Son iki yıldır kafelerde, kitapçılarda, hatta muayenehanelerde duymaya aşina olduğumuz cümlelerden biri “Üzgünüz, yeterli çalışanımız yok.” Pandeminin beraberinde getirdiği tedarik zinciri krizi, sağlık riskleri ve enflasyon; dünya genelinde birçok endüstride yoğun ve kolektif bir mesleki tükenmişlik hissini beslerken pandeminin öncesinden beri var olan kalitesiz çalışma koşullarına karşı harekete geçme motivasyonunu da tetiklemiş durumda. ABD’de Nisan 2021’den bu yana iş gücünün yaklaşık beşte biri işlerinden ayrılırken sadece kasım ayında bu rakam, 4,5 <a fr-original-style="" href="https://www.browndailyherald.com/article/2022/02/simon-25-the-great-resignation-have-american-workers-turned-over-a-new-leaf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">milyon</a> oldu. Medya, beyaz ya da mavi yaka fark etmeksizin her sektörü etkileyen bu akımı, ‘büyük istifa dalgası’ olarak adlandırıyor.İş ekosistemindeki bu çarpıcı dönüşüm, çalışanların maaş ve ek ödeneklerle tatmin olmaması ve iş ile yaşam arasında daha sürdürülebilir bir denge kurabilmek adına önceliklerini yeniden gözden geçirmesi ile açıklanabilir. İşten ayrılmaların yanı sıra sendikalaşma çabaları ve işçi organizasyonları da daha görünür hale gelmeye başladı. Bu bağlamda; işçi sınıfının fiili ve meşru mücadelesiyle başlayan 2022, yurt içi ve yurt dışında ‘hak arayışları’ ile anılacak gibi görünüyor.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yurt dışındaki hak arayışları</h2><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">☕ Starbucks</h3>Neler oldu? Starbucks çalışanlarının sendikalaşma hareketi, Aralık 2021’de New York eyaletinde bulunan Buffalo şubesinde bir grup çalışanın sendikalaşma için oy vermesiyle başladı. İşçiler, sendika aracılığıyla saatlik ortalama 17 dolar olan ücretlerinin 25 dolara yükseltilmesini talep <a fr-original-style="" href="https://www.eater.com/22834776/starbucks-union-vote-buffalo" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ediyordu</a>. İşçiler; işverenler ve sendikalar arasındaki anlaşmazlıkları çözmekle görevli hükümet kurumu olan NLRB’a (National Labor Relations Board) sendika seçimi için başvurdu. Starbucks, kuruldan oylamayı ertelemesini talep etti; ancak NLRB bu talebi reddetti.Son durum: Buffalo’da başlayan sendikalaşma dalgasının ardından Arizona, Vaşington, Illinois, Florida, Ohio, Maryland, Virginia ve Kaliforniya dahil olmak üzere 20 eyalette 70’den fazla mağazada çalışan 1300’den fazla kişi, sendikal seçimler yapmak için başvuruda bulundu. Buna karşılık Starbucks, NLRB ile ilgili süreçlerde şirketi temsil etmek adına sendikalara karşı çalışan Littler Mendelson isimli şirketten 30 farklı avukatla çalışmaya <a fr-original-style="" href="https://www.theguardian.com/business/2022/feb/11/starbucks-union-organizing-drives-across-us" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">başladı</a>. Hâlihazırda hukuki süreçler devam ederken sendikalar, Starbucks’ın örgütlenme çabalarına şiddetle karşı çıktığını iddia ediyor:<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">NLRB'den Buffalo sendikası seçim sonuçlarının onaylanmasının ertelenmesini isteyen Starbucks, Buffalo bölgesindeki 20 mağazasının hepsinin birlikte oy kullanması gerektiğini savunarak, kuruldan Starbucks işçilerinin şube bazında organize olmalarının yasaklanmasını istedi. NLRB, bu talebi reddetti.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Buffalo’daki bir barista, firmanın sendika faaliyetlerini denetlemek için mağazasına ve bölgedeki diğer yerlere düzinelerce "destek yöneticisi" gönderdiğini söyledi.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sendikanın misilleme olarak tanımladığı bir eylemle Tennessee'deki bir şubede birkaç işçi işten çıkarıldı. Starbucks, işten çıkarmanın nedenini çalışma ilkelerinin ihlal edilmesi olarak açıklarken sendika organizatörleri, bu işçilerin sendika faaliyetleri dolayısıyla hedef olduğunu iddia ediyor.</li></ul><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">📦 Amazon</h3>Neler oldu? Amazon çalışanlarının sendikalaşma mücadelesi Ağustos 2020’de, Bessemer, Alabama deposundaki yaklaşık 5 bin 800 işçinin örgütlenmesiyle başladı. İş güvenliğindeki yetersizlikten, hızlı ve katı performans beklentisinden ve sebepsiz işten çıkarılma baskısından şikayetçi olan işçiler sendikalaşma seçimi için gerekli eşik olan %30’a ulaşmakta zorlanmadı.Amazon ise işçilerin katılmaya çabaladığı “Retail, Wholesale and Department Store Union” (RWDSU)’a karşı şiddetli bir kampanya başlatarak işçilere devamlı sendika karşıtı mesajlar gönderdi ve işçileri yöneticilerin sendikaları küçümsediği “bilgilendirme” toplantılarına katılmaya zorladı. İlk oylama, Şubat 2021’de yapıldı ve Amazon'un 2:1 oranında kazanmasıyla sonuçlandı. Fakat NLRB, Amazon’un oyların konulduğu posta kutusunu hileli bir biçimde yerleştirdiğini iddia ederek seçimin yenilenmesini istedi.Neden önemli? Ülke çapındaki ekonomistler, akademisyenler ve organizatörlere göre Alabama’daki sendikalaşma mücadelesi, e-ticarete dayalı ekonomide işçi haklarının nasıl geliştiğini benzersiz bir biçimde ortaya koyuyor. Sendika liderleri, sadece oylama sayesinde ülkedeki diğer Amazon işçilerinin yüzlerce yeni soruşturma başlattığını söylüyor. Ayrıca bu, Amazon depo işçilerinin 2014’ten beri gerçekleştirdiği ilk oylama. Uzmanlara göre, sendikalar konusunda muhafazakar olan Alabama’da zafer kazanılması durumunda; Kaliforniya, Minnesota ve New York gibi daha sendika yanlısı eyaletlerde daha fazla Amazon ikmal merkezi örgütlenecek. Dahası, bir sendikanın Amazon’a karşı kazanması, siyasi nüfuzu düşen işçilerin hareketi için sembolik bir zafer olacak.