Döngüsel ekonomi prensipleri kaynakların uzun süre kullanımı amacıyla oluşturulmuştur. Bu prensipler konsept içinde farklı şekillerde ele alınsa da en temelde, küresel olarak da kabul gören döngüsel ekonomi prensipleri R-stratejileri olarak karşımıza çıkıyor. R stratejileriyle ilgili bugüne kadar 3R, 5R, 7R hatta 9R gibi farklı örnekler görmüş olabilirsiniz. Bunun nedeni aslında R-stratejilerinin yalnızca ürün bazlı stratejiler değil, aksine tüketicinin satın alma kararını da etkileyen (refuse, reduce&nbsp;gibi) ya da üreticilerin de direkt sorumluluk alması gereken (refurbish, remanufacture&nbsp;gibi) stratejileri de kapsıyor olmasıdır.R-stratejileri genel olarak döngüsel ekonomiye geçiş sürecinin en önemli araçları olarak değerlendiriliyor, bu da her bir R-stratejisinin doğru anlaşılması ve R-stratejileri arasında yer alan sıralamanın bozulmadan uygulanmasını çok daha önemli bir hâle getiriyor. R-stratejilerinin hayata geçirilmesi için tüketicilerin, üreticilerin, yasa yapıcıların ve diğer paydaşların spesifik görevleri olsa da aslında her bir paydaşı bir araya getiren, ürünün ve dolayısıyla kaynakların en uzun süre, üretildiği değerde kullanılmasına olanak tanıyan bir R stratejisi diğerlerinden ayrışıyor. R-stratejileri içerisinde repair&nbsp;olarak yer alan, Türkçeye ise “tamir” olarak çevrilen bu kavramın, diğer R-stratejilerine nazaran çok daha fazla paydaşın birlikte çalışmasını gerektirdiği ve direkt olarak kaynakların değerini koruyarak kullanım süresini uzatmaya yönelik bir strateji olduğu için dikkatlice ele alınması gerekiyor.Bu haftaki yazımızda döngüsel ekonominin temel prensiplerinden olan ve tüketici, üretici ve diğer paydaşları bir araya getiren tamir stratejisini tartışmaya açıyoruz. Yazımıza “<a fr-original-style="" href="https://link.springer.com/article/10.1007/s43615-022-00195-5" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">How User Manuals Support the Diagnosis of Common Faults in Household Appliances: an Analysis of 150 Manuals</a>” başlıklı makale eşlik ediyor ve ürün kullanma kılavuzlarının tamir konusundaki eksiklerini tartışmamızın ana odağına taşıyor.<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Tamir Uygulamaları</h3>Kaynakların uzun süre kullanımı için uygulanması gereken R-stratejileri özellikle tüketici tarafında sorumluluğun arttığı yeniden kullanım (reuse) ve tamir (repair) olarak karşımıza çıkıyor. Yeniden kullanım, bugün hepimizin bir şekilde duyduğu veya deneyimlediği ve hatta bazı okurların aktif olarak kullandığı ikinci el kullanımı anlatan, döngüsel ekonominin belki de en önemli uygulamalarından biri. İkinci el kullanım kendi doğası gereği farklı sorunlarla uğraşıyor olsa da (tüketicilerin hijyen endişeleri, ürünün ilk sahibi olma motivasyonu, ikinci el ürünlerin fiyatlandırmasında yaşanan sıkıntılar vb.) hayata geçirilmesi tamir prensibine göre çok daha kolaydır. Bunun yanında yeniden kullanım, ürün ve hizmetin farklı tüketiciler tarafından defalarca kullanılmasını sağlasa da her tüketicinin aynı derecede “bilinçli” olduğundan emin olmak zor. Bu da yeniden kullanım zincirinin herhangi bir tüketicide durabileceğini ve ürünün atık olabileceğini ya da bilinçsiz kullanım dolayısıyla ürünün artık kullanılamaz hâle gelebileceğini gösteriyor. Bunlar yeniden kullanımla ilgili akla hızlıca gelen ve aşılması gereken engeller gibi görünebilir. Fakat en basit hâli ile barındırdığı potansiyel, yeniden kullanımın döngüsel ekonominin en kritik uygulamaları arasında yer almasını sağlıyor. Peki tamir için durum nasıl?Tamir gündelik hayatımızda direkt tüketici olarak veya bir hizmet alarak birçok farklı üründe kullandığımız bir uygulama. Nedenlerinin daha derin bir şekilde araştırılması gerektiğine inansak da en temelde ürünlerin