<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(250, 180, 58); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(250, 180, 58); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Kişi nasıl yaşaması gerektiğini öğrenmeli. Her
gün üzerinde çalışıyorum. En büyük engelim, kim
olduğumu bilememem. Kör gibi el yordamıyla
arıyorum. Eğer biri beni olduğum gibi severse
sonunda kendime bakmaya cesaret edebilirim. Bu
olasılık benim için oldukça uzak.”</blockquote>Bu sözler 1978, Ingmar Bergman yapımı Güz Sonatı (Autumn Sonata) filminin ilk dakikalarında Viktor’un, karısı Eva’nın kitabından seyirciye okuduğu cümleler. Eva tarafından yazılan bu cümleler, bize onun yaşam boyu içinde yaşadığı ruh halini özetler niteliktedir. Narsist yapıdaki annenin müdahaleleriyle hayat onaylanma-reddedilme düzlemine sıkışarak, kişilik olduğu haliyle kabul edilmemenin azabıyla evrilir. Bu evriliş kimi zaman tıpkı Eva’da olduğu gibi kim olduğunu bilemeyecek kadar kendinden uzaklaşmayı gerektirir.Filmde Eva, annesi Charlotte’ı yedi yıldır
görmemektedir, eşinin öldüğünü öğrendikten
sonra ona bir mektup yazar ve anneyi evlerine
davet eder. Charlotte’ın diğer kızı felçli Helena
da Eva’nın evinde yaşamaktadır. Anne,
Helena’yı yıllar önce bakımevine göndermiş
ancak sonradan Eva kardeşini kendi yanına almış, onun bakımını üstlenmiştir. Anne
Charlotte, yedi yıl aradan sonra kızını ziyarete
gelir ve filmin geçtiği bir gün ve gece boyunca
birbirleriyle ve geçmişle yüzleşirler. Uzun
sahneler boyunca Eva ve Charlotte arasında
yıllardır ifade edilmemiş öfkenin dile getirilişini
izleriz.<img src="https://images.aposto.com/2023/1/2/1675785001107.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.41" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">“ ‘Narsisizm’ terimi, klinik tariften türemiş
ve Paul Nacke tarafından 1899’da kendi
bedenine genellikle cinsel bir nesnenin
bedenine davranıldığı gibi davranan, yani
kendi bedenine tam bir tatmin elde edene
kadar bakan, onu okşayan, seven bir insanın
tutumunu tanımlamak üzere seçilmiştir.”(1)
Bu tanımın ruhsal karşılığına baktığımızda,
tüm ilginin ötekinden kendine döndüğü, tüm
libidinal yatırımın kendiliğe yapıldığı bir tablo
ile karşılaşıyoruz. Narsistin ilgisi dış dünyadan
ziyade kendi içindeki dış dünyadadır. İçe
yönelmek onun için güçtür, çünkü içini
kendiyle doldurmuş, kendi bakışından bir filtre
oluşturmuş, dışarının vereceği zararı böylelikle
en aza indirme girişiminde bulunmuştur.
Narsisizmin yıkıcılığı tam olarak burada
başlar. Kendi süzgecine olan inancı öyle
kuvvetlidir ki diğerinin fikrinin, duygusunun, varlığının bu inanç içerisinde var olabilmesi
neredeyse imkânsızdır. Yunan mitolojisindeki
Narkissos’un kendini izleyerek günden
güne eriyip ölmesinin tanrılar tarafından
ona verilmiş bir ceza olduğunu düşünürsek,
narsistin duymak istemediği ancak içeriden
hep gelen acizliğin sesini de duyabiliriz.
Nitekim bu ceza Narkissos’a, Ekho’nun
sevgisine karşılık vermediği için verilmiştir.
