Rengarenk ışıklı süslemeleri; tarçın, karanfil, şeker kokuları ve kalabalığın uğultusuna eşlik eden ilahi sesleriyle Noel pazarları her yıl başta Almanya ve Avrupa şehirleri olmak üzere kent meydanlarında binlerce kişinin biraraya geldiği bir kış masalını andırıyor. Bu pazarların bazıları öyle görkemli ve ışıl ışıl ki pazarlara özel turlar bile düzenleniyor.

Öte yandan buram buram nostalji kokan Noel pazarlarının kökleri o kadar da eskiye dayanmıyor. Avrupa'da tatil dönemlerinde esnafın sokak tezgahlarında mallarını satması yüzyıllardır süren bir gelenek ancak Georgia State Üniversitesi’nden tarihçi Joseph Perry’e göre bildiğimiz Noel pazarları aslında “şaşırtıcı derecede modern bir icat.”

Noel pazarlarının kökleri 1296 yılına, Avusturya Dükü Albrecht I’in Aralık ayında 14 günlük panayır düzenlenmesine izin verdiği Viyana’ya kadar uzanıyor. Bu panayırlar Aralık ayında düzenlense de dinî bir anlam taşımıyordu ve Noel’le bir ilgisi yoktu.

Tarihçiler ilk Noel pazarını kesin olarak adlandırmaktan kaçınsa da en eski örneklerden birinin 1434’te başlayan "Dresden Striezelmarkt" olduğunu düşünüyor. Noel tatilinde ağaç süsleme geleneğinin ise 16. yüzyılda Almanya’da başladığı tahmin ediliyor. Almanya’da Protestan Reformu’nu başlatan Martin Luther, bir gece ormanda yürürken izlediği yıldızlardan ilham alarak Noel ağacına ışıklı süsler takan ilk kişi olarak anılıyor.

Orta Çağ’da hediye verme geleneği, Noel’den çok 6 Aralık’taki Aziz Nikola Günü’yle ilişkilendiriliyordu. Çocukların "koruyucu azizi" olan Nikola’nın, uslu çocuklara hediye verdiğine inanılıyordu. Tanrı’yla doğrudan ilişkiyi vurgulayan Luther, aziz ikonalarını “putperestliği teşvik eden dikkat dağıtıcılar” olarak gördüğünden bu geleneği Tanrı’nın “iyi ve cömert bir ebeveyn” olduğu görüşünü yaygınlaştırmak için 6 Aralık’tan İsa’nın doğum gününe taşıdı.

Noel’in hediye alıp verme ve kutlamalarla özdeşleşmesi, bazı çevrelerde tepkiyle karşılandı. 17. yüzyılda İngiliz püritenler, Noel’in aşırı içme ve taşkınlık yapma bahanesine dönüştüğünü savundu. 1643’te İngiliz Parlamentosu’nun çıkardığı bir kararname, Hıristiyanların “İsa’nın anısını kutlama bahanesiyle bu bayramı dünyevi zevklere teslim ettiğini” belirtiyordu ancak eleştiriler pazarların büyümesinin önüne geçemedi.

17. ve 18. yüzyıllarda et, hamur işleri ve çeşitli ürünlerin satıldığı pazarlar, Avrupa başkentlerinde çoğalmaya başladı. Genellikle kiliselerin yakınında kurulan ve işçilerden asillere toplumun tüm kesimlerini biraraya getiren pazarların sayısı 1650’de yaklaşık 50 iken 1840’a gelindiğinde 600’e çıkmıştı.

Zamanla değişen zevkler ve politik ortam da pazarları dönüştürdü. Hükümetler pazar tarihlerini Aralık başı ile 1 Ocak arasında sınırladı, yalnızca çocuk oyuncakları, Noel ağaçları, doğum sahnesi figürleri, zencefilli kurabiyeler ve şekerlemeler gibi “gerçek Noel ürünleri” satılmasına izin veren düzenlemeler getirdi.

19. yüzyılın başlarında Sanayi Devrimi, Noel pazarlarında kökten bir değişim yaşanmasına yol açtı. Yükselen yaşam standartları ve işçi sınıfının doğuşu pazarların büyümesini sağladı. Pazarlar işçi sınıfına hitap etmeye başladıkça, şehirli elitler ucuz hediyelere burun kıvırmaya başladı. Almanya genelinde polisler de pazarlara akın eden kalabalık işçi yığınlarından şikayet ediyordu. Avrupa ve Alman tarihi doçenti Joe Perry Christmas in Germany: A Cultural History kitabında o dönemde pazarların “pis, hatta tehlikeli ve tehditkar” görüldüğünü belirtiyor.