maddi değeri arttıkça tamir, bakım ve onarım süreçlerinin uygulanma oranı da artıyor. Hatta araba gibi birçok farklı ürünün düzenli olarak tamir, bakım ve onarım süreçlerine girmesi farklı regülasyonlarla zorunlu hâle getirilmiş durumda. Bu da tamirin bazı ürün gruplarında aktif olarak kullanılmasına ve bu sayede kaynakların uzun süre, değerini koruyacak şekilde kullanılmasına imkân tanıyor. Fakat diğer ürün grupları için durum ne yazık ki çok farklı.Birçok tüketici, artık kullanılamaz hâlde olan veya herhangi basit bir sebepten dolayı arızalanan ürünlerini tamir ettirmek yerine, kendi maddi durumu ve talebine göre aynı ürünün birçok farklı çeşidine erişebiliyor ve çalışmayan ürünü kullanmayı doğal olarak bırakıyor. Bu durum seri üretim süreçlerinin başlamasıyla birlikte hayatımıza girmiş olsa da özellikle tüketici davranışlarındaki değişim “yenisine kolayca ulaşabilme” sürecini yavaş yavaş değiştiriyor. Bilinçli tüketiciler satın alma kararlarında sürdürülebilir kaynaklardan üretilmiş, çevresel ve sosyal etkileri azaltılmış süreçlerle üretilen ve kullanımı sırasında da çevreye daha az zarar veren ürünleri tercih ediyor. Şu anda gündemde olan elektrikli araçların yaygınlaşması değişen tüketici davranışlarına verilebilecek en kolay örnek (Türkiye pazarına yeni giren Tesla elektrikli arabalara olan talebin değişen tüketici davranışı kaynaklı olduğundan emin olamasak da umudumuz bu yönde).Konu döngüsel ekonomi prensiplerinden tamir olunca arabalar ve zorunda kalarak uyguladığımız tamir, bakım ve onarım süreçleri gayet güzel tasarlanmış bir tamir, bakım ve onarım sisteminin var olabileceğini gösteriyor. Peki ya arabalar dışında kendi kendinize tamir edebileceğiniz, boyut olarak daha küçük ve belki maddi değer olarak görece daha uygun fiyatlı ürünler için bu sisteme neden sahip değiliz?Bu sorunun cevabı uzun süreli bir tartışma gerektiriyor olsa da aslında birçok ürünün uzun süre ve doğru kullanımı odağında geliştirilen “kullanma kılavuzu” tamir, bakım ve onarım süreçlerinin farklı ürün grupları için de uygulanması için faydalı bir araç olarak düşünülebilir. Fakat giriş bölümünde yer verdiğimiz ve yazımızın tartışma odağını da belirleyen makalede yer verildiği gibi, yeni bir ürün satın aldığınız zaman yanında gelen kullanma kılavuzu ne yazık ki kendi kendinize yapabileceğiniz tamir, bakım ve onarım süreçleri hakkında çok da detaylı veya faydalı bilgiler içermiyor. Avrupa’da satışta olan 48 markanın toplam 150 kullanma kılavuzu incelenen makalede, kullanma kılavuzlarının herhangi bir arıza teşhisi ve bu teşhisi takiben tamir sürecine dair tüketicileri bilgilendirecek yeterli bilgi olmadığına dair bulgular dikkat çekici.<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Tamir hakkını engelleyen kullanma kılavuzları</h3>Kullanma kılavuzlarında üründe yaşanan arızanın teşhisi ve teşhis sonrası yürütülmesi beklenen tamir süreçlerine dair yeterli bilgi olmamasının farklı bakış açılarından değerlendirilmesi önem arz ediyor. Bu bakış açılarından ilki elbette kullanma kılavuzunu üreten üretici firmalar. Üretici firmaların, ürettikleri ürünlerin kullanma kılavuzlarına yaşanacak olası tüm arızalarla ilgili önce teşhis ardından da teşhise yönelik farklı tamir, bakım ve onarım önerilerini eklemiyor olması, temelde çok daha güvenli ve risksiz bir uygulama. Bunun nedeni ise tüketicilerin kullanma kılavuzundaki yönlendirmeleri harfiyen takip edip edemeyeceklerinin herhangi bir şekilde kontrol edilemeyecek olması. Bu da teşhis veya tamir süreçlerinde tüketicilerin yaşayacakları herhangi bir aksaklıktan üreticilerin sorumlu olmasına neden olabilir. Bu olası riskin önüne geçmek için kullanma kılavuzları içinde genellikle bir sorunla karşılaşıldığında ürün elektronik bir ürün ise yeniden