&nbsp;Son durum: Mücadelede son duruma bakacak olursak, NLRB’nin yeni bir seçim yapılması gerektiğine karar vermesi sonucu Bessemer’daki depo işçileri, 4 Şubat'ta başlamış olan ve sayıma 28 Mart’ta başlanılması beklenen posta yollu seçim ile sendikalaşmak için ikinci bir fırsat elde <a fr-original-style="" href="https://www.protocol.com/amazon-union?rebelltitem=4#rebelltitem4%20)" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">etti</a>. Francisco Eyalet Üniversitesi'nde istihdam çalışmaları direktörü John Logan, "NLRB seçimini kazanmanın, sendika destekçileri için mayın tarlasındaki bir maraton gibi" olduğunu söyleyerek bu mücadelenin epey vakit alacağı ve birden fazla oylama gerektirebileceği düşüncesini <a fr-original-style="" href="https://www.npr.org/2022/02/04/1077089349/amazon-union-vote-alabama" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">savunuyor</a>.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yurt içindeki hak arayışları</h2><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">🤝 Trendyol</h3>Neler oldu? Sigorta, araçlarının bakım ve benzin ücretleri gibi birçok masrafı kendileri karşılayan Trendyol Express kuryeleri, geçen ay resmî verilere göre %36,08 olan enflasyona karşılık kendilerine %11 oranında zam yapıldığını belirterek iş bırakma eylemi başlattı. Soğuk hava koşullarına rağmen İstanbul Maslak’taki genel merkezin önü dahil birçok ilde sürdürülen eylemler, Trendyol müşterileri ve ünlü isimlerden de destek görürken Trendyol yönetiminin cevabı da gecikmedi. 3 gün süren eylemlerin ardından Trendyol, bir basın açıklamasıyla ücretlerin 12 bin 500 liraya (yaklaşık %38 zam) çıkarıldığını açıkladı. Esnaf kuryeler, yeni ücretlendirme sonrası yeniden dağıtıma başladı.Neden önemli?&nbsp;Türkiye’deki en büyük e-ticaret şirketlerinden biri olan Trendyol çalışanlarının örgütlenmesi; &nbsp;HepsiJet, Scotty, Aras Kargo, Sürat Kargo, Yurtiçi Kargo, Migros ve Yemeksepeti Banabi çalışanlarının eylemleriyle devam eden protesto dalgasının öncüsü oldu.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">🛵 Yemeksepeti</h3>Neden önemli? Trendyol çalışanlarının galibiyeti, birçok şirket için emsal oluştururken şu anda devam eden eylemler arasında Yemeksepeti çalışanlarının eylemi en çok ses getirenlerden biri olarak öne çıkıyor.Neler oldu? Yemeksepeti’nin hızlı teslimat uygulaması Banabi çalışanlarının sendikalaşma mücadelesi aslında 2020’nin sonlarında başlamıştı. Çalışanlar; çalışma koşullarının ağırlığı, vardiya saatlerinin danışılmadan uzatılması ve devamlı trafikte oldukları için tehlikelere maruz kalmalarına rağmen 2 yıldır zam almadan çalıştıklarını belirtiyordu. Bu şikayetlerin yanı sıra prim baskısı ve bahşişlerin kuryelere ulaştırılmak yerine direk sisteme yüklenmesi de birçok çalışanın Nakliyat-İş sendikasına üye olmasına neden oldu.Nakliyat-İş Sendikası Genel Başkanı Ali Rıza Küçükosmanoğlu’nun iddialarına göre Yemeksepeti, örgütlenmenin ardından moto kuryelerin iş kolunu; ticaret, eğitim veya büro olarak değiştirdi. Sendikal faaliyetlerin önüne geçmek için yapılan bu işlemin yasa dışı olduğunu öne süren Nakliyat-İş, Yemeksepeti’ne karşı suç duyurusunda bulundu. Ayrıca birçok çalışan, sendikalaşma çabaları yüzünden mobbing'e maruz kaldıklarını açıkladı.&nbsp;Son durum:&nbsp;Son olarak, yeni yılda yapılan %32’lik zammı yetersiz bulan ve “sefalet zammı” olarak nitelendiren çalışanlar bir kez daha eylem başlattı. Genel müdürlüğün önünde eylem yapan kurye ve depo işçileri, “5 bin 500 lira net maaş, yemek ücreti ve yan haklarda iyileştirme” talep ediyor. Ayrıca sendikal faaliyetlerin güvence altına alınması ve iş kolunun taşımacılığa geçirilmesi isteniyor. 1 Şubat’ta başlayan eylemler, 17’inci gününü tamamlarken çalışanlar ve sendikalar, “haklarını alana kadar devam edeceğini” belirtiyor.Eylemlerle ilgili açıklamalardan bazıları şöyle:<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">TÜMTİS İstanbul 1 Nolu Şube Başkanı Ersin Türkmen,“Pandemi döneminde kârını ikiye katlayan işveren, TÜİK tarafından açıklanan enflasyon oranının ve asgari ücret artış oranının bile gerisinde bir artış oranıyla (%32,7) adeta işçilerle dalga geçti," <a fr-original-style="" href="https://www.gazeteduvar.com.tr/yemeksepetinde-dusuk-ucret-ve-kurye-esnaf-protestosu-haber-1551490" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">dedi</a>.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Nakliyat İş Ankara Bölge Temsilcisi Bayram Karkın ise yapılan zam oranı için “sefalet zammı”ifadesini kullanarak Trendyol çalışanları gibi Yemeksepeti Banabi çalışanlarının da kazanacağını söyledi.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">DİSK/Nakliyat-İş Sendikası Genel Başkanı Ali Rıza Küçükosmanoğlu, Yemeksepeti çalışanlarının İstanbul, Ankara, Kütahya, Bolu, Eskişehir, İzmir, Adana, Mersin gibi şehirlerde kontak kapatma, rapor alarak işe gitmeme ve iş yavaşlatma gibi yöntemlerle protestoları sürdürdüğünü belirtti. Eskişehir’de %90 oranında işe gitmeme ve siparişlerde yaklaşık %70 düşme olduğunu da <a fr-original-style="" href="https://tr.sputniknews.com/20220210/nakliyat-is-sendikasi-trendyol-express-iscileri-nasil-kazanmissa-yemeksepeti-iscileri-de-kazanacak-1053709806.html" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ekledi</a>.</li></ul>Hâlihazırda <a fr-original-style="" href="https://twitter.com/ykomitesi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Yemeksepeti İşçi Komitesi</a> isimli Twitter hesabından sürekli olarak eylemlerle ilgili paylaşımlar yapılıyor. Yazıyı yazarken sadece çalışan değil işveren perspektifine de yer vermek adına Yemeksepeti’ne yorumlarını paylaşmak isteyip istemediklerini sorduk; ancak şirketin çalıştığı iletişim ajansı Yemeksepeti adına görüş veremediklerini iletti.