Sevgiye karşılık veremeyen bundan böyle
hiç sevilmemeyle, kendine olan aşkı içinde
boğulma ile cezalandırılmıştır, öyleyse narsist
her daim acı içindedir, diyebiliriz.Bebek annesinin bakışında, dokunuşunda,
sözlerinde onun sevgisini hisseder ve bu
kendini kabul için vazgeçilmezdir. Ancak
bundan yoksun bebekler, annenin ilgisini
çekmekte zorlanır ve bu durumla baş etmek
için türlü mekanizmalar geliştirir. Annenin
yokluğu kaygıyı da beraberinde getirir, buna
bağlı olarak eksiklik duygusu yaşanır. “Ayrılık
tehdidi ne kadar fazlaysa sıkı sıkı yapışma da
o denli yoğundur ve bu ne kadar yoğunsa,
eksiklik de o kadar telafi edilemezdir.”(2)
Charlotte’ın narsizmini filmin çeşitli
dilimlerinde güçlü bir biçimde işitmemizi sağlayan şey, onun yalnızca sözleri değil
aynı zamanda davranış biçimidir. Kızı
Eva ona kendisiyle ilgili bir şeylerden
bahsettiğinde Charlotte’ın tavrı ya ilgisizlik
ya da sözü kendine getirmeci bir aceleciliktir.
Duygulara eşlik etmeyi başaramaz çünkü
duygudan korkar. Hastalıktan korkar. Aciz
hissettirebilecek, içine dokunabilecek pek
çok şeyden korkar. Eva’nın sözlerini aslında
duymadığı gibi, felçli Helena’nın varlığını da
yok saymakta, ona karşı suçlulukla karışık
bir inkâr içerisinde yaşamaktadır. Örneğin
Eva org çaldığını söylediğinde, kendi verdiği
konserlerde ne kadar başarılı olduğundan
bahsetmeye başlıyor, Helena’nın odasına gidip
onun hastalığını hissettiğinde kendinden
doğan bu kusurlu evlatla karşılaşmış olmaya
karşı öfke duyuyor.Charlotte’ın çocuklarıyla ilişkisi; onları
kendi parçası olarak yani ayrışmış bir özne
değil nesne olarak görmesi, varlıklarının
kontrolünü elinde tutamadığı ölçüde onlardan
uzaklaşarak onları inkâr etmesi, yakında
olduklarındaysa sürekli onlara müdahale
etmesi ve tahammül edememesi şeklinde
görülüyor. Eva’nın annesine şu sözleri bu
nesne ilişkisini oldukça iyi anlatıyor: “Senin için
boş vakitlerinde oynadığın oyuncak bir bebektim.
Seninle konuştuğumda nadiren cevap verirdin.”
Ebeveyn narsisizmi, aklımıza gelebilecek
tüm mükemmeliyeti çocuğa yükleme ya
da onun kusurlarını görmezden gelme
döngüsü içerisindedir. Charlotte’da kusurların
gizlenmesi inkâra kadar varıp hasta çocuğun
tamamen reddine gitmiştir. Kendi parçası
olduğu için mükemmel olması gereken çocuk,
eğer bu mükemmelliği karşılayamıyorsa
reddedilebilir. Reddedilen çocuk, suçluluk
ve yalnızlık hissiyle, eksiklikle donanır.
Hayatının büyük kısmını, belki de hepsini
Eva’da olduğu gibi bu duyguların esiri olarak
geçirir. Annesinin bir uzantısı gibi hisseden
Eva hem ona çok öfkelenir hem de onun
varlığına muhtaç olur. Çünkü annenin onunla
kurduğu ilişkide Eva’nın olduğu gibi kabul
edilme, sevilme, değer verilme ihtimali yoktur.
İyi bir çocuk olduğunda bile anneye yetmez.
Böylelikle Eva’nın temel duygusu yetersizliktir.
Annesi tarafından görülmeyen, beğenilmeyen
Eva’da ölme isteği oluşur. Narsist anne
çocuğun hayatını kendi varlığıyla öyle
doldurur ki o olmadığında açılan boşlukta
yaşamak çocuk için imkânsız hale gelir.
Çocuğun hayatında kendisi değil, yalnızca
annesinin varlığı ya da yokluğu vardır.