başlatılması veya ürünün düzenli aralıklarla değiştirilmesi gereken parçalarının değişimi gibi basit önerilere yer veriliyor. Bu da tüketicilerin bu tarz basit uygulamalarla çözemedikleri problemlerde ürünün teknik destek alınarak tamir edilmesi veya direkt olarak yerine başka bir ürünün alınmasıyla devam eden lineer sürecin devamlılığına katkı sağlıyor. Bu noktada teknik destek alınarak ürünün tamir edilmesi, ilgili üreticinin doğru bir şekilde kurguladığı ve tüketicilerin de kolayca dahil olabileceği bir süreç değilse ne yazık ki tamir süreçleri hayata geçirilemiyor.Diğer taraftan, üreticilerin yaşanan arıza ile ilgili detaylı bilgi ve çözümüne dair yönlendirme yapmaması görece uygun fiyatlı olan ürünlerin kolayca yenileri ile değiştirilmeleri ve bu sayede de artan satış rakamlarını da artıran bir başka etken. Fakat girişte de yer verdiğimiz gibi değişen tüketici davranışları özellikle tamirle ilgili tüketicilerin beklentilerinin de hızla değişmesine neden oluyor. Bu durumda kullanma kılavuzunda yeterli bilgi ve yönlendirmeyi yapmayan üreticilerin yakın bir zamanda çok daha büyük bir marka imajı sarsılmasıyla karşılaşması da olası.Konuya tüketiciler tarafından baktığımızda ise hem gelişen teknoloji hem de herhangi bir sorun yaşandığında sökülmesi gerekmeyen, daha kompakt ürün tasarımları sayesinde artık tek bir butona uzun süre basarak veya dijital ekranlarda sorunla ilgili açıklamanın yer aldığı farklı çözümler dikkat çekiyor. Bu da aslında tüm arızaların teknik bilgi gerektirecek tamir süreçleri ile çözülmesinin gerekmediğini, tüketiciye direkt olarak sorun teşhisi yapmadan çözüm sunan farklı yaklaşımların da ürünün kullanım ömrünü uzattığını gösteriyor.Makalede mevcut kullanma kılavuzlarında arıza teşhisi ve çözüm yoluna dair yeterli bilgi olmamasının dikkat çeken farklı bir sonucu daha dikkat çekiyor. Arıza ile ilgili net bilgisi olmayan tüketicilerin ürünün maddi değerinin görece ortalama üstü olduğu durumlarda tamir olanaklarını da sorguladığını, tamirin mi yoksa yeni ürün satın almanın mı daha uygun olacağını bilemediği için ister istemez tamir süreçlerini öğrenmesi mümkün oluyor. Tamir süreçlerine dair bilgi alıyor olsa da tüketicilerin tamiri mi yoksa yeniden satın alma sürecini mi tercih ettiğine dair herhangi bir çalışma olmadığı için bu çıktının olumlu veya olumsuz olarak tanımlanması mümkün değil.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Toparlamak gerekirse, gündelik hayatta tamir süreçlerini yürütmediğimiz için atık hâline gelen birçok ürün bugün evlerde veya iş yerlerinde atık olarak duruyor. Bu ürünlerden bazıları gerçekten teknik bilgi gerektirecek arızalara sahip olsa da bazıları yalnızca basit bir müdahale ile yeniden kullanılabilir hâle gelebilir. Buna rağmen tamir, bakım ve onarım süreçleri düzenli olarak yürütülen ürünler görece daha yüksek fiyatlı ürünler olarak karşımıza çıkarken, bu durum tamir edilemeyen her bir ürünün yerine yenisinin kolayca satın alındığı ve bu nedenle de devamlı olarak yeni kaynakları tükettiğimiz lineer ekonominin devamlılığına katkı sağlıyor.Döngüsel ekonomiye geçiş süreci için kritik öneme sahip olan tamir uygulamalarının doğru şekilde yürütülmesi için ise tüketicilerin bu konuda farkındalık kazanması, ürünlerin uzun süre kullanılmasına olanak tanıyacak tamir, bakım ve onarım süreçlerini hayata geçirmesi ve üreticileri bu konuda yönlendiriyor olması gerekiyor. Fakat elbette birçok farklı konuda olduğu gibi tamir süreçlerinin de yine yasa yapıcı kuvvetler tarafından değerlendirilmesi ve tüketicilerin tamir haklarının regülasyonlarla güvence altına alınması da kaynakların verimli kullanımı için önem arz ediyor.

Döngüsel Ekonomi

Yetersiz bilgi veren kullanma kılavuzları

Tamir hakkımızı neden kullanamıyoruz?