İş dünyasından içgörü, sektör analizleri ve gelecek öngörüleri her pazartesi ve perşembe e-posta kutunuzda.

İş dünyasındaki en önemli gelişmeler.

Pareto

İşçi-işveren ilişkisi dinamiklerini dönüştürmeyi amaçlayan işçi protestoları, bütün zorluklara rağmen dünyanın farklı yerlerinde devam ediyor. Gitgide yayılan bu protesto dalgası içerisinde en çok ses getiren sendikalaşma girişimleri neler? Şirketler işçi direnişlerine nasıl yanıt veriyor?

Sendikal mücadelelere yakından bakış

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB), 20 Ocak’taki Para Politikası Kurulu (PPK) toplantısında politika faizini, %14’te sabit tuttu. Açıklama metninde, "Kurul, sürdürülebilir fiyat istikrarı ve finansal istikrarın tesisi için atılan adımlar ile enflasyonda baz etkilerinin de ortadan kalkmasıyla dezenflasyonist sürecin başlayacağını öngörmektedir," ifadelerine yer verildi.Aslında toplantıdan günler önce Maliye Bakanı Nureddin Nebati, “Merkez Bankası’nın nasıl karar alacağını bilmiyorum. Benim görüşüm ocak, şubat ve mart aylarını görmemiz lazım,” diyerek kararın sinyalini vermişti. Yeni karar, sürpriz olmasa da gelecek politikaları öngörmenin zorluğunu bir kez daha ortaya koydu. Zira hükümetin uzunca bir süredir benimsemiş olduğu “Faiz sebep enflasyon neticedir,” görüşüyle çelişiyor. Son PPK toplantısında yapılan açıklamalar, bu görüşle tutarlı olsa da faiz indirimi yapılmaması bir kez daha kafaları karıştırdı.&nbsp;<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bir adım geriden: Faiz indirimi ve yeni ekonomik model</h3>TCMB, yeni ekonomi politikası kapsamında Eylül 2021’den bu yana gerçekleştirilen 4 PPK toplantısında arka arkaya alınan kararlarla politika faizini %19'dan %14'e indirmişti. Faiz indirimlerinin etkisiyle Aralık 2021’de yıllık enflasyon, %36,08 ile son 19 yılın rekor seviyesine ulaştı. Dolar kuru ise üç ayda 8,63’ten 18’e çıktı.&nbsp;Hazine ve Maliye Bakanlığı, “...kurları kontrol etmekten vazgeçilen ve değersiz Türk Lirası’nın yaratacağı rekabet gücünü kullanarak dış ticaret ve dolayısıyla cari dengeyi sağlamayı...” hedefleyen bu politikaya Aralık 2021’de “Türkiye Ekonomi Modeli” adını verdi. Bu modele göre TL’nin değer kaybetmesiyle ihracat artarken ithalat azalacak; dolayısıyla cari denge sağlanacaktı.&nbsp;Bakan Nebati, yeni ekonomik model ile amaçlananları şöyle <a fr-original-style="" href="https://www.birgun.net/haber/nebati-den-kur-korumali-mevduat-aciklamasi-optimal-noktaya-geldiginde-sonlandirabiliriz-37436" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">özetliyor</a>:“Dengeli ve sürdürülebilir bir büyüme, selektif kredi politikası, yatırım ortamının iyileştirilmesi, enflasyonun tek haneli rakamlara indirilmesi, büyüme kompozisyonunun dış talep ağırlıklı olarak iyileştirilmesi."<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">“Yeni finansal alternatif”</h3>Yeni modelin en büyük dayanaklarından olan düşük faiz politikasıyla, yatırımların teşvik edilmesi ve büyüme hızının artması amaçlanıyor. Geçen ay, Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından döviz kurlarını kontrol etmek için “Kur Korumalı TL Vadeli Mevduat” aracının piyasaya sürülmesi ise modelin geçerliliğini sorgulatıyor. Birçok ekonomist, bu enstrümanı “örtük faiz artışı” olarak değerlendirirken son PPK toplantısında faiz indiriminden vazgeçilmesi de ekonomi politikasında kırılma iddialarını kuvvetlendiriyor.“Kur Korumalı TL Vadeli Mevduat” enstrümanı hakkındaki bazı görüşler şöyle:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Harvard Üniversitesi’nden ekonomist Dani Rodrik,&nbsp;bu enstrümanın “Faiz sebep, enflasyon neticedir” görüşüyle tutarlı olduğunu belirterek “Eğer enflasyon beklentileri (ve dolayısıyla artan kur) ekonomideki temel makro dengesizliklerden kaynaklanıyorsa bu karar olsa olsa ancak günü kurtarır,”&nbsp;diyor. Bunu yavaş da olsa kurun artacak olmasına dayandıran Rodrik, faizlerin artmadığı durumda kur farkının devletin yükü haline geleceğini belirtiyor.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">BlueBay Varlık Yönetimi'nden Timothy Ash’e göre, bu enstrüman ekonomik problemleri çözmediği gibi, dolarizasyon problemini özel sektör yerine kamunun üstlenmesine sebep oluyor.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Finansal analist ve bağımsız enflasyon hesaplama araştırma grubu ENAG üyesi Mehmet Çağdaş İşim, bu enstrümanın geçmişte uygulanan "dövize çevrilebilir mevduat" ile aynı olduğunu ve geçmiş uygulamanın "yüksek enflasyon, tüplerin karneyle dağıtılması ve ekmek kuyruklarına yol açtığını" <a fr-original-style="" href="https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-59736185" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">belirtiyor</a>.</li></ul><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bekleyişin olası sebepleri</h3><a fr-original-style="" href="https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-60079023" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Prof. Dr. Selva Demiralp</a>’e göre TCMB’nin beklemesinin bir sebebi, bu süreç içerisinde faiz indirimlerinin kur üzerinde yarattığı baskıları gözlemlemek ve o baskıyı faiz dışı enstrümanlarla bertaraf edip edemeyeceğini değerlendirmek olabilir. Zira yeni politika metninde yer alan "TCMB'nin tüm politika araçlarında TL'yi öncelikleyen geniş kapsamlı bir politika çerçevesi gözden geçirme süreci yürütülmektedir," ifadesi bu görüşü destekliyor. Demiralp, ayrıca problemin esas kaynağı olan enflasyonla mücadele etmeksizin TL’den kaçışı engellemeye çalışmanın sürdürülebilir olmayıp enflasyonist riskler taşıdığının altını çiziyor.Bu bekleyişin arkasındaki bir diğer sebep ise yönetimin benimsenen “heteredoks” ekonomi anlayışının sonuçlarına dair şüphelerinin olması; dolayısıyla emin olana kadar bu denenmemiş görüşün etkilerini incelemeyi amaçlaması olabilir. Demiralp’e göre Ocak ayının politika metninde heteredoks görüşe direkt bir atıfta bulunulmamasının altında bu sebep yatıyor.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Faizin sabit tutulması nasıl bir etki yaratacak?</h3>Borsa İstanbul'un eski Yönetim Kurulu Başkanı ve Genel Müdürü İbrahim Turhan, faizi sabit tutma kararının birinci etkisinin anlık piyasa tepkisi olduğunun altını çiziyor. Piyasadaki fiyatların talep ve arzın marjinal kısmıyla oluştuğunu hatırlatan Turhan, piyasadaki katılımcıların düşük bir olasılıkla da olsa bir faiz indirimini fiyatladıkları durumda etkinin olumlu olacağını söylüyor. Bu senaryoda, “kur üzerinde anlık ve hafif de olsa aşağı yönlü hareket” gözlemleneceğini belirtiyor.&nbsp;Turhan’a göre, enflasyonun %50’nin üzerine çıkacağına dair güçlü beklentiler, dolayısıyla reel politika faizi, “muazzam ölçüde eksi tarafta” olacağından orta ve uzun vadede bu karar etkisiz olacak. Son olarak, “olağan koşullarda Merkez Bankası politika faizinin finansal piyasalarda gösterge niteliği taşıması ve diğer faizleri etkilemesi” gerektiğini söyleyen Turhan, TCMB politika faizinin bu işlevi yitirdiğinin <a fr-original-style="" href="https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-60065809" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">altını çiziyor.</a>

 "Yeni Ekonomi Modeli" neyi amaçlıyor? Değersiz Türk Lirası’nın yaratacağı rekabet gücü kullanılarak dış ticaret güçlenebilir ve cari denge sağlanabilir mi?

