Adı havalı, biraz soyut, hatta “ajans işi”&nbsp;gibi durabilir. Ama içine girince sadece sanat ya da tasarımla sınırlı olmadığını görüyorsunuz. Yazılımdan gastronomiye, dijital içerikten şehir planlamasına kadar uzanan geniş bir alan…John Howkins’in 2001’de tanımladığı hâliyle yaratıcı ekonomi, fikirlerin ekonomik değere dönüştüğü yer. Çoğu zaman emek fiziksel değil, zihinsel ve soyut ama etkisi çok somut.&nbsp;Bir dizinin hikayesi, bir oyunun evreni, bir markanın kurduğu bağ; bunların hepsi bu ekonominin hammaddesi&nbsp;olan yaratıcılıkla şekilleniyor. Ve bu sadece bireysel üretimi değil; şehirleri, şirketleri, politikaları da etkiliyor. Yani mesele sadece ne üretildiği değil; nasıl düşünüldüğü, kimlerle paylaşıldığı ve hangi duygulara dokunduğu.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yaratıcılığın ekonomiyle ne işi var?</h2>Yaratıcı ekonomi, sadece yaratıcı mesleklerle sınırlı değil. Mesele işin sanatsallığı değil, fikirle ne kadar beslendiği. Yaratıcılıkla yoğrulan her üretim biçimi—ister dijital, ister fiziksel olsun—bu ekonominin bir parçası.&nbsp;Artık üretimin hammaddesi malzeme değil; kavram, duygu ve anlam. Yaratıcılığın merkeze yerleşmesi, hayal gücü, anlatı ve fikirden oluşan entelektüel sermayeyi ekonomik bir unsura dönüştürüyor. Bu dönüşüm, sektörleri olduğu kadar üretim biçimlerini de değiştiriyor. Seri üretimin yerini kişiselleştirilmiş deneyimler alıyor. Artık ürün değil, deneyim satılıyor. Ve bu da estetiğin ekonomiye yön verdiği yepyeni bir alan açıyor.&nbsp;Örneğin:&nbsp;Bir mobil uygulamada kullanıcı yalnızca işlev değil, his satın alıyor. Arayüzün estetiği, geçiş animasyonları, yazı karakteri ve tıklamanın sesi bile deneyimin bir parçası. Tüm bu ayrıntılar, fikirden çıkan tasarımla birleşiyor ve entelektüel sermaye doğrudan ekonomik bir değer kazanıyor.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yaratıcı ekonominin evrimi&nbsp;</h2>Yaratıcılığın ekonomik bir değer olarak görülmesi yeni değil ama zamanla şekil değiştiren bir fikir. 1940’larda Theodor W. Adorno ve Max Horkheimer gibi isimler, kültürün endüstriyel üretimle nasıl metalaştığını tartışıyordu. “Kültür, fabrikada üretilen sabun gibi olur mu?” sorusu, sadece estetik değil, ekonomik bir dönüşüme işaret ediyordu.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Başta eleştirel olan bu yaklaşım zamanla başka bir soruya evrildi: Kültür yalnızca özel bir alan mı, yoksa alternatif bir değer üretme biçimi mi?&nbsp;</li></ul>1970’lerden itibaren bu ikinci bakış güç kazandı. Bilgi temelli ekonomilerle birlikte kültür, kimliğin ötesinde ekonomik bir potansiyel olarak da görülmeye başlandı. UNESCO gibi kurumlar, kültürü kalkınma politikalarına entegre etti. Kültürel üretim, artık hem anlam hem gelir yaratan bir alana dönüştü.&nbsp;1990’larda ise işler daha da insan merkezli bir hâl aldı. Kalkınma, yalnızca büyüme değil, bireyin kendini ifade edebilmesiyle de ölçülmeye başlandı. Amartya Sen’in “insani gelişme” yaklaşımı, kültürün pasifçe tüketilen bir şey değil, bireyin dünyayla kurduğu aktif bir ilişki biçimi olduğunu gösterdi.&nbsp;Anlamı:&nbsp;Yaratıcı ekonomi, sadece “yaratıcı ürünler” meselesi değil; aynı zamanda insanın üretme, katılma, anlatma ve değiştirme biçiminin nasıl ekonomik değer kazandığına dair bir hikaye. Örneğin yerel bir müzik festivali, bir eğlence etkinliğinden çok daha fazlası. Böyle bir etkinlik, aynı zamanda kentin kimliğini anlatan, insanları biraraya getiren, yaratıcı emeği görünür kılan bir buluşma ve deneyim.