Döngüsel ekonomiye geçiş, toplumsal ve ekonomik yapıların tamamının birbiri ile bağlı ama kendi içlerinde özelleşen yeniden tasarım süreçlerinin yürütülmesini gerektiriyor. Bu süreç elbette toplumsal ve ekonomik yapıları oluşturan tüm paydaşların ortak bir amaç doğrultusunda, kendi görev ve sorumluluklarının bilincinde olacak şekilde dahil edileceği şekilde yürütülmeli.Sürdürülebilirlikle ilgili son yıllarda belirlenen hedefler veya aksiyon planları incelendiğinde genellikle iş dünyası odaklı bir dönüşüm odağında çalışmalar yürütüldüğünü görmek mümkün. Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları&nbsp;içinde de çoğunlukla iş dünyası odağında hedeflerin yer aldığını ve özellikle tüketicilerin bu dönüşüm sürecine aktif katılımını sağlayacak süreçlerin yürütülmediğini görmek mümkün.Döngüsel ekonomiye geçiş süreci de sürdürülebilirlikte olduğu gibi küresel bir ajanda ile yürütülmesi gereken, yerelde ise tüm paydaşların ortak katılımının zorunlu olduğu bir dönüşüm süreci olarak karşımıza çıkıyor. Buna rağmen sürdürülebilirlik çalışmalarında olduğu gibi döngüsel ekonomiye geçiş sürecinin de tüketicileri göz ardı edecek şekilde kurgulanması, döngüsel ekonominin potansiyelini büyük ölçüde sınırlarken ana hedef olan kapalı döngülerin (closed loops) sağlanması açısından belki de en önemli göreve sahip olan tüketicilerin hiç düşünülmediği süreçlerle ne yazık ki kapalı döngülere erişimin, yani tam anlamıyla döngüsel bir ekonomiye geçişin mümkün olmayacağını söyleyebiliriz.Bu haftaki yazımızda döngüsel ekonomiye geçiş sürecine tüketicilerin neden dahil edilmesi gerektiğini konuşuyor, tüketicilerin aslında fark edilmeyen ama geçiş sürecine direkt olarak etki edecek olan görev ve sorumluluklarını tartışmaya açıyoruz. Tartışmamıza ise “<a fr-original-style="" href="https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/frsus.2022.980047/full" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Engaging the citizen in the circular economy: Transcending the passive consumer role</a>” makalesi eşlik ediyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Pasif tüketici rolü</h2>Döngüsel ekonomi en temelde kaynakların en uzun süre, en değerli şekilde kullanılmasını amaçlayan, bu sayede atık oluşumunun önüne geçmeyi, süreçler dolayısıyla ortaya çıkacak olan atıkların “ham madde” olarak değerlendirildiği ve döngüsel ekonomi prensiplerinin temelini oluşturan R-stratejileri ile ekonomiye tekrar tekrar kazandırıldığı bir sistemdir. Burada R-stratejileri ile ilgili daha önceden yayımladığımız “<a fr-original-style="" href="https://aposto.com/s/r-stra" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">R-stratejileri yeterli mi?</a>” ve “<a fr-original-style="" href="https://aposto.com/s/geri-donusum-kahraman-mi-en-zayif-halka-mi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Geri dönüşüm; kahraman mı, en zayıf halka mı?</a>” yazılarımızı ilgilileri için tekrar hatırlatmakta fayda var.Küresel bir döngüsel ekonomi ajandası ve yerelde özelleşen döngüsel ekonomiye geçişi sağlayacak aksiyonlar ile verimli kaynak yönetiminin dünya genelinde uygulanması mümkün olurken, bugün iklim krizi, biyoçeşitlilik kaybı gibi çevresel problemlerin yanında gıdaya erişim, açlık, işsizlik gibi sosyal problemlere de kalıcı çözümler bulmak mümkün olabilir. Fakat küresel sistemlerin tamamını değiştirmek için elbette bu sistemler içindeki tüm paydaşların içinde bulunulan dönüşüm sürecine dahil edilmesi gerekiyor.Döngüsel ekonomi ile ilgili bugüne kadar hem akademide hem de iş dünyasında yürütülen çalışmaların özellikle değer zincirindeki üretim adımına odaklandığını görmek mümkün. Bu da aslında direkt olarak dile getirilmese de tüketicilerin toplumsal ve ekonomik yapılar içerisindeki pozisyonunu pasif hâle getiren bir bakış açısı. Biraz daha basitleştirmek gerekirse, üretim aşamasında kaynakların doğru kullanımı amaçlı çalışmalar yürütülüyor ve bu alandaki araştırmalar sıklaşıyor olsa da ortaya çıkacak olan ürün ve hizmetlerin nasıl kullanılacağına dair tüketicilerden görüş alınmadan, tüketim senaryoları analiz edilmeden veya tüketicilerin atık yönetim süreçlerine nasıl dahil edilmesi gerektiği belirlenmeden ne yazık ki amaçlanan döngüsel bir ekonomiye ulaşmak mümkün olmayacak.Buna karşı olarak özellikle iş dünyasının savunduğu argüman ise “döngüsel iş modelleri” ile ilgili tüketicilerin ürün etiketleri aracılığıyla bilgilendirilmesinin yeterli olduğudur. Fakat tüketicilerin yalnızca %54’ünün ürün etiketlerinde “geri dönüşüm” ve “sürdürülebilirlik” odaklı bilgi aradığını gösteren <a fr-original-style="" href="https://www.triviumpackaging.com/media/kwkpgrfb/2022buyinggreenreport.