraz geri saralım ve Newton’un&nbsp;350 sene önce yayınladığı “Tabiat Felsefesinin Matematiksel Prensipleri” çalışmasını referans gösterelim. Newton’a göre madde ve enerji birbirinden ayrıdır ve birbirinin etki alanına girmez. Newton’un bu düşüncesi, zihin-beden ikiliğinin de temelini oluşturmuştur ve mental-fiziksel ayrımını kuvvetlendirmiştir.&nbsp;Günümüzün biyolojik modeli hâlâ Newton’un klasik madde ve enerji tanımları ve bedenin ruhtan ya da zihinden ayrı varlığını sürdürüyor olması üzerine kurulur. Bu modelin içinde hiçbir şey insanoğlunun karmaşık yapısını açıklamaya yeterli değil. Evrende gözlemleyen ve gözlemlenen; maddenin, enerjisinin ve titreşimlerin ilişkisini açıklamaya çalışan kuantum fiziği çalışmaları son 50 yıldır kabul görmeye başladı.&nbsp;Kimi zaman “Yeni Bilim”&nbsp;olarak da adlandırılan kuantum bazlı düşüncede, aynı alanı paylaşan, ki bu sadece fiziksel alan olmak zorunda değildir, her şey birbirini etkiler ve şekillendirir. Newton’un ayrılıkçı teorilerine dayanan “Klasik Bilim” ise insanlığı ve parçacıkları hâlâ tüm niyet ve amaçlarıyla makina olarak tanımlıyor. Robot geliştirmelerde de, klasik bilim temel alınıyor. Bu nedenle robotlara bulundukları ortamdaki titreşimleri ve enerjileri ölçümleyebilmelerini sağlayacak bir arayüz henüz yok.Oysa ki liderlik vasıflarının çoğunun temelinde, kitleleri anlamak ve yönlendirmek var. Anlamak çoğu zaman sadece metrik bazlı sürdürülemeyecek bir aktivite. Alandaki ufak titreşimleri ve duyguları hesaba katmak, doğru kararları vermek demek olabilir.Robotlar her gün sadece insanların yapabileceği işleri üstlenmeye başlıyorlar. Bu yalnızca gelir eşitsizliğinin derinleşmesi anlamına gelmiyor, aynı zamanda insanların dünyaya eskisi kadar katkı sağlayamaması da demek oluyor. Yani robotların kabiliyet kazanması, insanların daha az yaratıcı tatmin yaşamasına da neden olacak.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Humanoidler, siborglar, sormamız gereken sorular</h2>Oxford'lu iktisatçı Daniel Susskind, <a fr-original-style="" href="https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2015/07/world-without-work/395294/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">The World Without Work</a>&nbsp;kitabında, robotların kabiliyetleri arttıkça insanların kabiliyetlerini kullandıkları alanların daralacağını ve çok fazla boş vakitleri olacağını savunuyor. Susskind, geleceğin toplumunun, ortaya çıkan boş vakitlerinde yeni işlere ya da yeni hobilere yöneleceklerini düşünüyor. Kitapta geleceğe dair oldukça ironik öngörüler var:&nbsp;bireysel toplumlarda robotlar günlük işleri yaparken kişiler boş vakitlerinde kendileriyle zaman geçirmeyi öğrenecekler.&nbsp;Şu anda yükselmekte olan meditasyon ve bütünsel sağlık gibi konuları bu trendin başlangıç noktası olarak görebilir miyiz?Robotlar her gün hayatımıza daha çok giriyor. Kimilerinin varlığını fark etmiyoruz. Şu anda bu yazıyı okumanızı sağlayan arayüzün arkasında çalışan bir robot var. Biz görmesek de onun bir algılama yetisi var ve programlanarak hareket edebiliyor. Müşteri hizmetlerini aradığınızda çoğu zaman bir robotla konuşuyorsunuz. Sizin kelimelerinizi algılayarak standart cevaplar verebiliyor. Fakat humanoids&nbsp;yani insan görünümlü robotların yükselmesi, yeni bir kırılım yaratacağa benziyor. Şu anda hâlâ “yeni ve enteresan” olan humanoidler&nbsp;gelecekte sokakta, iş yerinde ve evde aramızda olacak. Öte yandan, Neuralink&nbsp;gibi buluşlarda, insanlar biyolojik vücutlarına mekanik aygıtlar entegre ederek siborg&nbsp;("cyborg") olacak. Bugün doğan bir bebeğin hayatının bir noktasında siborg olacağını öngörmek için fütürist olmak gerekmiyor.Hâl böyleyken, humanoidler, siborglar ve insanların beraber yaşadığı bir evren gelecek 30 senede gerçekliğimiz olacak.