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yaratıcı ekonominin sahneye çıkışı</h2>2000’lerden sonra yaratıcı ekonomi, yalnızca bir üretim biçimi değil, ciddi bir sektör olarak adını koydu ve sahneye çıktı. Uluslararası kurumlar bu alanın hızla büyüdüğünü fark etti. Birleşmiş Milletler’e (BM) bağlı Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), yaratıcı sektörlerin geleneksel sanayilerden daha hızlı büyüdüğünü keşfetti. Örneğin 2000-2005 arasında yaratıcı ürün ve hizmet ihracatı yıllık bazda %8,7 oranında artmıştı. Bu büyüme, göz ardı edilemeyecek kadar önemliydi.&nbsp;Fakat büyüme, sadece “ekonomik başarı” olarak da okunmadı. Bu ivme, aynı zamanda yaratıcı sektörlerin istihdam yaratması, şehirleri dönüştürmesi ve yerel hikayeleri küresel ölçekte görünür kılması gibi etkileriyle başka alanlara da sirayet etti ve inovasyon, turizm, dış ticaret ve toplumsal katılım gibi alanlarla kesişmeye başladı.&nbsp;2010’lara gelindiğinde BM, yaratıcı ekonomiyi sürdürülebilir kalkınmanın aktörlerinden biri olarak tanımlıyordu. Gelişmekte olan ülkeler için bu alan, kültürel açılım kadar ekonomik çeşitlenme fırsatı da sunuyordu.&nbsp;Öte yandan: Yaratıcı ekonominin gücü sadece makro düzeyde değil, yerelden katılımla büyüyen modellerde de kendini gösteriyor. Sadece sektör yaratmak değil, yurttaşı sürecin aktif parçası hâline getirmek de belirleyici hâle geliyor. Nitekim bazı şehirler, bu potansiyeli kamusal politikalarla buluşturuyor. Medellín’de eski sanayi alanları yaratıcı merkezlere dönüştürülüyor, gençlere açık çağrılarla sanat, tasarım ve yazılım destekleniyor. Böylece yaratıcı ekonomi yalnızca ekonomik değil, toplumsal bir üretim biçimine dönüşüyor.&nbsp;Bugün yaratıcı ekonomi artık niş bir alan değil; kalkınma stratejilerinde, şehir planlarında ve ekonomi politikalarında da yer alan bir yapı.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Türkiye bu dönüşümün neresinde duruyor?</h2>Yaratıcı ekonominin küresel dönüşümü elbette kendi bağlamı ve ritmiyle Türkiye’ye de yansıdı. Ne tamamen kopuk ne de tam senkronize, daha çok dönemsel heyecanlarla sarılınıp sürdürülemeyen bir ilişki gibi… Bu süreci kabaca dört dönemde okumak mümkün.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">1923-1950: Kültürle yurttaş yaratmak&nbsp;</h3>Cumhuriyetin ilk yıllarında kültür, modernleşmenin taşıyıcısıydı. Devlet hem üretici, hem mecra, hem de izleyiciydi. Halkevleri ve Musiki Muallim Mektebi gibi yapılar sadece sanat üretmiyor, nasıl hissedileceğine dair de bir çerçeve sunuyordu.&nbsp;Yaratıcı alanlar, ideolojik projelerin parçasıydı ama aynı zamanda istihdam alanıydı. Sanatçılar, eğitmenler ve kültür emekçileri, kamusal yapılar içinde kendine yer buldu. Adı öyle konmamıştı belki ama merkezî planlamayla işleyen bir yaratıcı ekonomi vardı.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">1950-1980: Adı konmamış bir kültür altyapısı&nbsp;</h3>Çok partili hayata geçişle birlikte kültür politikaları sahneden biraz çekildi. Ekonomik kalkınma öne çıktı. Kültür ise daha çok sembolik bir yerde tutuldu. TRT’nin kurulması ve 1971’de Kültür Bakanlığı’nın açılması kayda değer adımlardı ama yaratıcı sektörler hâlâ “politik öncelik” olarak görülmüyordu.&nbsp;Bu dönemi kültürel açıdan silik görmek haksızlık olur. Sümerbank’tan Şişecam’a, Seka’dan demir çelik fabrikalarına kadar pek çok kamu yatırımı, yalnızca üretim değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel yaşamı da örgütlüyordu. 1930’larda temelleri atılan bu yaklaşım, 1960 sonrası planlı kalkınma hamleleriyle daha kurumsal bir boyut kazandı. Fabrika içindeki tiyatro salonları, spor kulüpleri, kütüphaneler ve sosyal tesisler, işçilerin kültürel hayata erişimini mümkün kılan sessiz ama güçlü kamusal yatırımlardı.