Görsel betimleme: Celia Jacobs çizdiği görselde iki çocuk yer alıyor. Bir çocuk bir şeyler çizerken diğer çocuk elindeki nesneyi tutuyor.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: medium none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Çocuk hakları, tüm dünyadaki -18 yaşından küçük- çocukların sahip olduğu evrensel haklardır. Çocuk hakları, Çocuk Hakları Sözleşmesi ile korunur. Türkiye de dahil olmak üzere 193 ülke tarafından imzalanan Çocuk Hakları Sözleşmesi, en fazla sayıda ülke tarafından imzalanan ve en kısa zamanda yürürlüğe giren uluslararası belge olma özelliğine sahip. Aynı zamanda bu Sözleşme; sivil, kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal haklar olduğu gibi insancıl hukuk da dâhil, sadece çocukları ilgilendiren tüm uluslararası insan haklarını kapsamak üzere geliştirilmiş ilk araç. Sözleşme’de dört temel ilke bulunuyor ve bu ilkeler hakların tümünün yerine getirilmesi için temel gereklilikleri içeriyor. Bu ilkeler arasında ayrım gözetmeksizin tüm çocukların haklarını gözetmek, çocuğun üstün yararına öncelik tanımak, çocuğun varlığını ve gelişimini sürdürmesini sağlamak ve kararlara katılımını korumak <a fr-original-style="" href="https://www.unicefturk.org/yazi/cocuklar-icin-bilgi" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yer alıyor</a>.<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left: 4px solid rgb(255, 255, 255); box-sizing: border-box;">“Çocuk hakları, çocukların barınma, giyinme, yiyecek, bir aileye sahip olma, eğitim ve sağlık hizmetlerinden yararlanma gibi ihtiyaçları en temelde ihtiyaçlar olarak görülse de çocuk haklarının bunlarla sınırlı olduğunu düşünmenin en büyük hata olduğunu düşünüyorum. Çoğu zaman yetişkinlerin 'çocuk hakkı' deyince aklına bunların gelmesi bana göre en temel sorunumuz. Olmazsa olmaz bu ihtiyaçların zaten sadece çocuklar açısından değil tüm insanlar hatta tüm canlılar açısından ortaklaşan haklar (tabii bu hakların ne derece kullanılabildiği, hangi nitelikte gerçekleştiği de ayrı bir sorun). Burada sorun yetişkinci bakış açısından kaynaklanıyor. Farklılaşan ihtiyaçlarına kulak vermek, dilini, dile getiremediklerini anlamak için çeşitli yöntemler geliştirilmeli. Bence çağımızda en büyük hak, kendini ifade edebilme hakkı ve çocuğun görüşlerine, bakış açısına saygı duyabilme olduğunu söyleyebilirim.”- Mehmet Cemal Yıldız, Psikolojik Danışman</blockquote><blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left: 4px solid rgb(255, 255, 255); box-sizing: border-box;">“Çocuk haklarını, her çocuğun insanca, insan onuruna yaraşır biçimde yaşamasını gerektiren koşullar olarak tanımlayabilirim kısaca. Ne değildire gelince, çocuk hakları hiçbir şarta bağlı değildir. Çocuğun doğuştan sahip olduğu bu haklarından yararlanabilecekleri ortamları oluşturmak biz yetişkinlerin görevi ve onlar için bir lütuf, minnet duymalarını gerektirecek bir iyilik değil.” - Gülay Yeniay Bulut, Sınıf Öğretmeni</blockquote>Çocuk Hakları Sözleşmesi, sadece “yazıda” olan ve kalan, çocukların hiçbir şey bilmediğini, “yetersiz” olduklarını söyleyen bir belge değil. Aksine, tüm çocukları kapsayan ve çocukların üstün yararını gözeten, uluslararası öneme ve denetleyici mekanizmaya sahip, tüm haklar gibi elzem, başat ve önemli bir belge.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ne zamandan beri?</li></ul>Çocuk Hakları Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda 20 Kasım 1989 tarihinde kabul edildi. Türkiye ise Sözleşmeyi 14 Eylül 1990 tarihinde imzaladı ancak yürürlüğe girmesi 4 Mayıs 1995 tarihini buldu. Aynı zamanda Türkiye, Sözleşme’de yer alan 17, 29 ve 30. maddelere Anayasası ve Lozan Barış Antlaşması hükümlerine ve ruhuna uygun olarak yorumlama hakkını saklı tuttuğunu belirten bir çekince koydu.

Çocuk hakları, tüm dünyadaki -18 yaşından küçük- çocukların sahip olduğu evrensel haklardır. Çocuk hakları, Çocuk Hakları Sözleşmesi ile korunur. 

Çocuk hakları nedir (ve ne değildir)?