&nbsp;Bu dünyada tüm bu varlıklar eşit mi olacak, yetki farklılıkları olacak mı? Bu soruların cevabı kültürleri arası farklılıklara göre mi verilmeli? Eğer böyleyse bu kadar sistemlerin küresel entegrasyonla çalıştığı bir gerçeklik sona mı erecek?&nbsp;Cevapları tam net olmasa bile doğru soruları sormak bizi geleceğe yakınlaştırabilir. Bu sorularla yaşamaya başlamanın şimdi tam zamanı.

Newton'dan Asimov'a, Rusya'dan Japonya'ya robot-insan ilişkileri

Sağlıklı Bir Robot-İnsan İlişkisi Nasıl Olmalı?

Avrupa Birliği Adalet Divanı iki sene önce, 16 Temmuz 2020’de, AB ve ABD arası kişisel veri transferini kolaylaştıran “Privacy Shield” adlı regülatif düzeni <a fr-original-style="" href="https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2020-07/cp200091en.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">feshettiğini açıkladı.</a>&nbsp;2016’da yürürlüğe giren<a fr-original-style="" href="https://www.privacyshield.gov/welcome" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">&nbsp;Privacy Shield’e</a>&nbsp;göre Amerikalı şirketler, Avrupa Birliği vatandaşlarının kişisel verilerine kolayca ulaşabiliyordu. Privacy Shield'in yürürlüğe girdikten 4 sene sonra feshedilmesi, sosyal medya şirketinin küresel ölçekte davranış verisi toplayıp algoritmik gözetim gücünü arttırmasının engelledi.Privacy Shield’in fesih kararının, verinin en önemli olduğu pandemi döneminde alınması, AB’nin vatandaşlarının verisini koruma konusunda <a fr-original-style="" href="https://www.politico.eu/article/eu-us-strike-preliminary-deal-to-unlock-transatlantic-data-flows/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ne kadar ciddi olduğunu</a> gösterdi. Bu fesih aynı zamanda, Meta gibi günde 4 petabayt civarı veri toplayan sosyal medya şirketlerinin standart sözleşme maddelerine güvenerek veri transferine devam etmesini de zorlaştırmıştı. Ama tabii Meta’nın avukat ordusu, bu maddeler arasında sörf yapıp, işleri sürdürmeye devam etti.&nbsp;Fakat AB trans-Atlantik veri transferi&nbsp;konusunu rafa kaldırmadı. Temmuzun ilk haftasında İrlanda Veri Koruma Komisyonu’nun aldığı yeni karar Meta’nın, standart sözleşme maddelerine güvenerek trans-Atlantik veri transferini sürdürmesini imkânsız hâle getirdi. İrlanda bu hamle ile Meta’nın iki adımdan birini atmasını umuyor:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Veri ambarlarını İrlanda'ya taşıyarak yeni yatırım kanalları açmak,&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">&nbsp;Avrupalıların verisini Amerika'ya bedavaya aktarmayı keserek ABD’nin dijital hakimiyetini kırmayı hedefliyor.</li></ul>Amerikalı sosyal medya şirketlerinin dijital hakimiyeti AB’yi sadece ekonomik olarak tehdit etmiyor, aynı zamanda kültürel hegemonyanın da zeminini oluşturuyor. 