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">araştırma sonuçlarına</a> göre bu argüman ne yazık ki net bir doğru olarak kabul edilemiyor.BM Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları arasında 12. madde olan “Sorumlu Üretim ve Tüketim” amacında olduğu gibi konunun&nbsp;“sorumlu tüketim”&nbsp;tarafına çok fazla odaklanılmadığında ne yazık ki tüketicilerin tüm görev ve sorumluluklarını göz ardı etmiş oluyoruz. Döngüsel ekonomiye geçiş sürecinin de aynı kadere sahip olmaması için özellikle tüketicilerin görev ve sorumluluklarının doğru ve net bir şekilde tanımlanması ve döngüsel ekonomiye geçiş sürecinde tüketicilerin ana sorumlu olarak değerlendirilmesi gerekiyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Döngüsel tüketicinin görev ve sorumlulukları</h2>Döngüsel ekonomi ile ilgili yapılan çalışmaların genellikle üretim süreçlerinde verimli kaynak kullanımına odaklanıldığını görmek mümkün. Bu en temelde döngüsel ekonominin ana prensibi olan kapalı döngülere ulaşılmasının önündeki en büyük engel olarak görülebilir. Değer zinciri, içinde yalnızca kaynak tedariki veya üretim süreci olan bir süreç değil. Değer zinciri kaynak tedariki ile başlayan, üretimle devam eden ve en sonunda tüketicinin ürünleri ekonomiye nasıl kazandıracağının tasarlanması gereken bir süreçtir. Bu nedenle döngüsel ekonomiye geçiş süreci de yalnızca üretim süreci ya da yalnızca kaynak tercihi ile yürütülemez.Bu noktada tüketicilerin görev ve sorumluluklarının net olarak tanımlanması değer zinciri içerisinde üreticilerin de kaynakların çıkartılmasında sorumlu paydaşların da kendi ürün ve hizmet tasarımlarında nasıl bir yol izlemeleri gerektiğini ve tüketicileri nasıl entegre etmeleri gerektiklerini anlamaları için kritik önem taşıyor.Bu görev ve sorumlulukları kısaca özetlersek aşağıdaki üç konu başlığına değinmemiz gerekir:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Satın alma kararları: Tüketicilerin üzerindeki en önemli sorumluluk satın alma süreçlerinde ortaya çıkıyor. Döngüsel ekonomi içinde doğru görev ve sorumluluğa sahip olan tüketicilerin gereksiz tüketimin önüne geçecek, bilinçli birer tüketici olması gerekiyor ki öncelikle kaynakların değerini en üst seviyede koruyacak şekilde ve uzun süre kullanılması mümkün olabilsin. Tüketicilerin döngüsel ekonomi ile ilgili bilgi birikimini ve farkındalığını artırarak satın alma süreçlerinde döngüsel iş modellerini tercih etmeleri (ikinci el ürün alışverişi, satın almak yerine kiralamak vb.) kritik bir diğer tüketici rolü olarak karşımıza çıkıyor. Satın alma sürecinde ürünlerin uzun süre kullanıma uygun, dayanıklı, gerektiğinde kolayca tamir, bakım ve onarım süreçlerine olanak tanıyacak şekilde üretilmiş ürünler, döngüsel tüketicilerin satın alma kararlarını verirken dikkat etmesi gereken en temel görev ve sorumluluklardır.