Yeni ekonomi modeline dair çelişkiler

Pandeminin 2021 yılında hayatımıza getirdikleri, götürdükleri ve öğrettiklerine baktığımızda, küresel ticaret altyapısının kırılganlığının günlük hayatımıza yansımalarını es geçmemiz pek mümkün değil. Eminim her birimiz, çevrim içi kanallardan verdiğimiz bir siparişin gelişini günlerce, haftalarca belki de aylarca beklemişizdir. Yıllarca beklediğimiz PlayStation 5'in stoklarda olmaması, iPhone siparişinizin bir ay sonra elinize ulaşması veya en basitinden Çin'den gelen küçük bir not defterinin bir türlü elinize ulaşamaması da tanıdık gelebilir. Zira son 1,5 senede pandemi, küresel tedarik zincirinde ciddi bir krize yol açtı. Peki, küresel ekonomiyi kaosa sürükleyen bu kriz, nasıl başladı, nasıl devam ediyor ve önümüzdeki süreçte nasıl seyretmesi bekleniyor?<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Nasıl başladı?</h3>Tedarik zincirleri, insanlara ve ekipmana dayalı olarak çalışan bir sistemler ağı. Dolayısıyla bunlardan herhangi birine yönelik tedarik sıkıntısı, tüm sistemin işleyişini riske atıyor. Krizin sebeplerinden oluşan liste oldukça uzun: Hammadde eksikliği, fabrikaların kapanması, kamyon şoförü kıtlığı, limanlardaki yığılma, okyanus ve hava taşımacılığı için yüksek talep, yetersiz altyapı…Pandemi döneminde; üretim ve dağıtım süreçlerinde çalışan personellerin tedbirler nedeniyle azaltılması veya tesis ve limanların karantina süreçleri nedeniyle belirli aralıklarla kapanmak zorunda kalması, küresel tedarik zincirinde ciddi aksaklıklara neden oldu. Aşılama kampanyalarının hızlanmasıyla yaşanan ani talep artışı da küresel tedarik krizini körükledi. Özellikle kişisel koruyucu ekipmana olan talebin artmasıyla konteynerlerin çoğu, bu ürünlerin Çin’den Afrika, Orta Doğu, Avrupa ve Güney Amerika’ya ulaştırılması için kullanıldı. Mal getiren her “ithalat konteyneri” gibi kısa bir süre sonra yeniden yüklenerek “ihracat konteynerine” dönüşmesi gereken bu konteynerler, limanlardaki aksaklıklar nedeniyle uzun bir süre beklemek zorunda kaldı. Bir limanda yaşanan gecikmenin diğer limanlarda domino etkisi yaratması ise küresel ticaret takviminde aksaklıklara yol açtı.&nbsp;<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Nasıl devam ediyor?</h3>Pandemi başlangıcından bu yana neredeyse iki sene olmasına rağmen üretimde, depolamada ve limanlarda kapasite sorunları hâlâ devam ediyor. Covid-19’a dayanan işgücü eksikliğinin yanı sıra istifalar veya görev değişikliklerinden ötürü işçi sorunları çözülebilmiş değil. Kapanmalar esnasında işten çıkarılan hat operatörlerini tekrar işe almak mümkün değil, çünkü bu çalışanlar artık agresif bir işe alım politikası benimseyen yerlerde yeni işlere sahip. Öte yandan, kamyon şoförlüğü için Batı Avrupa’ya taşınmış ve pandemi sırasında köylerine dönmüş olan birçok Doğu Avrupalı göçmen geri dönmüyor. Kamyon şoförü sıkıntısı, konteynerlerin limanlarda yığılmasına ve dolayısıyla teslimat sürelerinin daha da uzamasına sebep oluyor.Depolama kapasitesi de önemli bir sorun. Depolama alanı tükenen bazı firmalar, envanterlerini toplamıyor ve limanları ücretsiz depolama alanı olarak <a fr-original-style="" href="https://www.nytimes.com/2021/10/15/podcasts/the-daily/supply-chain.html" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">kullanıyor</a>. Ayrıca, ABD’nin Çin’e ihracatının ithalatından çok daha az olması sebebiyle konteynerlerin önemli bir kısmı ABD limanlarından Çin’e boş dönmek zorunda kalıyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Amerikan Kamyoncular Birliği Başkanı <a fr-original-style="" href="https://edition.cnn.com/2021/10/19/economy/trucking-short-drivers/index.html" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Chris Spear</a>’a göre, kamyon taşımacılığı endüstrisindeki şoför eksikliği pandemi öncesine göre %30 fazla. Pandemi öncesinde bu rakam 61 bin 500 iken şu an 80 bin.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">S&amp;P Global Platts’ten George Griffiths, mevcut durumda Asya’dan Avrupa’ya 40 ft’lik bir konteyner göndermenin maliyetinin bir yıl öncesine oranla 10 kattan fazla artarak 17 bin 400 dolar olduğunu <a fr-original-style="" href="https://www.bbc.com/news/business-58479148" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">söylüyor</a>.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ekonomist Phil Levy, bir konteyneri Pasifik’te taşımanın bin 500 dolara mal olabilecekken konteyner başına 15 bin dolardan fazla fiyat biçildiğine dikkat <a fr-original-style="" href="https://www.wsj.com/articles/insider-explains-supply-chain-crisis-phil-levy-shipping-containers-ports-costs-inflation-logistics-11639757471" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">çekiyor</a>.