2004-14 yılları arasında 199 ülkenin&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.chrisbail.net/post/manage-your-blog-from-your-live-site" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ilk 10 Google araması incelendiğinde,</a>&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://econsultancy.com/google-20th-birthday-search-trends/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">küresel kültürel trendlerin</a> olduğu gözüküyor. Trendler genellikler Amerika tarafında belirleniyor ve farklı ağlara yayılıyor. “Avrupa değerlerine”&nbsp;bağlılığı ile bilinen AB politikacıları ise ABD’nin dijital ağlar aracılığıyla yarattığı küresel hegemonyadan çoğunlukla rahatsızlar.&nbsp;Meta AB regülasyonlarının sertleşmesi durumunda Facebook ve Instagram’ın kıtada hizmet vermeyi durdurabileceğini söylüyor.&nbsp;Yani tam anlamıyla fişi çekip, dükkanı kapatıp gitmekle&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.politico.eu/article/europe-faces-facebook-blackout-instagram-meta-data-protection/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">tehdit ediyor.</a>&nbsp;İki taraf da böyle bir şeyin asla gerçekleşmeyeceğini biliyor.Peki, Atlantik aşırı veri taşımayı zorlaştırmak neden bu kadar önemli? AB politikacıları sosyal medya platformlarının insan hayatı için önemini tam anlamıyla kavramış durumda. Sosyal medya platformlarının bireylerin kendilerini ve birbirlerini anlamak için en etkili araçlardan biri olduğunu biliyorlar.Veri gizliliği yasa tasarısı GDPR 2016’da kanunlaştığından beri Avrupa Birliği vatandaşlarını algoritmik gözetime karşı korumak istiyor. Algoritmik gözetim, veri hakimi şirketlerin insan davranışı kodlarını kapsamlı bir şekilde kavrayıp manipüle etmesi anlamında geliyor. Eğer İrlanda Veri Koruma Komisyonu’nun yasa tasarısı diğer üyeler tarafından desteklenirse AB veri mülkiyeti için yeni bir küresel standart oluşturabilir ve algoritmik gözetim kabiliyetlerini sınırlayabilir.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Algoritmik gözetim sistemleri ve hesaplamalı sosyal bilimler</h3>Algoritmik gözetim sistemlerinin hedefi, son model spor ayakkabı satmak da olabilir, oy vermeye teşvik etmek de olabilir, ALS hastalığı hakkında farkındalık arttırmak için başından aşağı soğuk su dökmeye özendirmek de olabilir. Önemli olan nokta, büyük veri setlerine hakim olan teknoloji şirketlerinin istedikleri sosyal davranışı tetiklemek için yeterli kaynağa sahip olmaları.Böyle anlatılınca son derece sevimsiz duyulan bu&nbsp;“algoritmik gözetim” meselesinin özünde “hesaplamalı sosyal bilimler” (computational social sciences)&nbsp;biliminin yükselişi yatıyor. 2000’lerin başından beri, özellikle Google’ın yükselmesi ile gelişen hesaplamalı sosyal bilimler disiplinin çalışanları, sosyal medya platformlarında randomize kontrollü deneyler yaparak arzu edilen insan davranışlarını arttırabiliyorlar. Yani 20 sene öncesine kadar büyük veri kaynakları ile çalışmadığı için&nbsp;“gerçek bir bilimci”&nbsp;sayılmayan sosyologlar, şu anda dijital sosyal ağlardan dakikalar içerisinde milyonlarca insan hakkında bilgi toplayıp deneyler yapma gücüne sahipler.Hesaplamalı sosyal bilimlerin gücünü gösteren en dramatik olaylardan biri 2016 Cambridge Analytica skandalı. Cambridge Analytica’nın sosyal bilimcileri, müşterileri olan Donald Trump’a, Facebook kullanıcı verilerini işleyip, kararsız seçmenleri Trump tarafında çekmek için niş kampanyalar düzenleyerek fayda sağlamıştı. Fakat bu, ilk defa Trump’ın seçim kampanyasında denenmedi. Obama’nın en yakın çevresinde yer alan Google eski CEO’su Eric Schmidt’in, 2008 Başkanlık Seçimlerinde&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.techtransparencyproject.org/articles/eric-schmidt-obamas-chief-corporate-ally" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">algoritmik analizleri</a> ve yönlendirmeleri bizzat yürüttüğü biliniyor.