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Tüketim süreçleri: Mevcut lineer ekonomi süreçleri nedeniyle ürünlerin tüketiciler/kullanıcılar tarafından nasıl kullanıldığı konusu ne yazık ki göz ardı edilen bir süreç. Tüketicilerin ürün ve hizmetleri gerçekten de üreticinin amaçladığı şekilde kullanıp kullanmadığı değerlendirilmediği için de aslında dayanıklılığı artıracak tamir, bakım ve onarım hizmetlerini ortaya çıkartacak yenilikçi süreçlerin tasarlanması da mümkün olmuyor. Bu nedenle aslında tüketicilerin tüketim aşamasında öncelikle işlevini hâlâ yitirmemiş ürünlerin kullanımına devam etmeleri gerekiyor. Bir ürün veya hizmet, ana işlevini yerine getirdiği müddetçe kullanılmalı ve bu sayede farklı kaynakların bir araya getirilmesi ile ortaya çıkan “değerin” en uzun süre kullanılması döngüsel ekonominin temel prensiplerinden birisi. Bir diğer döngüsel tüketici sorumluluğu ise yenisini satın almak yerine tamir, bakım ve onarım süreçlerinin yürütülmesi olarak karşımıza çıkıyor. Satın alma sürecinde tamir olanakları olan ürünlerin tercih edilmesini, tüketim sürecinde ihtiyaç dahilinde tamir süreçlerinin yürütülmesi takip ediyor. Burada biraz daha ileri seviye tüketici rolü olarak aslında ürün ve hizmetlerin uzun süre kullanımına ve yeniden ekonomiye kazandırılmasına olanak tanıyacak tüm bilgi birikiminin de yine tüketiciler arasında yayılması gerektiğini belirtmekte fayda var.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Döngüye dahil etme: Tüketicilerin döngüsel bir ekonomi ile tasarlanmış değer zincirindeki en son fakat en önemli görev ve sorumlulukları elbette bugün fazlasıyla göz ardı edilen, ama döngülerin kapatılmasına imkân tanıdığı için fazlasıyla önemli olan kullanım/tüketim sonrası süreçlerdir. Tüketim sonrası ilgili tüketici için işlevini tamamlamış, hâlâ kullanılabilir olan veya tamamen işlevini yitirmiş, artık aynı işlevi yerine getiremeyecek olan ürünlerin yeniden kullanılabileceği süreçlere dahil edilmesi için tüketicilerin bilinçli hareket ederek sorumluluk alması gerekiyor. Atıkları yerinde ayrıştırarak kaynakların devamlı olarak döngü içerisine girmesine olanak tanıyacak olan tüketiciler özellikle herhangi bir ek işlem gerekmeden hâlâ kullanılabilir olan atıkları (kaynakları) doğru atık yönetim adımlarına dahil etme görevine sahiptirler. Burada tüketicilerin içinde bulundukları durumu yalnızca “kullanılmayan kıyafetleri ihtiyaç sahiplerine vermek/ikinci el satış platformlarında satmak” olarak sınırlandırmamaları, evlerinde, ofislerinde veya yaşam alanlarının her yerinde kullanmadıkları tüm malzemeleri ve dolayısıyla ürünleri doğru R-stratejisi ile döngüye yeniden dahil etmesi gerektiğini vurgulamak gerekiyor.</li></ul><hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Toparlamak gerekirse, son yıllarda küresel ajandaları fazlasıyla yoğun bir şekilde dolduran sürdürülebilirlik çalışmalarına paralel olarak döngüsel ekonomiye geçiş süreci için de küresel çapta çalışmalar yürütülmeye devam ediyor. Bu süreçte, dayanıklı bir toplum yaratılması, kurgulanan çevresel ve sosyal etkisi azaltılmış yenilikçi sistemlerin gerçek anlamıyla işlevselliğinin olması için bu sistemlerin hepsini kapsayan toplumsal ve ekonomik yapıları bütünsel olarak ele almalıyız. Bu da ancak tüm paydaşların süreç içerisine entegre edilmesi ile mümkün olabilir.Bu yazımızda yer verdiğimiz döngüsel bir sistem içerisinde tüketicilerin sahip oldukları görev ve sorumluluklar temelde değer zincirinin tamamını etkileyecek önemli unsurları kapsıyor. Üreticilerin, ürün tasarım sürecinden başlayarak kaynak seçiminde, üretim süreçlerinde ve tüketim sonrası süreçlerde hangi döngüsel ekonomi prensiplerine uygun süreçler tasarlamaları gerektiğini anlamamıza yarayacak olan tüketici görev ve sorumlulukları aynı zamanda öncelikle teoride kurgulanması gereken tüm değer zinciri üzerindeki olası eksiklikleri de fark etmemize olanak tanıyacaktır.Her yazımızın sonunda olduğu gibi vurgulamalıyız ki değer zinciri içindeki rolümüz, görev ve sorumluluğumuz her ne olursa olsun, diğer paydaşları göz ardı etmeden, içinde bulunduğumuz döngüsel ekonomiye geçiş sürecinin uzun soluklu, bütünsel bir yaklaşımla yürütülmesi gerektiğini anlamalı, önce kendi farkındalığımızı artıracak daha sonra etki alanımız dahilinde tüm çevremizin farkındalığını artıracak şekilde öğrenmeli, sorgulamalı ve doğru bilgiye ulaşmaya çalışmalıyız. İçinde bulunduğumuz durumlar ne kadar karmaşık da olsa sürdürülebilirlik veya döngüsel ekonomi adı altında yapılması gereken çalışmaların doğru şekilde yürütülmesi ve küresel problemlere karşı alınacak aksiyonların hiçbir şekilde aksamaması gerektiğini unutmamalıyız.