&nbsp;</li></ul><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Çip krizinde durum ne?</h3>Covid-19 salgını sırasında uygulanan kısıtlamalar, çip üretimini yavaşlatırken özellikle otomobil ve tüketici elektroniği üreticileri, stoklarını yenilemekte güçlük yaşamıştı. Hâlihazırda tedarik krizinde önemli bir paya sahip olan çip krizinin etkisi, yapılan yatırımlar ve açılan fabrikalar nedeniyle hafiflese de hâlâ birçok şirketin üretim planlarında aksaklıklara neden oluyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Geçen yıldan bugüne, birçok otomobil üreticisi belirli aralıklarla fabrikalarını kapatarak üretime ara vermek zorunda kaldı. Şu anda Ford ve General Motors sınırlı üretime sahipken Tesla, alternatif çipleri desteklemek için kendi yazılımını revize etti. General Motors’un, Chevrolet Bolt elektrikli araç üreten Michigan’daki tesisinde üretim, şubat ayının sonuna kadar durduruldu.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Danışmanlık firması AlixPartners’a göre, ABD merkezli üreticiler 2021’in sonu itibariyle planlanandan 1,5 ila 5 milyon daha az otomobil üretmiş olacak.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Otomobillerin yanısıra, Xbox'lar, Playstation'lar ve PC grafik kartları da birçok mağazada tükenmiş durumda. Apple, kasım ayında normal şartlarda 2021’de 90 milyon adet üretilecek iPhone 13’ün üretiminin 80 milyon adetle sınırlı kalacağını açıkladı. Apple’ın Şubat 2022’ye kadar üretimde istediği seviyelere ulaşamayacağı tahmin ediliyor.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Beyaz eşya üreticileri de talebi karşılamakta zorlanıyor. Bazı tüketiciler satın aldıkları ürünlere ulaşabilmek için aylarca bekliyor.</li></ul><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Ne zaman sona erecek?</h3>Eylül 2021’de üretimi, 2020 seviyelerinin üçte birinden daha fazla azaltan Toyota gibi üreticilerin yanı sıra dünyanın dört bir yanına nakliyat yapan firmaların ve teslimat için bekleyen müşterilerin beraber cevap aradıkları soru aynı: Tedarik krizi ne zaman sona erecek?<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Tedarik zincirlerini kendi istekleri doğrultusunda esnetmeye alışkın olan Amazon ve Apple gibi şirketler bile durumun hızla düzeleceğini öngörmüyor. Amazon, dördüncü çeyrek kârının tamamının, işçilik ve yerine getirme (fulfilment) maliyetindeki bir artışla silinebileceğini söyledi. Apple, talebi karşılayamama nedeniyle 6 milyar dolar kaybettiğini ve önümüzdeki çeyrekte daha fazlasını kaybedebileceğini açıkladı.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">HSBC'nin ticaret ekonomisti Shanella Rajanayagam’a göre, aksaklıkların 2022’nin ortasına kadar sürmesi muhtemel olsa da nakliye koşulları, şubat ayında iyileşmeye başlamalı. Fakat Rajanayagam, Şubat 2022’de dahi bastırılan talepten ve stokları arttırma baskısından ötürü tedarik zincirindeki aksaklıkların tamamen çözülemeyeceğini düşünüyor.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Nakliyat şirketi Ocean Network Express'in CEO'su Jeremy Nixon, Financial Times'a verdiği bir röportajda; yerel yönetimlerin, kapasiteyi artırmak ve artan talebi karşılayabilmek için limanlar, demiryolları, depolar ve yollar dahil olmak üzere tedarik zincirinin kritik kısımlarına yönelik harcamaları artırması gerektiğini belirtiyor.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Danışmanlık firması Kearney'in ortağı Per Hong, Omicron varyantının hâlihazırda kırılgan olan tedarik zincirleri için "başka bir dayanıklılık testi" olduğunu ifade ediyor. Per Hong, Çin'in vakaların gelmesini önlemek için gemileri ve kargoları gözetim altına almak dahil olmak üzere limanlarda sıkı kontrolleri içeren 'sıfır-Covid' politikasını daha da sıkı bir biçimde uygulayacağını öngörüyor.</li></ul>Çip krizine gelirsek; Çip endüstrisi liderleri, tedarik zinciri kısıtlamalarının ne zaman sona ereceği konusunda bölünmüş durumda:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">AMD CEO'su Lisa Su Eylül ayında yaptığı açıklamada, 2022'nin ikinci yarısında kıtlığın azalmasını beklediğini söyledi.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Intel, Nvidia ve TSMC (Taiwan Semiconductor Manufacturing Company) CEO'ları, çip sıkıntısının 2023'e kadar devam etmesini bekliyor.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">IBM CEO'su Arvind Krishna, kıtlığın 2024'e kadar sürebileceğini söyleyerek en karamsar tahmini sunuyor.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Krizin bir daha yaşanmaması adına TSMC, önümüzdeki 3 yıl içinde üretimini artırmaya yönelik 100 milyar dolarlık bir yatırım yapacağını açıkladı. Intel'in ise ikisi ABD’de ve biri Avrupa'da olmak üzere üç yeni yarı iletken fabrikası kurması bekleniyor.</li></ul>