&nbsp;<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Türkiye'de durum nasıl?</h3>Şu an Türkiye'de 69 milyon sosyal medya kullanıcısı ve 60 milyon seçmen var. Bu günden sonraki her seçimde tarafların en büyük silahlarından biri hesaplamalı sosyal bilimlerin sunduğu dijital imkanlar olacak. Bu “imkanları” en hızlı şekilde anlayıp fırsata dönüştüren tarafın büyük bir avantaja sahip olacağını söylemek mümkün.&nbsp;2016’dan beri ABD’de yükselmekte olan ve şu anda neredeyse tüm öncü üniversitelerde bölümü bulunan hesaplamalı sosyal bilimler dalının yüksek lisans programı şu anda Türkiye’de sadece&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://gsssh.ku.edu.tr/programlar/hesaplamali-sosyal-bilimler/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Koç Üniversitesi’nde</a> bulunuyor. Öte yandan, ders programı ve araştırma alanları incelendiğinde, hesaplamalı sosyal bilimlerin ağırlıklı alarak veri setlerinden anlam çıkarma ve büyük kurumlara daha fazla para kazandıracak becerilere odaklanıldığı görülebilir.&nbsp;<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sosyal ağlar</h3>Teknolojistlerin sosyal bilimlerden öğrenebilecekleri tek pratik, insan davranışlarını anlayıp manipüle etmek değil. Sosyal bilim araştırmacılarının, dijital sosyal ağların nasıl daha kapsayıcı ve insani olabileceğine dair çalışmalara odaklanması büyük önem arz ediyor.Dijital sosyal ağlar günümüzde çoğu modern bireyin kimliğini oluşturduğu ve bilgi kaynaklarına ulaştığı en kapsamlı platform. 2016-2018 yılları arasında haberleri dijital sosyal ağlardan takip eden kişilerin sayısı, gazeteden takip edenleri geçti. 2018 yılına gelindiğinde, 18-29 yaş arası bireyler için&nbsp;dijital sosyal ağlar en popüler haber kanalı&nbsp;olmuştu. Dijital ağlar sadece bilgiye erişimimiz için en önemli kanal değil, aynı zamanda millenialların&nbsp;kimlik inşası için de büyük önem arz ediyor. Bunu sadece ışıltılı hayatların görünürlüğüne ve TikTok videolarının bağımlılık yaratan algoritmalarına bağlamak mantıklı değil.Şöyle açıklayalım, sosyolojik araştırmalar gösteriyor ki insanların en başarısız oldukları pratiklerden biri “dışarıdan nasıl göründüklerini”&nbsp;anlamak. İnsanlar bu konuda gerçekten beceriksizler çünkü farklı kimliklerinin başkaları tarafından nasıl algılandığını tam olarak kavrayamıyorlar. Sosyal medyanın çekiciliği de burada başlıyor. Sosyal medya bize kendimizin farklı versiyonlarını sunmak, tepkileri ölçmek ve kimliklerimizi beğenilere göre ayarlamak için mükemmel bir araç sunuyor.Bu nedenle sosyal medyayı boykot etmek algoritmik gözetimden kendimizi korumak için doğru yol değil. Özellikler gençler için dijital sosyal ağları terk etmek “eski güzel günlere” geri dönmek değil, tek bildikleri yaşama şeklinden vazgeçmeleri demek. Bu nedenle dijital sosyal ağların nasıl daha fazla kişiye fayda yaratabileceğini ve sağlıklı bir toplumsallık yaratabileceği üzerine düşünmemiz gerekiyor. Hesaplamalı sosyal bilimcilerin, teknoloji sosyologlarının ve sosyal teknolojistlerin gelecek 10 senede cevaplandırması gereken en önemli soru da bu: “Daha fazla insana fayda yaratabilecek dijital sosyal ağların algoritmik ve regülatif kuralları neler olmalı?