Görsel betimleme: Celia Jacobs çizdiği görselde iki çocuk yer alıyor. Bir çocuk, mikrofonu tutarken diğeri elindeki nesneyi havaya kaldırıyor.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: medium none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Her çocuğun eşit bir şekilde yaşadığını söyleyebilir miyiz? Eşitlik dediğimiz şey üzerine düşündüğümüzde ürettiğimiz tanım ne oluyor? Her çocuğun, bakım verenlerinin imkanlarından bağımsız olarak nitelikli eğitim alma hakkı var. Ancak, bir çocuk hakları örgütü olan Save the Children’ın yayınladığı <a fr-original-style="" href="https://www.savethechildren.org/content/dam/usa/reports/advocacy/global-childhood-report-2019-pdf.pdf" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">rapora </a>göre 700 milyon çocuk, 5 yaş altı ölüm, yetersiz beslenme, erken evlilik, eğitime erişimin olmaması, çocuk işçiliği, genç yaşta hamilelik, çatışmalar nedeniyle sürgün ve ölümcül sonuçlu aşırı şiddet vb. sebeplerle çocukluğunu yaşayamıyor. Her çocuğun, çocukluğunu yaşama hakkı vardır.&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left: 4px solid rgb(255, 255, 255); box-sizing: border-box;">“Bir yandan çocukların birbirlerine saygılı, zorbalığın olmadığı, sorunlarını konuşarak çözdükleri, empati kurdukları bir sınıf ortamı istiyoruz, bir yandan da her bir çocuğun çocuk olmasından kaynaklanan hakları olduğunu konuşmuyoruz. Belki yetişkinler olarak otoritemizin sarsılacağından, bizi, bu hakları kullanarak dinlemeyeceklerinden, disiplini sağlayamayacağımızdan vb. korkuyoruz. Ancak buradaki temel çelişkiyi göremiyoruz. Kendisine, haklarına saygı gösterilen çocuğun, bu hakları bilen ve savunan bir çocuğun daha iyi empati kurabileceğini, öğretmenin demokratik otoritesine içselleştirilmiş bir saygı ile yaklaşacağını düşünemiyoruz. Haklarını bilen bir çocuk diğer çocukların da haklarını bilmiş olur. Dolayısıyla diğer çocuğun hakkını savunmasına, onun ihlal edilmesine de tepki gösterir. Bu durum hem empatiyi geliştirir hem de çatışmaları çözme yolunda en temel adımın yani dinlemenin etkin olmasını sağlar. Meseleye bu gözle bakınca öğretmenlerin en kaygı duyduğu sorun olan sınıf yönetiminin de daha rahat bir hale geleceğini düşünüyorum. Tabii bu anlayışı sınıfın geneline yaymak ve bir sınıf iklimi, kültürü haline getirmek biraz uzun bir iş. Korkutmak biraz da kolay geliyor belki de. Anı kurtarıyoruz. Ama gelecek orada duruyor, onu harcıyoruz.” - Mehmet Cemal Yıldız, Psikolojik Danışman</blockquote>Eğitim ortamlarında süregelen algı, çocukların “otoriteye” karşı haklarının zaten önceden düşünüldüğü yönünde olabiliyor. Halbuki her çocuğun, fikirlerini belirtme ve itiraz etme hakkı var. Çocukların haklarını konuşurken “yetişkinlik” ve “otorite” gibi algılara da bakmamız gerektiğinin faydalı olacağını düşünüyoruz.<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left: 4px solid rgb(255, 255, 255); box-sizing: border-box;">“Elbette sınıf ortamında Çocuk haklarını öncelemeli, içselleştirmeli ve onların da içselleştirmelerini sağlamalıyız. Kapsayıcılık; yani her çocuğun kendisini ait, yetkin ve güvende hissedebileceği bir sınıf ortamı oluşturmanın ilk şartı bu bence.” - Gülay Yeniay Bulut, Sınıf Öğretmeni</blockquote>Çocuk haklarına dair farkındalığı artırmak, hakları daha fazla konuşmak, hak temelli yaklaşımı benimsemek, sağlıklı, barışçıl, demokratik ve kapsayıcı bir toplumun önemli mihenk taşlarını oluşturuyor.

Eğitim ortamlarında süregelen algı, çocukların “otoriteye” karşı haklarının zaten önceden düşünüldüğü yönünde olabiliyor. Halbuki her çocuğun, fikirlerini belirtme ve itiraz etme hakkı var. Çocukların haklarını konuşurken “yetişkinlik” ve “otorite” gibi algılara da bakmamız gerektiğinin faydalı olacağını düşünüyoruz.

Eğitim ortamlarında çocukların haklarını neden konuşmalıyız?