Limanlarda bekleyen konteynerler, üretimin durduğu fabrikalar, ürünlerini bekleyen müşteriler... Küresel ekonomiyi kaosa sürükleyen tedarik krizinde son durum ne?

Küresel tedarik krizi: Nasıl başladı, nasıl devam ediyor?

Her yeni güne yeni bir zamla uyandığımız ve gündemin değişme hızına yetişemediğimiz bu günlerde yoğun rutinimize keyifli bir mola vermek hepimiz için ihtiyaç olsa gerek. Oysa alım gücümüzün düşmesi nedeniyle bütçemizin büyük bir kısmını temel ihtiyaçlara ayırdığımızdan eğlenceye sıra gelmiyor. Aramızdan kaç kişi en son ne zaman bir konsere, tiyatroya veya sinemaya gittiğini hatırlıyor?<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">KDV zammı: Covid-19 salgınından etkilenen ekonomik faaliyetlere destek sağlanması amacıyla KDV oranlarında, çok sayıda hizmet koluyla birlikte eğlence sektöründe de Temmuz 2020’den beri indirim geçerliydi. İndirim uygulaması, 30 Eylül itibarıyla sona erdi. Hâlihazırda sinema, tiyatro, opera, bale biletleri ile müzeye giriş ücretlerinde KDV, %1’den %8’e; konser giriş ücretlerinde ise %8’den %18’e yükseldi.</li></ul><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sinema salonlarına dönemeyiş</h3>Ekim ayında uzun zamandır beklenen birçok film vizyona girmiş olsa da ilk haftanın bilet satışları 400 binin biraz üzerinde kaldı. Ekim 2019’da bu sayının 2 milyon civarında olduğu düşünüldüğünde, yaklaşık 1,5 senedir kapalı olan sinemaların gelirlerinde ciddi bir düşüş olduğu aşikar. Gişe verilerindeki düşüşte, salonların yarı kapasite çalışması ve pandemi önlemlerinin geçerli olmasının rol oynadığı düşünülüyor. Fakat izleyicileri salona dönmekten alıkoyan tek faktör salgın şartları mı? İşte burası tartışılır, zira veriler farklı bir hikaye anlatıyor:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Salgın salonları vurmadan önce, 2018'de bilet satışlarında düşüş yaşanmaya başlamıştı. 2018’de %1 azalarak 70 milyona inen bilet satışları, 2019’da %15 kayıpla 60 milyonun altına indi. Salgının sinemaların kapanmasına neden olduğu 2020’de ise toplam bilet satışı %70 düşerek 17 milyona geriledi.</li></ul>Sinemaya yönelik talebin azalmasında; Netflix, Amazon Prime, BluTv, Exxen, Gain gibi yerli ve yabancı çevrim içi video platformlarının sayısının artmasının etkili olduğu düşünülüyor. Nitekim pandemi döneminde sinemaların kapalı olması nedeniyle birçok film, vizyon tarihini ertelerken sadece çevrim içi platformlarda yayımlanan veya sinemalarla eş zamanlı olarak bu platformlarda da vizyona giren filmler oldu.&nbsp;Öte yandan, dijital mecraların Türkiye pazarında giderek daha fazla talep görmesiyle sinemaya gitme ihtiyacı azalsa da hala bir filmin dünyasına girebilmenin yolunun sinema salonlarından geçtiğini düşünen ve evdeki küçüklü büyüklü ekranlarıyla yetinmeyenler de var. Gel gelelim bu sefer de bilet fiyatları caydırıcı oluyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Box Office Türkiye verilerine göre bilet fiyatları ortalaması, 2019’da 16 TL iken günümüzde 22 TL’ye dayanmış durumda.</li></ul>Beyoğlu Sineması yöneticilerinden Utku Öğetürk, elektrik kullanımı maliyetinin pandemi öncesi döneme kıyasla ikiye katlanmasının yanı sıra film dağıtıcılarının filmleri dövizle almasının maliyetleri ciddi oranda arttırdığına dikkat çekiyor ve bilet fiyatlarına yakın zamanda zam &nbsp;gelebileceğini söylüyor. Bunun yanında zamlanan bilet fiyatlarına rağmen pandemi öncesi gelirlerini yakalamanın zor olduğunu da belirtiyor.Başka Sinema ekibinden Pınar Aydın&nbsp;ise sinema salonlarının iki hafta önceye kadar yarı kapasiteyle hizmet verdiğini hatırlatarak bu durumun bilet fiyatları artışında önemli bir etken olduğuna değiniyor. Ayrıca, ürün ve hizmet fiyatlarındaki genel artışın bilet fiyatlarına yansımasının kaçınılmaz olduğunu da ekliyor.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Alım gücü turnusolu: Tiyatroya gitmek ya da gidememek</h3>Tiyatrolara gelecek olursak; devlet tiyatrolarındaki salon eksikliği ve iktidarın siyasal yönelimlerine bağlı olarak repertuvarda yapılan değişiklikler, tiyatroseverleri özel tiyatrolara yöneltirken özellerdeki bilet fiyatları ateş pahası olarak nitelendiriliyor. Öyle ki özel tiyatroların pahalı oluşu “Tiyatro elit kesimin mekanıdır,”&nbsp;önyargısını besler durumda. Enflasyonun etkisiyle ciddi oranda düşen alım gücü ve bunun beraberinde getirdiği gelir eşitsizliğinin bir yansıması olarak tiyatroya erişim de kısıtlanıyor.Özel tiyatro biletlerinin pahalı olmasının sebeplerinden başlıcası salon kiralama maliyetinin fazla olması. Sahne kirası ve oyuncu ücretinin yanı sıra hesaba katmadığımız birçok kalem var: Oyun telif ücreti, dramaturg ücreti, yardımcı yönetmen, kostümler, dekor, fotoğraf çekimi, afiş - matbaa, prova süreci için sahne kirası, reklam, bilet satışından düşen komisyon ve daha birçoğu… Kısacası izleyici, bilet satın alırken onlarca gidere ortak oluyor.&nbsp;Kadıköy Moda’da oyunlarını sergileyen bağımsız tiyatrocu Altkat Sanat Tiyatrosu&nbsp;ekibine göre:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(0, 255, 133); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(0, 255, 133); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Özel tiyatro yapmayı bir işletme gibi kâr getiren bir iş olarak göremezsiniz. Ödenekli tiyatroların biletleri bizden daha uygun fakat toplum vergilerle onların ücretlerini ödüyor zaten. Dolayısıyla ödenekli tiyatrolarda aldığınız bir bilet, topluma en pahalı özel tiyatroların biletinden daha pahalıya geliyor.”&nbsp;</blockquote>Oyuncu Onur Taşdemir ise bu bağlamda “Tiyatrolar ayakta kalabilmek için ekonomiye ayak uydurmak zorunda kalıyor. Sattığınız bir ürünün maliyeti arttığında ya da vergileriniz ve borçlarınız gırtlağınıza kadar dayandığında siz ne yapardınız?”&nbsp;diyor.&nbsp;<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Pahalı konserler, gıdasız ruhlar&nbsp;</h3>Pandemi döneminde sessizliğe gömülen konser salonlarına gelirsek; konserler uzun bir aradan sonra başlamış olsa da bilet fiyatları, müzikseverleri zora sokuyor.&nbsp;Mary Jane grubunun solisti Begüm Yiğit&nbsp;“Mekanların, sanatçıların, kiralanan veya satın alınan ekipmanların, ışığın, enstrümanların; kısacası her şeyin fiyatı arttığı için artık bir konser organizasyonu da fazla maliyetli bir iş. Dolayısıyla bu da bilet fiyatlarına ne yazık ki yansıdı,”&nbsp; diyor. Öte yandan, dinleyici kitlesinde keskin bir değişim görmediğini de ekliyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(0, 255, 133); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(0, 255, 133); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Zeytinyağı 200 lira da olsa nasıl alıyoruz çünkü temel ihtiyaç. Konsere gitmeyi de aynı o şekilde görüyorum. Ekonomik durumu görece iyi olan için zaten fark yaratmıyor biletlerdeki fiyat farkları. Fakat ekonomik özgürlüğü biraz kısıtlı olanlar da, mesela öğrenciler, gerekirse harçlığını biriktiriyor, ayda bir konsere gidiyor belki, ama gidiyor. Yani bilet fiyatları çok fazla deyip konser etkinliklerine veda etmiyor kimse. Ya da sayıları yok denecek kadar az, çünkü gelen kitlede bir değişim göremiyorum.”</blockquote>Renkli Çalışmalar ajansının kurucusu Cem İnci&nbsp;ise müzisyenlerin 1,5 sene boyunca sahnelerden uzak kalmasının ve gelir elde edememesinin bu dönemdeki fiyat artışlarıyla telafi edilmeye çalışıldığını düşünüyor. Fiyat artışlarının kimi sanatçılar için %300’ü bulduğunu söyleyen İnci, alım gücünün ciddi ölçüde düşmesinden ötürü arz talep dengesinin önümüzdeki dönemde değişeceğini ve özellikle “performance hall” olarak bilinen işletmelerin gelirlerinde düşüş olacağını öngörüyor.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Eğlenmeye dair umut veren detaylar</h3><ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Üniversite öğrencilerine birçok ürün ve hizmetlerin askıda olarak ücretsiz ve karşılıksız sunulmasını sağlayan sosyal girişim “Askıda Ne Var”&nbsp;öğrencilerin tiyatro, sinema ve konser biletlerine ulaşmasına da imkan sağlıyor.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Kültür ve Turizm Bakanlığı, 508 özel tiyatronun projelerine yardım için başvurduğu &nbsp;2021-2022 sanat sezonunda 428 özel tiyatronun projesine 13 milyon 500 bin lira destek sağlanacağını açıkladı.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Temmuz ayında başlayan “Koltuk Senin”&nbsp; uygulaması, Harbiye Cemil Topuzlu Açık Hava Tiyatrosu’nda sahipleri tarafından kullanılmayan koltukları 24 yaş altı gençlerle buluşturuyor. Kış için farklı etkinlik merkezleri, yine aynı proje kapsamında gençlere açılacak.</li></ul>

Pandemi şartları ve artan maliyetler, bilet fiyatlarına nasıl yansıyor? Yüksek enflasyon nedeniyle alım gücünün düştüğü Türkiye'de eğlence sektörü ne durumda?