İkisi de oldukça acı vericidir. Charlotte’ın
sık sık turneye gidişiyle oluşan yalnızlığa
katlanamamak, evde olduğu zamanlardaki
ilgisizliği ya da ilgilendiğindeki aşırı müdahalesi
ile baş edememek Eva için büyük bir içsel mücadele yaratır. Öyle ki anne bir tehdit olarak
algılanmaya başlanır.Filmdeki narsist annenin ölümcüllüğü, çocuğu bir yük gibi hissetmesiyle ve çocuğun yokluğunun bir rahatlama yaratacağına olan bilinçdışı inancıyla perçinlenir. Anne Charlotte’ın yıllarca geçmeyen sırt ağrılarını da bu bağlamda değerlendirebiliriz. Eva’nın annesinin hissettirdiği yok etme isteğini yaşanan yüzleşme sırasında Charlotte’a söylediği şu sözlerden açıkça anlayabiliriz: “Kızının felaketi, annenin zaferi. Benim kederim
senin saklı zevkin mi?”Charlotte’ın kendi çocukluğuna dair
söylediklerini duyduğumuz bölümde onunla
ilgili görüşümüz daha gerçekçi temellere
oturur. Çocukluğunda ebeveynlerinin
kendisine dokunduğunu hiç hatırlamıyor.
“Şefkat, dokunma, mahremiyet, samimiyet...
Hepsinden habersizdim.” diyor. Duygularını
göstermenin tek yolunun müzik olduğunu
söylüyor. “Yüceltme, nesne libidosunu
ilgilendiren bir süreçtir ve içgüdünün
kendisini cinsel tatminden başka ve uzak bir
amaca yöneltmesini içerir; bu süreçte vurgu
cinsellikten uzaklaşmadadır.”(3) Müziğin
yüceltilmesiyle cinsellik içgüdüsü kendisinden
uzaklaşarak yine kendisine bir yaşam alanı
buluyor. Şefkatin ve dokunmanın yerine
Charlotte belli ki piyano çalmayı koyuyor.
Ancak bu biçimde ailesinden gelen yok oluş
tehdidinden varlığını koruyabiliyor. Hiç
dokunulmayan bir çocuk olarak piyanoya
dokunup bir ses var ediyor; bu ses ruhsal
varlığının sesidir.Müzikle kurduğu ilişkiden, çocukları bir
yük olarak algılayışının nedenlerini de
anlayabiliyoruz. Kendini ifade edişi için
sarıldığı tek yolun, yani varlığının ispatı olan
piyano çalmanın çocukların varlığıyla sabote
edilişi, onları Charlotte’ın gözünde belki de
düşmanlaştırıyor. “Seni sevmek istiyordum
ama isteklerinden korkuyordum.” diyor Eva’ya.
Bir başkasının isteğine cevap verebilmek,
kendinden çıkıp diğerini de görecek ruhsal
olgunlaşmayı gerektiriyor; Charlotte’ın
kendiyle doluluğu, onun olgunlaşmasının
önündeki en büyük engel. Kendisini ‘yardıma
muhtaç’ olarak tanımlıyor, çünkü kendinden
çıkışın yollarını o da bilmiyor.Kohut’a göre kendiliğin narsist gelişimi iki
kutupludur. Bir kutupta yüceltilmiş ebeveyn
imgesi, diğer kutupta ise büyüklenmeli
kendilik vardır. Her bir kişinin bünyesel ve
yapısal olarak doğuştan sahip olduğu ve bu
iki kutbun arasında yer alan bir üçüncü etken
daha vardır. Bu da yetenek ve becerilerin
alanıdır. Belirli bir kişinin iki kutuplu kendilik
dinamikleri herhangi bir başka kişiye göre
çok daha olumsuz olsa bile, onun yapısal olarak sahip olduğu yetenek ve becerileri
telafi edici rol oynayıp zararı önemli ölçüde
hafifletebilir.(4) Yaşamın erken dönemlerinde
yüceltilmiş ebeveyn imgesiyle ilgili yaşanan bir
kırılma, yani ebeveynin bir yenilgi yaşaması ve
küçük düşmesi, maddi bir kayıp yaşaması vb.
durumlarda, çocukta narsistik bir kırılma yaşanır.