Değer zincirinde tüketicinin önemi, görev ve sorumlulukları

Göz ardı edilen paydaş: tüketici

2015 yılında Birleşmiş Milletler üyeleri Paris’te iklim krizini tartışmak için toplandığında, Place du Panthéon meydanında ilginç şeyler oluyordu. Paris’teki bu ünlü meydan, Grönland’dan gelmiş 12 adet buzulla kaplıydı. Sanatçı Olafur Eliasson ve jeolog Minik Rosing tarafından <a fr-original-style="" href="https://guidetogreenland.com/about-greenland/greenland-attraction/nuuk-fjord/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Nuuk fiyordundan</a> getirilen 12 adet buzul, Paris’in merkezinde erimeye bırakılmıştı. O anlarda gerçekleştirilen Paris İklim Anlaşması’nda ana konu başlıklarından biri olan ‘sera gazı emisyonunun azaltılması’ tartışılırken, dışarıda ‘sera gazı emisyonunun’ gerçekten nasıl bir etkisi olduğunu insanların direkt olarak deneyimlemesine olanak tanıyan bir sanat uygulaması gerçekleşiyordu. <a fr-original-style="" href="https://olafureliasson.net/archive/artwork/WEK109190/ice-watch" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">‘Ice Watch’</a> olarak adlandırılan bu ‘sanat uygulaması’ sayesinde, çoğumuzun hiç görmediği buzullar bölgesinde gerçekleşen, gözle görmeyince de inanmakta zorluk çektiğimiz iklim krizinin gerçek etkileri tüm dünyanın gözleri önüne serildi. Sanatçı Eliasson için ‘Ice Watch’ tarzındaki sanat uygulamaları, insanların bu tarz sorunları sadece anlamakla kalmayıp, fiziksel ve duygusal olarak deneyimlemelerine imkân tanıyor. Bu tarz uygulamalar, sorunların kompleks bir şekilde açıklanmaları yerine gayet basit bir uygulama ile herkesin anlayabileceği hale gelmesine ve bu sayede de değişimin başlamasına imkân sağlıyor.<img src="https://images.aposto.com/2021/5/2021-06-03T06:47:23.241Z_sm.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.93" alt="Pablo Picasso, Guernica, 1937" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;&nbsp; Pablo Picasso, Guernica, 1937Elbette sanatın bu değişim gücünü ilk fark eden sanatçı Olafur Eliasson değil. Picasso’nun savaş karşıtı çalışması <a fr-original-style="" href="https://birsanatbirkitap.com/sanat/sanat-tarihi/picasso-nun-guernica-eseri-hakkinda-bilmeniz-gerekenler/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">(Guernica)</a> ya da Norman Rockwell’in ABD insan hakları hareketi için yaptığı ‘<a fr-original-style="" href="https://mymodernmet.com/norman-rockwell-the-problem-we-all-live-with/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">The Problem We All Live With’</a> modern dünyanın değişimi tetikleyen bazı örneklerinden. Bunlara benzer daha birçok örnek verilmesi mümkün elbette ve hepsinin ortak özelliği aslında her hafta yazılarımızda belirttiğimiz bir kavram. Kültürel olarak değişime öncülük etmeleri ve toplumların alışkanlıklarının değişmesi için harekete geçirici bir uygulama olmaları.<img src="https://images.aposto.com/2021/5/2021-06-03T06:49:07.291Z_sm.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.68" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;Norman Rockwell, The Problem We All Live With, 1964 Döngüsel ekonomi ile sanatın kesişimi Özellikle Covid-19 pandemisi ile başlayan zorunlu değişimi doğru yönetmek adına açık ve net hedefler belirleyen döngüsel ekonomi değişim sürecinde sanatın yeri çok önemli. Bildiğiniz gibi döngüsel ekonomi atık oluşumunu önlemeyi ve oluşan atıkların da tekrar tekrar kullanılabilecek süreçlere dahil edilmesi için tüm sistemlerin yeniden tasarlanmasını önermekte. Mevcut lineer sistemler içinde yapılacak iyileştirmeler değil, aksine mevcut sistemlerden tamamen bağımsız, inovatif fikirlerle oluşturulmuş sistemler hedefleniyor. Kısaca yeni dünya düzenini tamamen ‘kutunun dışından bakarak’, yaratıcılığın sınırlarını