İhtiyaçlar piramidinde yeni zirve: Eğlence

İllüstrasyon: <a fr-original-style="" href="https://www.instagram.com/littleblackdotdesign/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Ayşe Ezgi Yıldız</a>Tüketici enflasyonu ağustos ayında beklentileri ve %19 olan politika faizini aşarak %19,25’e çıkmış, reel faizin negatif değer almasına sebep olmuştu. Enflasyon rakamlarından sonra tüm gözler, TCMB’nin 23 Eylül’de gerçekleşecek Para Politikası Kurulu’na (PPK) çevrildi. Ekonomistlerin çoğunun beklentisi, faizin sabit tutulacağı yönündeydi. Piyasa beklenti anketine katılan 25 ekonomistten yalnızca 3 tanesi 100 baz puanlık indirim öngörmüştü. Haklı çıktılar: TCMB, 23 Eylül’de 100 baz puanlık indirim yaparak politika faizini %18’e indirdi. Ekonomistlerin kaygıyla karşıladığı bu karar, piyasaların ve vatandaşların aklındaki soruyu tekrar gündeme getirdi: Türkiye ekonomisi kur, enflasyon, faiz sarmalında neden debeleniyor?<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">TCMB’nin faiz kararları (2020-2021)</h3>• Mayıs 2020: Son faiz indirimi, 16 ay önce 22 Mayıs 2020’de Murat Uysal’ın başkanlığında politika faizinin 8,75’ten 8,25’e indirilmesiyle gerçekleşmişti.• Eylül 2020: Sonraki süreçte politika faizi, 3 ay sabit kalırken 25 Eylül 2020’de %10,25’e yükseltildi.• Kasım- Aralık 2020: En yüksek artışlar, kış aylarında gerçekleşti. Politika faizi, kasım ayında %15’e aralıkta ise %17’ye çıktı.• Mart 2021: Politika faizinin 200 baz puan arttırılarak %19’a yükseltilmesinin ardından TCMB Başkanı Naci Ağbal görevden alındı. Ağbal yerine göreve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ekonomistler tarafından eleştirilen “Faiz neden, enflasyon sonuçtur,” görüşünü benimseyen Şahap Kavcıoğlu atandı.<img src="https://images.aposto.com/2021/8/4/1632999490858.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.37" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Çekirdek enflasyon: Satın alma gücünü dışlayan gösterge</h3>Aslında faiz indirimi, Naci Ağbal’ın faiz artışı sonrasında görevden alınmasından bu yana Türkiye’nin gündeminde olan bir konuydu. Son birkaç ayda ise çok daha sık konuşulur oldu. TCMB Başkanı Şahap Kavcıoğlu, 8 Eylül’de yaptığı açıklamada TCMB’nin odağını manşet enflasyondan çekirdek enflasyona çevirdiğini belirtmişti. Bazı ekonomistlere göre, “Çekirdek enflasyonu esas alacağız,”&nbsp;açıklaması olası bir faiz indirimi için zemin hazırlığıydı.&nbsp;TCMB’nin referans verdiği çekirdek enflasyon; merkez bankası tarafından direkt olarak kontrol edilemeyen enerji ve gıdanın yanında dışsallık ve merkezi yönetime bağlı alkol, tütün ve altının dışarıda bırakılması ile oluşturulan C göstergesidir. Hemen hatırlatalım: TÜİK verilerine göre, ağustos ayında yıllık TÜFE artışı %19,5 olurken çekirdek enflasyon %16,76 olarak kaydedilmişti. Bu durum, son dönemde fiyat artışları nedeniyle gündemden düşmeyen gıda ve gıdayla ilişkili kalemlerin enflasyonda belirleyici olmasına atfediliyor.Prof. Dr. Selva Demiralp’e göre satın alma gücünü belirleyen gösterge, manşet enflasyon olduğundan TCMB’nin fiyat istikrarını sağlayabilmek adına manşet enflasyona odaklanması daha uygun bir politika. Toplum açısından bakıldığında; gıda, ulaşım, kira gibi harcamaların ciddi oranda artması hissedilen enflasyonun etkisini artırırken çekirdek enflasyona odaklanmak politikanın etki alanını sınırlandırıyor. Dolayısıyla çekirdek enflasyon vurgusu, teorik bir zemin oluşturma çabasından ziyade siyasi baskılar kaynaklı faiz indirimine “bahane” olarak yorumlanıyor.&nbsp;Köşe yazarı Barış Soydan’a göre faiz indiriminin önünü açan faktörlerden biri de Merkez Bankası ve külliye arasındaki soğukluk. Diyaloğun azalmasında Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “Ağustos ile birlikte enflasyonda düşüşü göreceğiz,” açıklamasından sonra aksiyon alınmamasının yanısıra Kavcıoğlu’nun İngilizce'sinin yetersiz oluşunun etkili olduğu konuşuluyor.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Faiz indirimi sebep, kur oynaklığı sonuç</h3>“Çekirdek operasyonu” olarak yorumlanan faiz indirimi, doların 24 saat içerisinde yaklaşık 20 kuruş değer kazanmasına ve 8,63 seviyesinde başlayan dolar/TL kurunun 8,80’i aşmasına sebep oldu.Tera Yatırım Başekonomisti Enver Erkan’a göre, negatif reel getirinin TL cinsi tasarruflara olan talebi düşürmesiyle birlikte döviz talebinin yükselmesi kurun dengesinin bozulmasına sebep olup ek maliyet teşkil ederek enflasyon krizini derinleştirebilir. Enflasyonun piyasaları sıkıştırması önümüzdeki süreçte yeniden bir sıkılaşma olmasını zorunlu kılabilir. Bu durum, faiz yükünün azaltılmak istenmesine karşın daha yüksek kur, yüksek enflasyon ve dolayısıyla yine yüksek faiz etkisinin hakim olacağı bir kısır döngüyü besleyebilir.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Döviz mevzuatlarında yeni rekor:&nbsp;TCMB verileri, 27 Ağustos haftasında toplam döviz mevduatlarının bir önceki haftaya göre yaklaşık 4 milyar dolar artarak 236,2 milyar dolar seviyesine yükseldiğini gösterdi. &nbsp;&nbsp;</li></ul><h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Kur-enflasyon-faiz: Aşılması güç(leştirilen) döngü</h3>Prof Dr. Selva Demiralp’e göre, her ne kadar çekirdek enflasyon vurgusu faiz indirimi için bir sinyal işlevi görse de enflasyonun neredeyse %20’ye ulaştığı, dış borç yükünün fazla, döviz rezervlerinin negatif olduğu bir ortamda faiz indirimi için elverişli bir ortam bulunmuyordu. Üstelik, ABD Merkez Bankası’nın (Fed) bir gün öncesinde sıkılaşmaya gidileceğini açıklaması da makroekonomik şartları Türkiye’den çok daha elverişli birçok ülkeyi bile daha sıkı para politikasına yönlendirmişti. Piyasa dengelerini altüst edecek bu kararın alınması, TCMB’nin öngörüden yoksun ve güven vermeyen bir portre çizmesine neden olurken merkez bankasının bağımsızlığı tartışmalarını da alevlendirdi.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ekonomi yazarı Uğur Gürses, sıkılaşma gerekirken “prematüre-zorlama faiz indirimi” yapmanın &nbsp;uzun vadeli faizleri yüksek oranda yükselttiğine dikkat çekti.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">TÜSİAD Yönetim Kurulu Başkanı Simone Kaslowski, “Faizlerin kısa vadede düşmesi ile sağlayacağımız geçici rahatlama yerine, uzun vadede refah getirecek ve faizde kalıcı düşüşe imkân verecek politikalara odaklanmamız şart. Günü kurtarmak amacıyla atılan adımların daha ağır fatura çıkardığını unutmamak gerekli,”&nbsp;ifadelerini kulandı.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Societe Generale Gelişen Piyasalar Müdürü Phoenix Kalen, dolar/TL’nin yıl sonu itibariyle 9,15 olacağını öngörerek faizin %19’da kalmasını beklediğini söyledi.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Almanya merkezli Dekabank'tan ekonomist Janis Huebner ise “Pozitif reel faize yönelik iletişim, enflasyon beklentileri odaklı değişebilir. Yıl sonu için faiz oranının %18, enflasyonun ise %17,2 olmasını bekliyoruz,” dedi.</li></ul>

Türkiye ekonomisi kur, enflasyon, faiz sarmalında neden debeleniyor?