&nbsp;Bu yıllarda doğrudan devlet eliyle yürütülen kültür modelinden kurumlar aracılığıyla işleyen daha dolaylı bir yapıya geçildi. Adı konmamış olsa da bu yapı, yaratıcı ekonominin yerli ve kamusal damarlarından birini oluşturuyordu.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">1980’ler ve sonrası: Serbest ama sahipsiz&nbsp;</h3>1980’lerden itibaren işler hızla değişti. Medya çoğaldı, özel televizyonlar açıldı, kasetler sokaklara indi. Kültürel üretim artık sadece devlete ait değildi. Ancak bu serbestleşme, plansız bir büyümeyi ve dengesizliği de beraberinde getirdi. Sponsorluk, özel yatırım ve girişimcilik sektöre girdi. Kamu politikaları ise çoğu zaman geriden geldi.&nbsp;Ama bu dönem, sadece serbest piyasa kültüründen ibaret değildi. 1960’lar ve 1970’lerin devrimci sanatı, yerel mimarisi, kooperatifleri ve kamu festivalleriyle taşıdığı güçlü bir siyasal ve kültürel miras da vardı. Örneğin Bartın’daki Çilek Festivali gibi etkinlikler, gastronomi, pazaryeri düzeni, kamusal alan kullanımı ve tarımsal üretimi biraraya getirerek yerelden kalkınmaya dair yaratıcı ekonominin ilk örneklerini taşıyordu. Belki adı öyle konmamıştı ama pratiği çoktan başlamıştı.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bugün: Parlayan işler, eksik yapı ama güçlü bir zemin&nbsp;</h3>Türkiye, yaratıcı ekonomi açısından ciddi bir potansiyele sahip. Dizi sektörü küresel ölçekte ses getiriyor, video oyunları ve dijital içerik üretimi gençler arasında hızla büyüyor. Bu başarıların birçoğu bireysel inisiyatiflerle, hatta çoğu zaman sistemin dışında elde ediliyor.&nbsp;Elbette yapısal sorunlar var. Veriler yetersiz, destek mekanizmaları sınırlı ve uzun vadeli bir strateji eksik. Politika metinleri hazırlanıyor ama hayata geçirme konusunda sıkıntılar yaşanıyor. Yerel yönetimlerin kapasitesi sınırlı, kamu sektörü ve özel sektör arasındaki işbirliği de hâlâ parçalı.&nbsp;Ama tam da bu yüzden yaratıcı ekonominin potansiyeli yalnızca bir “umut” değil, doğru strateji ve işbirlikleriyle gerçek bir kalkınma ekseni olabilir. Kültürel çeşitlilik, genç nüfus ve dijital yatkınlık, Türkiye’yi bu alanda güçlü bir aday yapıyor. Şimdi mesele, bu enerjiyi görünür ve sürdürülebilir kılmak.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bir fikrin değeri&nbsp;</h2>Yaratıcı ekonomi,&nbsp;bugün sadece belli başlı sektörlerle sınırlı değil. Sanattan yazılıma, sinemadan gastronomiye uzanan bir üretim biçimi bu. Fikirle başlayıp fikirle değer kazanan bir yapı…Bu yüzden yaratıcı ekonomi, sadece&nbsp;“ekonomik büyüme” hikayesi değil; aynı zamanda insanların kendini ifade etme biçimleriyle, toplumsal katılım yollarıyla, kültürel varoluş hâlleriyle de ilgili. Bu ekonomi, kimi zaman bir hikaye anlatma şekli, kimi zaman bir direniş biçimi, kimi zamansa yerel bir dokunuşun küresel karşılığına dönüşüyor.&nbsp;Türkiye’nin bu alandaki potansiyeli tartışmasız. Ama mesele potansiyel değil, onu nasıl yönettiğimiz. Yaratıcı sektörleri sadece desteklemek değil, anlamak, veri üretmek ve uzun vadeli bir vizyonla biçimlendirmek gerekiyor. Çünkü burası, çoğu zaman gözümüzün önünde duran ama üzerine yeterince düşünmediğimiz&nbsp;bir alan. Belki de tam da bu yüzden bu alana şimdi daha dikkatli bakmakta fayda var.

Pareto

Bugün üretimin hammaddesi yalnızca malzeme değil. Her gün tükettiğimiz içeriklerin, kullandığımız uygulamaların ve izlediğimiz dizilerin arkasında görünmeyen ama giderek güçlenen bir ekonomi var. Adı havalı ama etkisi çok somut: Yaratıcı ekonomi. Peki bu ekonomi nasıl doğdu, nereye evriliyor ve Türkiye bu dönüşümde nerede duruyor?