Görsel betimleme: Celia Jacobs çizdiği görselde dört çocuk yer alıyor. Üç çocuk, önde olan çocuğa bakıyor. Yerlerde de kağıtlar var.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: medium none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Koşullar zorlu olsa da çocuk haklarını gözeten ortamlar ve çocukların eğitim yaşamlarında söz sahibi olabildikleri süreçler yaratmak mümkün. Hem Türkiye’de hem de Dünya’da iyi çocuk hakları ve katılımı bağlamında iyi örnekler <a fr-original-style="" href="https://insanhaklariizleme.org/vt/mfhandler.php?file=ocuk-Kat%C4%B1l%C4%B1m%C4%B1-D%C3%BCnyadan-ve-T%C3%BCrkiyeden-%C3%96rnekler.pdf&table=yayin&field=dosya&pageType=view&key1=1545" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">mevcut</a>.&nbsp;İyi örneklerin ortaklaşan noktalarına baktığımızda okul yönetiminin farkındalığı, inancı, desteği ve süreçlerde aktif rol alması büyük önem taşıyor. Bunların yanı sıra, çocuklar ve yetişkinlerin birlikte hareket etmesi, gereksinim duydukları bilgileri ve becerileri edinebilmelerinin sağlanması öne çıkıyor. Sadece sınırlı bir grup öğrenciyle değil, okuldaki tüm çocukları içermeyi hedefleyen çalışmalar çocuk haklarını yaşatan ortamların etkisini de artırıyor. Bunların yanı sıra, çalışmalar gerçekleştirilirken Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin sıklıkla referans alınması ve hatırlanması hak temelli ortamların sağlıklı ve verimli bir şekilde işleyebilmesi için önemli.&nbsp;Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin çocukça hâlini hazırlayan UNICEF’in “<a fr-original-style="" href="https://www.unicef.org/turkey/media/7176/file/%C3%87ocuk%20Haklar%C4%B1na%20Yolculuk.pdf" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Çocuk Haklarına Yolculuk</a>” kitapçığı eğitim ortamlarında çocuklarla çocuk haklarını konuşmayı kolaylaştırıyor. Ek olarak, hem Arapça hem de Türkçe dillerinde hazırlanan <a fr-original-style="" href="https://www.unicef.org/turkey/raporlar/%C3%A7ocuk-haklar%C4%B1-etkinlik-kitab%C4%B1" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Çocuk Hakları Etkinlik Kitabı</a> ise çocukların, haklarını öğrenirken eğlenmesini, rahatlamasını ve oyun oynamasını sağlıyor.Bilgi Üniversitesi Çocuk Çalışmaları Birimi (ÇOÇA)’nin hazırlamış olduğu <a fr-original-style="" href="http://cocuk.bilgi.edu.tr/yayinlar/oyunlar/soz-kucugun-kutu-oyunu-2009/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Söz Küçüğün Kutu Oyunu</a>, çocukların grup olarak haklarını keşfetmesini ve tartışmasına olanak sağlıyor. ÇOÇA’nın yaptığı diğer çalışmaların da eğitimcilere örnek teşkil edeceğini düşünüyoruz.Öğrenme Tasarımları’nın geliştirdiği, Çocuk Hakları gününde ve haftasında okullarda kolaylıkla uygulanabilecek etkinlikleri içeren “<a fr-original-style="" href="https://drive.google.com/file/d/1dAPcQ9kAEz3iNAldTsmVWCsMuYnEd1JD/view" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Çocuk Hakları Aktivite Kitapçığı</a>”çocuk hakları temasını ve keyifli oyunları birleştiriyor.Eğitim Reformu Girişimi’nin düzenlediği Eğitim Verisi Okuryazarlığı Yaz Okulu'nda Hümanist Büro Kurucu Ortağı Avukat Seda Akço, eğitim hakkının başka hak kategorileriyle ilişkisini ve Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’de yer alan temel ilkeleri detaylarıyla <a fr-original-style="" href="https://www.youtube.com/watch?v=n0ELa6m7rxI&ab_channel=E%C4%9FitimReformuGiri%C5%9Fimi" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">anlatıyor</a>. Aynı zamanda Büro’nun yürütücülüğündeki <a fr-original-style="" href="https://www.instagram.com/cocukhaklarinadair/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">@cocukhaklarinadair</a> Instagram hesabını ve <a fr-original-style="" href="http://haber18.net/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">haber18.net</a>’in de çok faydalı kaynaklar olduğunu düşünüyoruz.