Yüzyılın sonuna gelindiğinde kapitalizmin yükselişi pazarları da vurdu; şehir merkezlerindeki ucuz ve seri üretim ürünler satan büyük mağaza sahipleri, rekabetten kaçınmak için pazarları baltalama kampanyaları yürüttü. Berlin’den Nürnberg’e birçok şehirde Noel pazarları meydanlardan kenar mahallelere taşındı. Avustralya’daki Charles Sturt Üniversitesi’nden kültürel miras uzmanları Dirk H.R. Spennemann ve Murray Parker’ın deyişiyle:

"Gelişmekte olan buharlı mağazaların siyasi ve ekonomik gücüne yenik düşen Noel pazarları şehrin ücra köşelerine itildi."

1930’larda yükselen Nazi rejimi bu geleneği bir propaganda sembolüne dönüştürerek yeniden canlandırdı. Adolf Hitler 1933’te şansölye olduğunda, Nazi Partisi hemen sazı eline aldı ve Noel’i “yeryüzünde barış” temalı bir dinî bayramdan “Alman mirasını öven” milliyetçi bir bayrama dönüştürme çalışmalarına başladı.

History dergisi yazarı Erin Blakemore’un aktardığına göre, parti yetkilileri doğum sahnelerine Nazi imgeleri ekledi, Noel öncesindeki dört haftalık Advent takvimini propagandaları ile doldurdu ve “Silent Night” gibi ilahileri Hıristiyan çağrışımlarını azaltacak şekilde yeniden düzenledi. Perry’nin kitabında yazdığına göre “Alman olmayan ve ırk açısından yabancı etkileri silmek” için pazarlar tenha sokaklardan meydanlara geri taşındı.

Şehir merkezindeki Berlin pazarı 1934’te bir buçuk milyon ziyaretçiyle rekor kırdı; iki yıl sonra bu sayı iki milyona ulaştı. Ancak bu refah dönemi, İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla sona erdi. 1941’de birçok şehirde pazarlar kapatıldı.

Savaşın ardından 1960’lar ve 70’lerdeki ekonomik refah ve tüketim kültürünün yükselişiyle pazarlar, eskisinden daha da ışıltılı bir şekilde geri döndü ve kitlesel kültürel etkinliklere dönüştü. Tezgahlar Kasım ayının son haftasından itibaren kurulmaya başladı, bu da alışveriş süresini uzattı. Almanya’da 1970’lerde yaklaşık 950 olan pazar sayısı 2019’da 3.000’e ulaşmış olsa da küçük pazarların çoğu 50-60 yıllık geçmişe sahip, yani aslında oldukça yeni. 1434’te Noel arifesinde sadece bir gün açıkken, bugün her yıl iki buçuk milyondan fazla ziyaretçi çeken "Dresden Striezelmarkt" ise bu yıl 591. yılını kutluyor.

1980’ler ve 90’larda iyice popülerleşen Almanya’nın Noel pazarları adeta kültürel bir ihracata dönüştü. ABD, Japonya ve Hindistan gibi birçok ülkede, şehir meydanlarında bratwurst’lu (Alman sosisi), glühwein’li, “Alman tarzı” Noel pazarları açılmaya başladı. Birleşik Krallık’ta Noel pazarı sayısı 2007’de yaklaşık 30 iken 2017’de 100’ü aştı. Pandemi döneminde sanal buluşmalarla yaşatılmaya çalışılan "pazar ruhu" insanlar fiziksel olarak biraraya gelemeyince sönük kaldı.

Noel pazarları son beş yıldır sevilen seyahat planları arasında yeniden yükselişte. Tarihçiler, bu kültürel pratiğin şehir merkezlerinde yaşamaya devam etmesinin Orta Çağ katedrallerini renove etmek ya da antik Roma kalıntılarını korumak kadar önemli olduğunu; Almanya’nın Noel pazarlarının, Fransız baget yapımı ve Çin’deki ejderha teknesi festivali Duanwu gibi UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras listesine alınması gerektiğini vurguluyor.

Avrupa kentlerinde Kasım ortasından yeni yıla kadar ziyarete açık olacak bazı pazarları listeledik.

Tivoli Bahçeleri, Kopenhag (14 Kasım - 4 Ocak)

Kopenhag’da dünyanın hâlâ açık olan ikinci en eski eğlence parkında kurulan pazarda canlı müziğe 1.000'den fazla ışıklı Noel ağacı ve yaklaşık 60'ın üzerinde stant eşlik ediyor. Çocuklu aileler için roller coaster ve atlı karınca gibi oyuncaklar, Glass Hall Theatre ve Tivoli Konser Salonu’nda her yaşa uygun sahne gösterileri gibi etkinlikler öne çıkıyor. Stantlardan ise aebleskiver (pudra şekeriyle kaplanmış küçük pankek topları) ve honninghjerter (Alman zencefilli kurabiyesine benzer, reçel ve kremayla doldurulmuş ballı kek) kokuları yükseliyor.