Ya da çocuğun büyüklenmeli kendiliğinin sabır
ve sempatiyle karşılanmadığı durumlarda,
bakım verenin çocuğa olan hayranlığını
aynalayamamasında benzer bir kırılma olabilir.
Bu durumlardan her ikisi de yaşanıyorsa çocuk
yetenekleri yoluyla kendine bir varlık alanı
yaratmaya yönelir. Charlotte’ın müzikle olan
ilişkisini bu bağlamda da değerlendirebiliriz.
Ancak bu varlık alanında hayatta kalabiliyor
ve takdir ediliyor oluşu, onu bir nevi bu alana
bağımlı kılar. Müzik yapmasına engel olabilecek
herkesle ilişkisini mesafeli tutarak varlığını
korumaya çalışıyordur. Benzer şekilde, annesi
tarafından Eva’nın büyüklenmeli kendilik
ihtiyaçlarının karşılanamamış olma ihtimali
yüksektir. Eva’nın çıkış yolu olarak kullandığı
yeteneğin de yazmak olduğunu görüyoruz.
Charlotte’ın Eva’nın evinden ayrıldıktan sonra
menajeriyle yaptığı konuşmada: “Ne zaman eve
dönsem hasretini çektiğim şeyin farklı olduğunu
anlıyorum.” Cümlesi, aslında ebeveynlerinin
bakışındaki kendi yansımasıdır. Bir başka deyişle
“annesinin bakışlarında ve özeninde göremediği
iyi niyet sonsuza dek eksik kalacaktır.”(5)
Filmin sonunda annesinin tekrar turneye
gidişinden suçluluk duyan Eva’yı ise yine
ölme isteği kaplıyor. Eva’daki ölme arzusunun
çocukluktan bu yana sık sık zuhur edişini
annenin gözünde var olamama ile açıklayabiliriz.
Belki de canlı kalabilmek için, içindeki anneyi yok
etmeye ihtiyaç duyuyor.Yaşanan yüzleşmenin annede de kızında da
herhangi bir rahatlama sağladığını göremiyoruz.
Anne her zamanki gibi uzaklaşmayı tercih
ederken, kızı yeniden suçluluk duygusuna
kapılıyor. Narsisizmin açtığı yaranın derinliği ve
ölümcüllüğü, onarımın güçlüğü böylelikle teyit
edilmiş oluyor.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Kaynaklar(1), (3). Freud, S. (2017), Narsizm Üzerine ve Schreber Vakası, İstanbul: Metis Yayınları.(2), (5). Chapaux-Moreli, P., Couderc, P. (2018), İkili İlişkilerde Duygusal Manipülasyon-Narsist Bir Partnerle Yüzleşmek, İstanbul: İletişim Yayınları. (4) Erten, Y., Kendilik Psikolojisi: Heinz Kohut ve Takipçileri, <a fr-original-style="" href="http://www.anadoluppd.com/86-2/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">http://www.anadoluppd.com/86-2/</a> adresinden alındı.

Psikesinema

Yunan mitolojisindeki Narkissos’un kendini izleyerek günden güne eriyip ölmesinin tanrılar tarafından ona verilmiş bir ceza olduğunu düşünürsek, narsistin duymak istemediği ancak içeriden hep gelen acizliğin sesini de duyabiliriz. Nitekim bu ceza Narkissos’a, Ekho’nun sevgisine karşılık vermediği için verilmiştir. Sevgiye karşılık veremeyen, bundan böyle hiç sevilmemeyle, kendine olan aşkı içinde boğulma ile cezalandırılmıştır, öyleyse narsist her daim acı içindedir, diyebiliriz.

Güz Sonatı ile ilgili hikayeler