Faiz indirimi ve enflasyon sarmalı

İllüstrasyon: <a fr-original-style="" href="https://www.instagram.com/littleblackdotdesign/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Ayşe Ezgi Yıldız</a>İklim üzerindeki kişisel etkimizi düşündüğümüzde aklımıza ilk olarak tükettiğimiz enerji, harcadığımız benzin veya plastik atıklarımız geliyor. Halbuki, yeni bir kıyafet aldığımızda veya aldığımız bir kıyafeti beğenmeyip dolabın derinliklerine gömdüğümüzde de iklim krizini körüklediğimizin farkında değiliz. Moda olana ulaşmanın ve trendi yakalamanın cazibesi, çoğu zaman "hazır giyim ve hızlı moda" sektörünün iklim krizindeki rolünü gözardı etmemize yol açıyor. "Modası geçen" veya "giyilmeyen" giysilerin ne denli büyük bir atık yığının bir parçası olduğunu bilmediğimiz gibi iklim değişikliği bağlamında büyük resmi de ne yazık ki göremiyoruz.Dünya Ekonomik Forumu, bu yıl yayınladığı raporda moda sektörünü ve tedarik zincirini, gıda ve inşaat sektörlerinden sonra gezegeni en fazla kirleten üçüncü sektör olarak tanımladı. Dünya’daki sera gazı salımınının %5’inin kaynağı olan moda sektörünün yol açtığı emisyon, yılda ortalama 1,2 milyar ton CO2’e eşdeğer miktarda. Ayrıca hızlı moda endüstrisinin büyümesiyle yılda üretilen 150 milyar tekstil ürününün yaklaşık %10’u tüketiciye dahi ulaşmadan çöpe gidiyor. Bu veriler, moda sektörünün iklim değişikliğindeki devasa rolünü gözler önüne sermekle kalmayıp endüstrinin çevreci bir ajanda benimsemesinin aciliyetini ortaya koyuyor.&nbsp;<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Toksik bir sistem: “Hızlı moda”</h3>Moda, son yıllarda tüketim kültürünün en fazla arttığı sektörler arasında yer alıyor. Bu artış trendini destekleyen faktörlerin başında podyum ve revaçta olan “influencer” kültürünün esin kaynağı olduğu giysilerin “hızlı moda” endüstrisi tarafından, talebe uygun ve ucuz şekilde üretilebilmesi geliyor. Endüstri, tüketicilere moda olana en hızlı şekilde ulaşma imkânı sağlarken modası geçenin cazibesinin kaybolduğu fikrini besliyor. Bu işleyiş, aşırı üretim ve tüketimi teşvik ederek toksik bir sisteme dönüşmüş durumda. Moda sektörü, 92 milyon atıkla dünya atığının %4’ünü üretiyor.<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">1,5 °C&nbsp;hedefiyle uyum</h3>Moda sektörünün, Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) ve Paris Anlaşması’nda vurgulanan 1,5 °C hedefiyle uyumlu hale gelebilmesi için 2030 itibarıyla sera gazı salımınının 1,1 milyar metrik ton CO2’ye eşdeğer olması gerekiyor. Covid-19’un olası etkilerini de dahil eden Mckinsey &amp; Company’nin 2020 yılında yayımladığı <a fr-original-style="" href="applewebdata://D212443F-0B47-45C3-9268-90BC37A12986/(https%3A/www.mckinsey.com/industries/retail/our-insights/fashion-on-climate)" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">“Fashion on Climate”</a> adlı rapor, sektörde iklim krizine karşı aksiyon alınmadıkça sera gazı salımı hedefinin neredeyse iki katına çıkarak 2,1 milyar metrik ton CO2’ye eşdeğer olacağını öngörüyor.&nbsp;Rapora göre, karbon emisyonunu azaltmak için atılacak adımlardan bazıları şöyle:• Üretim süreçlerinde değişim: Moda sektörü kaynaklı karbon emisyonu, enerji verimliliğini artırmak ve yenilenebilir enerji kaynaklarına geçiş gibi inisiyatiflerle yaklaşık %60 oranında azaltılabilir. Bu bağlamda giysileri üretme ve işleme süreçlerini dekarbonize etmek ve imalat atığını minimize etmek sektördeki aktörler için öncelik haline gelmeli.• Operasyonel iyileştirme: Moda markaları tarafından operasyonel iyileştirmenin sağlanması sonucu emisyonlardan %18 oranında tasarruf edilebilir. Bu konuda markaların alabileceği aksiyonların başında üretimde geri dönüştürülebilir malzemeler kullanmak, operasyonlarda sürdürülebilir ulaşıma ağırlık vermek, ambalaj konusunda sürdürülebilir maddelere geçiş yapmak ve aşırı üretimin önüne geçmek geliyor. Örneğin toplam sera gazı salınımının %43’ünün kaynağı taşıma olan H&amp;M, tedarik pazarlarından kıyafet taşırken karayolu yerine demiryolu kullanmaya ve çevreye duyarlı nakliye şirketleri ile çalışmaya başladı.• Tüketici bilincini artırma:&nbsp;Tüketici kaynaklı değişimlerle emisyon %21 oranında azaltılabilir. Günümüzde artık tüketiciler çevreye karşı daha duyarlı olan markaları tercih ederek markaları çevreci hale gelmeye teşvik ediyor. Tüketicilerin modanın iklim krizini derinleştirmedeki rolüne dair farkındalık kazanmalarının yanı sıra giysilerin tekrar kullanılmasını, yenilenmesini, kiralanmasını ve ikinci el olarak satılmasını teşvik eden iş modellerinin artması atıkların değerlendirilmesi açısından büyük önem taşıyor.<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Paydaşların uyum sürecine bağlılığı</h3>2018'de moda endüstrisinin birincil paydaşlarının çoğu, BM'nin bayrağı altında bir araya gelerek "İklim Eylemi için Moda Endüstrisi Sözleşmesi"ni yayımladı. Paris Anlaşması’nın hedeflerini ön plana çıkaran sözleşme, onu takip eden yeşil girişimlere öncülük etmesi açısından büyük bir adım olarak görülüyor.<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Levi, Strauss &amp; Co. 2025 itibariyle kendi tesislerindeki sera gazı emisyonunu %90, tüm tedarik zincirlerindeki emisyonu ise %40 oranında azaltacağını duyurdu.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">H&amp;M, 2040 yılı itibariyle %100 yenilenebilir enerjiyle çalışan bir planı gerçekleştirmeyi ve tamamen döngüsel bir üretim modeline geçiş yapmayı hedefliyor.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">"Yeşil Moda Haftası" ve "X-Ray Modası" gibi girişimler önde gelen tasarımcıların sürdürülebilirliğe doğru nasıl ilerlediğini ortaya koyuyor.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">En son girişimlerden biri olan "Bilinçli Moda Kampanyası", BM'nin Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinin bir ürünü olarak karşımıza çıkıyor.</li></ul>

Hazır giyim ve moda sektörü, 92 milyon atıkla dünya atığının %4’ünü üretiyor. "Modası geçen" ve "giyilmeyen" giysilerin oluşturduğu devasa atık yığını, sektörün çevreci bir ajanda benimsemesinin aciliyetini ortaya koyuyor.

Özlem Toplar