Altmarkt Meydanı, Dresden (26 Kasım - 24 Aralık)

En eski ve geleneksel Noel pazarı, el yapımı ahşap oyuncaklar, çocuklar için festivale özel bir tren ve her tezgahı süsleyen mis kokulu çam dallarıyla bezeli Dresden Striezelmarkt. Pazarın öne çıkanları ise yaklaşık 14 metre yüksekliğindeki Noel ağacı ve şehrin ünlü eski kralı August the Strong’ın özel mührüyle paketlenen pudra şekeriyle kaplı tereyağlı meyveli kek stollen.

Ayrıca: Pazarda 7 Aralık'ta zencefilli kurabiye festivali düzenleniyor.

Rathausplatz Belediye Sarayı, Viyana (14 Kasım - 26 Aralık)

1926'da ilk panayıra ev sahipliği yapan Viyana'da, Belediye Sarayı önündeki Noel pazarında 150’den fazla yiyecek ve hediyelik eşya tezgahı kuruluyor. Tatil sezonu boyunca 20’den fazla Noel etkinliğine ev sahipliği yapan şehirde sıcak şarap, peynir dolgulu sosis, vanillekipferl (vanilyalı ay kurabiyeleri) ve kavrulmuş kestane eşliğinde atlı (ren geyikli) karınca ya da dönme dolaba binebilir, buz pateni ve curling yapabilirsiniz.

Old Town ve Wenceslas Meydanı, Prag (29 Kasım - 6 Ocak)

Prag’ın en büyük Noel pazarları şehrin tam merkezinde yer alıyor. Birbirine sadece beş dakika yürüme mesafesinde olduğu için ikisi birden tek günde kolayca gezilebiliyor. Old Town (Eski Şehir) Meydanı'ndaki kutlamalarda hemen her gün Noel ilahileri konserleri veriliyor; geleneksel el sanatları ürünleri satan onlarca tezgah ve parlak ışıklarla süslenmiş dev bir Noel ağacı bulunuyor. Wenceslas Meydanı'ndaki pazar ise perníčky (zencefilli kurabiye), klobása (sosis) gibi Çek lezzetlerinin yanı sıra elbette Çek biraları ve sıcak şarap konusunda iddialı.

Köln Katedrali, Köln (17 Kasım - 23 Aralık)

Köln'de, klasik bir Alman Noel pazarından bekleyeceğiniz her şeyi bulacaksınız: Glühwein (sıcak şarap), kıpkırmızı tezgahlar, el sanatları ve parıldayan ışıklar. Bu pazarın öne çıkan özelliği ise eğlencenin asla bitmemesi. Katedralin önünde festival boyunca Noel swing ve gospel'leri, kukla gösterileri ve çocuklar için performanslar da dahil olmak üzere 100’den fazla sahne gösterisi yapılıyor. Müziğe ve yiyip içmeye doyduktan sonra, Köln’ün popüler alışveriş bölgelerinden Hohe Strasse ve Schildergasse’ye yönelebilir veya buz pateni yapmak için Heumarkt’a gidebilirsiniz.

Old Town, St. Gallen (27 Kasım - 24 Aralık)

İsviçre'deki St. Gallen Noel Pazarı üçü birarada bir deneyim vadediyor: UNESCO Dünya Mirası alanlarından birini ziyaret etmek, tarihî bir İsviçre kasabasını keşfetmek ve Noel alışverişi. Ziyaretçiler, Waaghaus’tan (Old Town'daki tarihî bir bina) pazar meydanına uzanan sıra sıra tezgahları gezerken gözlerini her yıl Advent döneminde 700 adet ışıklı yıldızla aydınlatılan gökyüzünden alamıyor. Öyle ki İsviçre’nin kuzeyindeki bu şirin kasaba “yıldızlar şehri” olarak anılıyor. Pazar alanında ise dönme dolaplar, mevsimlik içecek ve yiyecek tezgahları, koro performansları ve ışıklandırılmış bir Noel ağacı bulunuyor.

Piccadilly Bahçeleri ve Albert Meydanı, Manchester (7 Kasım - 22 Aralık)

Manchester'ın şehir merkezinde bu yıl birbirine yakın 10 noktada 200'den fazla Noel pazarı tezgahı kurulacak. Albert Meydanı'ndaki “A Taste of Christmas” etkinlikleri lunapark temasıyla öne çıkıyor, belediye binası manzaralı dev dönme dolabı kentliler heyecanla bekliyor. Her yıl Noel pazarının kurulduğu St. Ann’s Meydanı’nda ise sosis, bira ve sıcak şarabın eşlikçileri topluluk koroları ve sokak şarkıcıları olacak. Cathedral Gardens’da Perşembe’den Pazar’a canlı gösteriler izleyip kapalı buz pistinde kayabilir, Piccadilly Gardens’daki sokak lezzetleri pazarı Winter Gardens’da dünyanın dört bir yanından lezzetlerin keyfine varabilirsiniz. Yorkshire pudding wrap için Porky Pig'in tezgahının peşine düşün.

perest ile ilgili hikayeler