&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.akademidecocukhaklari.com/kurumsal/biz-kimiz/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Akademide Çocuk Hakları Ağı</a>, çocuk haklarının farklı alanlarında çalışan akademisyenler ve/veya akademik birimler arasında eğitim/öğretim, araştırma ve uygulamada çocuk hak temelli anlayışın yerleştirilmesindeki sorumluluğunu yerine getirecek bir zemin oluşturulmasına katkıda bulunuyor ve 19-20-21 Kasım tarihlerinde seminerler <a fr-original-style="" href="https://www.akademidecocukhaklari.com/duyurular/dunya-cocuk-gunu-seminer-dizisi/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">düzenliyor</a>.Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi, çocuk hakları konusunda bilgi ve deneyim paylaşımı aracılığıyla insan hakları kültürünün gelişmesine katkıda bulunmak amacıyla hayata geçirdiği Dilek Kumcu Çocuk Hakları Okulu, çocukların hak ve özgürlükleri ile maruz bırakıldıkları hak ihlallerine ve ilgili mekanizmalara ilişkin bilgilenmesini, hak temelli bir yaklaşım geliştirmesini ve böylece savunuculuk alanında güçlenmesini <a fr-original-style="" href="https://bianet.org/bianet/insan-haklari/252661-dilek-kumcu-anisina-cocuk-haklari-okulu" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">amaçlıyor</a>.Paydaşlarımıza sorduğumuz “nasıl” sorumuza verilen cevapların da herkese iyi örnek olacağını düşünüyoruz:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left: 4px solid rgb(255, 255, 255); box-sizing: border-box;">“Öncelikle, Çocuk haklarının konuşulmasından çok eylemlerimizle ifade edilmesi gerektiğini düşünüyorum. Yani çocuklarla olan ilişkimizde; ders içi veya ders dışı, davranışlarımızı belirleyen öncelikle Çocuk Hakları olmalı. Bunun yanı sıra, biz bu yıl 4.sınıfız ve ‘İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi’ dersimiz var. Bu ders vesilesiyle de hak ve özgürlüklerimiz ile ilgili konuşup tartışma olanağı buluyoruz. Örneğin tam da bugün bu derste, özel yaşamın gizliliği, dokunulmazlık hakları üzerine konuştuk ve çocuklar kendilerinin izni olmadan fotoğraflarının çekilmesinden, ders performanslarının ya da ‘yaramazlık’larının, fiziksel özelliklerinin ulu orta konuşulmasından yakındılar. Haklılar değil mi?” - Gülay Yeniay Bulut, Sınıf Öğretmeni</blockquote><blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 255, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left: 4px solid rgb(255, 255, 255); box-sizing: border-box;">“Bir psikolojik danışman olarak sınıfa diğer branşlara nazaran daha az girsem de girdiğim zamanlarda psikolojik danışman olmanın mesleki ilkelerini yansıtmaya çalışırım. Bu ilkelerin büyük bir kısmı zaten çocuk haklarını gözeten ilkeler. Bireysel farklılıklara saygıdan empatiye hümanist bir model çerçevesinde hizmet vermemiz gerekiyor. Ama yine de çocuk hakları çocuk merkezli bir okuma ile bakılmadığında, çocukların birer birey oldukları düşünülmediğinde, onlar üzerlerine ne yazılırsa o olan boş bir tahta oldukları varsayıldığında sorunlar ortaya çıkıyor. Sınıflara girdiğimde yaptığım ilk iş etkinliğin amacını söylerek ve ‘Bu amaca ulaşmanız için nasıl bir sınıf ortamı olmasını istersiniz?’ diyerek başlıyorum. Sonra konuyu her fikrin değerli, her sözün önemli, empatinin ve zorbalığa karşı gelmenin önemini anlatarak başlıyor, belirli kuralları birlikte oluşturuyoruz. Etkinlik boyunca konuşanın ve konuşmayanın dünyasına girmeye çalışıyor ve o kulakla dinlemeye çalışıyorum öğrencileri. Her fikrin değerli olduğu anlayışı zihnime kazınmış bir şekilde giriyorum. Her olumlu ya da olumsuz davranışın bir hedefi olduğunu ve bu hedefin aslında kendi var olma hâllerine yönelik benlik tasarımının yansıması ve bu benlik tasarımının başkaları tarafından kabul edilip edilmeyeceğine yönelik denemeler olduğunu düşünüyorum. Böyle düşününce de o çocuğa ‘Evet! Sen de varsın. Seni de görüyorum’ dememek için bir neden kalmıyor.” - Mehmet Cemal Yıldız, Psikolojik Danışman</blockquote>

Koşullar zorlu olsa da çocuk haklarını gözeten ortamlar ve çocukların eğitim yaşamlarında söz sahibi olabildikleri süreçler yaratmak mümkün. Hem Türkiye’de hem de Dünya’da iyi çocuk hakları ve katılımı bağlamında iyi örnekler mevcut. 

Celia Jacobs ile ilgili hikayeler