AB Algoritmik Gözetime Dur Diyebilir mi?

<img src="https://images.aposto.com/2022/10/5/1668764627345.png" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.01" width="550" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Avrupa Birliği Adalet Divanı iki sene önce, 16 Temmuz 2020’de, AB ve ABD arası kişisel veri transferini kolaylaştıran “Privacy Shield” adlı regülatif düzeni <a fr-original-style="" href="https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2020-07/cp200091en.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">feshettiğini açıkladı.</a>&nbsp;2016’da yürürlüğe giren<a fr-original-style="" href="https://www.privacyshield.gov/welcome" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">&nbsp;Privacy Shield’e</a>&nbsp;göre Amerikalı şirketler, Avrupa Birliği vatandaşlarının kişisel verilerine kolayca ulaşabiliyordu. Privacy Shield'in yürürlüğe girdikten 4 sene sonra feshedilmesi, sosyal medya şirketinin küresel ölçekte davranış verisi toplayıp algoritmik gözetim gücünü arttırmasının engelledi.Privacy Shield’in fesih kararının, verinin en önemli olduğu pandemi döneminde alınması, AB’nin vatandaşlarının verisini koruma konusunda <a fr-original-style="" href="https://www.politico.eu/article/eu-us-strike-preliminary-deal-to-unlock-transatlantic-data-flows/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ne kadar ciddi olduğunu</a> gösterdi. Bu fesih aynı zamanda, Meta gibi günde 4 petabayt civarı veri toplayan sosyal medya şirketlerinin standart sözleşme maddelerine güvenerek veri transferine devam etmesini de zorlaştırmıştı. Ama tabii Meta’nın avukat ordusu, bu maddeler arasında sörf yapıp, işleri sürdürmeye devam etti.&nbsp;Fakat AB trans-Atlantik veri transferi&nbsp;konusunu rafa kaldırmadı. Temmuzun ilk haftasında İrlanda Veri Koruma Komisyonu’nun aldığı yeni karar Meta’nın, standart sözleşme maddelerine güvenerek trans-Atlantik veri transferini sürdürmesini imkânsız hâle getirdi. İrlanda bu hamle ile Meta’nın iki adımdan birini atmasını umuyor:<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Veri ambarlarını İrlanda'ya taşıyarak yeni yatırım kanalları açmak,&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">&nbsp;Avrupalıların verisini Amerika'ya bedavaya aktarmayı keserek ABD’nin dijital hakimiyetini kırmayı hedefliyor.</li></ul>Amerikalı sosyal medya şirketlerinin dijital hakimiyeti AB’yi sadece ekonomik olarak tehdit etmiyor, aynı zamanda kültürel hegemonyanın da zeminini oluşturuyor. 2004-14 yılları arasında 199 ülkenin&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.chrisbail.net/post/manage-your-blog-from-your-live-site" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ilk 10 Google araması incelendiğinde,</a>&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://econsultancy.com/google-20th-birthday-search-trends/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">küresel kültürel trendlerin</a> olduğu gözüküyor. Trendler genellikler Amerika tarafında belirleniyor ve farklı ağlara yayılıyor. “Avrupa değerlerine”&nbsp;bağlılığı ile bilinen AB politikacıları ise ABD’nin dijital ağlar aracılığıyla yarattığı küresel hegemonyadan çoğunlukla rahatsızlar.