Kültürden kalkınmaya: Yaratıcı ekonominin yükselişi

Günümüz müzik dünyasının&nbsp;önde gelen türlerinden caz, bugüne gelene kadar oldukça zorlu yollardan geçti. Belki yasaklanmadı ama burun kıvırıldı. Frankfurt Okulu'nun&nbsp;ünlü kuramcısı ve müzikolog Theodor W. Adorno, ABD'de geçen yıllarda gözlemlediği bu müziğe bir türlü&nbsp;ısınamadı. O dönem böyle düşünen elbette yalnızca Adorno değildi. Ancak bugüne geldiğimizde caz, klasik müzikle birlikte -her ne kadar artık azalmış olsa da- plak ve CD satışında diğer müzik türlerinin epey&nbsp;önünde.&nbsp;Cazın el kitabı: Raftan bu hafta, caz melodilerin izini takip edeceğimiz bir rehbere göz atacağız. Alfa Yayınları tarafından Meltem Kılıçcı&nbsp;çevirisiyle yayımlanan Caz Standartları: Bir Repertuar Rehberi, Ted Gioia’nın bu türe dair&nbsp;önemli bir rehber çalışması olma&nbsp;özelliği taşıyor.Alfabetik bir sıralamayla caz tarihine damgasını vuran ve artık “caz standardı” olarak anılan parçaların hikâyelerini anlatan Ted Gioia, kitabında aynı zamanda bu eserlerin en iyi yorumlarını da listelemeyi ihmal etmiyor. Bir nevi şarkılarla caz tarihi kitabı olma özelliği de taşıyan Caz Standartları: Bir Repertuar Rehberi, sayısız defa efsane hâline gelmiş müzisyenler tarafından yorumlanan bestelerin az bilinen yönlerini de okura sunuyor. Bu yönüyle bakıldığında kitap, kuramdan ziyade daha çok genel kültürü besleyen bir yapıda. Yeri gelmişken değinmemek olmaz; Ayrıntı Yayınları tarafından yayımlanan Joachim E. Berendt’in Caz Kitabı&nbsp;bu konuda daha kuramsal bilgi edinmek isteyenler için iyi bir kaynak olma özelliği taşıyor.Kaliforniya doğumlu caz eleştirmeni Ted Gioia’nın Türkçeye kazandırılan caz kitabına dönecek olursak; eserin giriş kısmında yazar, uzun süre boyunca kendisinin eksikliğini hissettiği bir “caz el kitabı” ihtiyacını karşılamak için böylesi bir araştırmaya kalkıştığını belirtiyor. 1950 yılından günümüze plak, kaset ve CD kaydı mevcut olan caz standartlarından oluşan seçki, bir yönüyle Ölmeden Önce Dinlemeniz Gereken 1001 Klasik Müzik ve Ölmeden Önce İzlemeniz Gereken 1001 Film gibi ansiklopedik çalışmalarla da benzerlik taşıyor.Kitapta seçilen caz standartlarını bir tarihçi yaklaşımıyla sıralayan Ted Gioia, şarkıların yorumcu tavsiyelerinde ise eleştirmen kimliğini ön plana çıkarıyor. Orijinali Fransızca olan Autumn Leaves, namıdiğer Les Feuilles Mortes (Ölü Yapraklar) cazın anavatanı dışında Fransa’dan ithal edilen ender parçalardan biri olarak biliniyor. Ted Gioia, Yves Montand ile ünlenen, besteci Joseph Kosma’nın bu unutulmaz eserinin en iyi caz yorumlarını sıralarken Ahmad Jamal, Bill Evans, Wynton Kelly, McCoy Tyner, Miles Davis, Chet Baker, Keith Jarrett ve Eva Cassidy gibi farklı kuşaklardan isimlere yer veriyor. Diğer caz standartlarında da benzer bir kronolojik sıralamayı metot olarak kullanan Gioia’nın Autumn Leaves için verdiği dinleme tavsiyelerinde Eric Clapton yorumunu es geçmesi açıkçası beni bir nebze hayal kırıklığına uğrattı.Son söz olarak belki en başta yapmam gereken şeyi sona saklayıp Eric Clapton’ın yorumuyla <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMmRiODM3NmE5MzgwMDAwN2M5MWJjYiZ1c2VyPTVmNzFhNDU4ZTAwMTZmMDAwODgwMzE5MyZhdXRob3I9NWYzNGUxNGVlZWQ1ODgwMDA2MWM0OTcxJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRm9wZW4uc3BvdGlmeS5jb20lMjUyRnRyYWNrJTI1MkY2Ykx5OFlpVktScFV6d1daRzZsVkRxJTI1M0ZzaSUyNTNEM2UtNm43d2tUVTJFRTgxVTlLaGs2QQ=="">Autumn Leaves</a>’i paylaşıyorum. Müzik her türüyle iyi ki var.&nbsp;

Theodor W. Adorno ile ilgili hikayeler