zorlayarak tasarlamamız gerekiyor. Bu yaratıcılık noktasında ise en önemli katkının sanat ve sanatçılardan gelmesi bekleniyor. Elbette döngüsel ekonominin temelini oluşturacak sistemlerin yeniden tasarlanması sürecinde uygulanacak tüm somut adımlar mantıksal ve teknik analizlerle oluşturulacak. Fakat döngüsel ekonominin temelinde duran yaratıcılık ve inovasyon için en önemli kaynağımız; sanat! Burada döngüsel ekonomi içinde sanatın çizgisini belirtmekte de fayda var sanırım. ‘sanat sanat içindir’ ya da ‘sanat toplum içindir’ tartışmasına girmeden, yeni bir bakış açısı ile bakmakta fayda var😊 Döngüsel ekonomiye destek olan sanat, gezegenimiz içindir😊 Her zaman bahsettiğimiz bireylerin ve dolayısı ile de toplumların değişimi için, tüketicilerin bilinç düzeyleri artmalı ve tüketim alışkanlıklarında elle tutulur değişiklikler olmalı. Sanat tam da burada devreye giriyor aslında. Yeni sistemlerin, üretim planlamalarının, ürünlerin, materyal kullanımlarının tasarlanması süreçlerinde yer alan sanatçıların tek bir hedefi var; tüketicinin duygularına dokunacak şekilde yaratıcı sanat uygulamaları ile, bireylerin döngüsel ekonomiyi basit bir ekonomi modeli olmaktan ziyade, dahil olabilecekleri ve değişimde yer alabilecekleri bir süreç olarak görmelerini sağlamak. Topluma erişmek için sanat Döngüsel ekonomi alanında çok önemli çalışmalar yapan ellen MacArthur Vakfı’nda ‘sanatçı’ olarak görev yapan Emma Hislop, döngüsel ekonomi içinde sanatın kullanımını açıklanamayanı açıklamaya imkân tanımak olarak özetliyor. “Sanat, bir şeyi görsel olarak anlatmak dışında başka bir çaremiz olmadığında kullanılıyor. Fakat ekonomi içinde de sanat içinde de ortak bir ‘erişim sorunu’ görmek mümkün. Her endüstrinin kendine özgü bir jargonu mevcut. Bu sistemik jargon kullanımı, açık ve dürüst tartışmaları, yaratıcılığı ve iş birliğini tamamen engelleyen bir süreç yaratıyor. Sanat gibi yaratıcılığın ön planda tutulduğu ve çerçevenin her zaman dışından bakılmasını temel alan uygulamaları kendi sisteminize dahil etmediğiniz sürece, değişimden söz edemezsiniz.” <img src="https://images.aposto.com/2021/5/2021-06-03T06:49:36.797Z_sm.jpeg" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.50" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Hislop’un bahsettiği gibi, döngüsel ekonomiye geçiş sürecinde yaratıcılık ve iş birliği olmazsa olmaz. Bu da şu anda ne yazık ki içinde bulunduğumuz süreç olan, her sektörün kendi içinde ‘döngüsel’ ve ‘sürdürülebilir’ değişimler yapmaya çalışması fakat sadece kendi içinde kalması sorununu daha iyi anlamamıza olanak tanıyor. Ne yazık ki sanat her zaman sınıfsal ayrımlarla ilişkilendirilmiş, profesyonel hayatla karıştırılmaması gereken, ‘boş zamanlarında’ ilgilenilebilecek bir ‘aktiviteler bütünü’ olarak görülmekte. Özellikle ülkemizde sanata verilen değer yok denecek kadar az. Bu nedenle bu yazımızda tartışmaya çalıştığımız, sanatın döngüsel ekonomiye geçiş sürecinde ne gibi etkileri olabilir, nerede nasıl kullanılmalı soruları, sizler için çok uzak ve erişilmesi imkânsız süreçler gibi görülebilir. Fakat gelin olaya farklı bir yerden bakmaya çalışalım. Artık nasıl tüketiciler, ürünlerin tasarım süreçlerinin merkezinde (UI/UX tasarım süreçleri gibi), belki de kısa zaman içinde sadece tüketicilerin kullanımlarına odaklı tasarımlar değil, aynı zamanda tüketicileri duygusal olarak harekete geçirecek sanat uygulamaları da üretim süreçlerinin merkezinde olabilir. Döngüsel değişim tamamen iş birliği ve yaratıcılıkla mümkün olacaktır, bunun için de tüm sınırlarımızı kaldırmalı, ön yargılarımızı yıkmalı ve sanatı da sanatçıyı da yaratıcılığı da ‘iş hayatında, ekonomide yeri yok’ demeden her sürecimize dahil etmeliyiz! Haftaya görüşmek üzere.

Döngüsel ile ilgili hikayeler