&nbsp;Meta AB regülasyonlarının sertleşmesi durumunda Facebook ve Instagram’ın kıtada hizmet vermeyi durdurabileceğini söylüyor.&nbsp;Yani tam anlamıyla fişi çekip, dükkanı kapatıp gitmekle&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.politico.eu/article/europe-faces-facebook-blackout-instagram-meta-data-protection/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">tehdit ediyor.</a>&nbsp;İki taraf da böyle bir şeyin asla gerçekleşmeyeceğini biliyor.Peki, Atlantik aşırı veri taşımayı zorlaştırmak neden bu kadar önemli? AB politikacıları sosyal medya platformlarının insan hayatı için önemini tam anlamıyla kavramış durumda. Sosyal medya platformlarının bireylerin kendilerini ve birbirlerini anlamak için en etkili araçlardan biri olduğunu biliyorlar.Veri gizliliği yasa tasarısı GDPR 2016’da kanunlaştığından beri Avrupa Birliği vatandaşlarını algoritmik gözetime karşı korumak istiyor. Algoritmik gözetim, veri hakimi şirketlerin insan davranışı kodlarını kapsamlı bir şekilde kavrayıp manipüle etmesi anlamında geliyor. Eğer İrlanda Veri Koruma Komisyonu’nun yasa tasarısı diğer üyeler tarafından desteklenirse AB veri mülkiyeti için yeni bir küresel standart oluşturabilir ve algoritmik gözetim kabiliyetlerini sınırlayabilir.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Algoritmik gözetim sistemleri ve hesaplamalı sosyal bilimler</h3>Algoritmik gözetim sistemlerinin hedefi, son model spor ayakkabı satmak da olabilir, oy vermeye teşvik etmek de olabilir, ALS hastalığı hakkında farkındalık arttırmak için başından aşağı soğuk su dökmeye özendirmek de olabilir. Önemli olan nokta, büyük veri setlerine hakim olan teknoloji şirketlerinin istedikleri sosyal davranışı tetiklemek için yeterli kaynağa sahip olmaları.Böyle anlatılınca son derece sevimsiz duyulan bu&nbsp;“algoritmik gözetim” meselesinin özünde “hesaplamalı sosyal bilimler” (computational social sciences)&nbsp;biliminin yükselişi yatıyor. 2000’lerin başından beri, özellikle Google’ın yükselmesi ile gelişen hesaplamalı sosyal bilimler disiplinin çalışanları, sosyal medya platformlarında randomize kontrollü deneyler yaparak arzu edilen insan davranışlarını arttırabiliyorlar. Yani 20 sene öncesine kadar büyük veri kaynakları ile çalışmadığı için&nbsp;“gerçek bir bilimci”&nbsp;sayılmayan sosyologlar, şu anda dijital sosyal ağlardan dakikalar içerisinde milyonlarca insan hakkında bilgi toplayıp deneyler yapma gücüne sahipler.Hesaplamalı sosyal bilimlerin gücünü gösteren en dramatik olaylardan biri 2016 Cambridge Analytica skandalı. Cambridge Analytica’nın sosyal bilimcileri, müşterileri olan Donald Trump’a, Facebook kullanıcı verilerini işleyip, kararsız seçmenleri Trump tarafında çekmek için niş kampanyalar düzenleyerek fayda sağlamıştı. Fakat bu, ilk defa Trump’ın seçim kampanyasında denenmedi. Obama’nın en yakın çevresinde yer alan Google eski CEO’su Eric Schmidt’in, 2008 Başkanlık Seçimlerinde&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.techtransparencyproject.org/articles/eric-schmidt-obamas-chief-corporate-ally" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">algoritmik analizleri</a> ve yönlendirmeleri bizzat yürüttüğü biliniyor.&nbsp;<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Türkiye'de durum nasıl?</h3>Şu an Türkiye'de 69 milyon sosyal medya kullanıcısı ve 60 milyon seçmen var. Bu günden sonraki her seçimde tarafların en büyük silahlarından biri hesaplamalı sosyal bilimlerin sunduğu dijital imkanlar olacak. Bu “imkanları” en hızlı şekilde anlayıp fırsata dönüştüren tarafın büyük bir avantaja sahip olacağını söylemek mümkün.&nbsp;2016’dan beri ABD’de yükselmekte olan ve şu anda neredeyse tüm öncü üniversitelerde bölümü bulunan hesaplamalı sosyal bilimler dalının yüksek lisans programı şu anda Türkiye’de sadece&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://gsssh.ku.edu.tr/programlar/hesaplamali-sosyal-bilimler/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Koç Üniversitesi’nde</a> bulunuyor. Öte yandan, ders programı ve araştırma alanları incelendiğinde, hesaplamalı sosyal bilimlerin ağırlıklı alarak veri setlerinden anlam çıkarma ve büyük kurumlara daha fazla para kazandıracak becerilere odaklanıldığı görülebilir.&nbsp;<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sosyal ağlar</h3>Teknolojistlerin sosyal bilimlerden öğrenebilecekleri tek pratik, insan davranışlarını anlayıp manipüle etmek değil. Sosyal bilim araştırmacılarının, dijital sosyal ağların nasıl daha kapsayıcı ve insani olabileceğine dair çalışmalara odaklanması büyük önem arz ediyor.Dijital sosyal ağlar günümüzde çoğu modern bireyin kimliğini oluşturduğu ve bilgi kaynaklarına ulaştığı en kapsamlı platform. 2016-2018 yılları arasında haberleri dijital sosyal ağlardan takip eden kişilerin sayısı, gazeteden takip edenleri geçti. 2018 yılına gelindiğinde, 18-29 yaş arası bireyler için&nbsp;dijital sosyal ağlar en popüler haber kanalı&nbsp;olmuştu. Dijital ağlar sadece bilgiye erişimimiz için en önemli kanal değil, aynı zamanda millenialların&nbsp;kimlik inşası için de büyük önem arz ediyor. Bunu sadece ışıltılı hayatların görünürlüğüne ve TikTok videolarının bağımlılık yaratan algoritmalarına bağlamak mantıklı değil.Şöyle açıklayalım, sosyolojik araştırmalar gösteriyor ki insanların en başarısız oldukları pratiklerden biri “dışarıdan nasıl göründüklerini”&nbsp;anlamak. İnsanlar bu konuda gerçekten beceriksizler çünkü farklı kimliklerinin başkaları tarafından nasıl algılandığını tam olarak kavrayamıyorlar. Sosyal medyanın çekiciliği de burada başlıyor. Sosyal medya bize kendimizin farklı versiyonlarını sunmak, tepkileri ölçmek ve kimliklerimizi beğenilere göre ayarlamak için mükemmel bir araç sunuyor.Bu nedenle sosyal medyayı boykot etmek algoritmik gözetimden kendimizi korumak için doğru yol değil. Özellikler gençler için dijital sosyal ağları terk etmek “eski güzel günlere” geri dönmek değil, tek bildikleri yaşama şeklinden vazgeçmeleri demek. Bu nedenle dijital sosyal ağların nasıl daha fazla kişiye fayda yaratabileceğini ve sağlıklı bir toplumsallık yaratabileceği üzerine düşünmemiz gerekiyor. Hesaplamalı sosyal bilimcilerin, teknoloji sosyologlarının ve sosyal teknolojistlerin gelecek 10 senede cevaplandırması gereken en önemli soru da bu: “Daha fazla insana fayda yaratabilecek dijital sosyal ağların algoritmik ve regülatif kuralları neler olmalı?

Hale Ceren Zeytinoglu