2021 yılında Türkiye’nin ekonomik görüntüsü negatif yönde hızla ilerledi. Türk Lirası’nın dolar karşısında %79’luk kayıp yaşadığı bu dönemde Türkiye, gelişmekte olan ülkeler arasında para birimi en fazla değer kaybeden ülke oldu. Her demecinde düşük faiz ortamını savunan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, bu sert değer kaybını Türkiye'ye karşı açılmış bir ekonomik savaş olarak nitelendirse de ekonomistler, ülkenin mevcut ekonomi politikalarının bir ekonomik krize sebebiyet verdiği konusunda hemfikir.Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) verilerine göre, TÜFE bazlı reel efektif döviz kuru aralıkta 47,82 seviyesine gerileyerek 1994 yılından bu yana görülen en düşük seviyede gerçekleşti. Son olarak ise Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Aralık ayında Tüketici Fiyat Endeksi'nin (TÜFE) yıllık bazda %36,08'e yükseldiğini açıkladı. Böylece yıllık enflasyon, Eylül 2002'den bu yana en üst düzeye erişti. Türkiye’nin yakın geçmişine baktığımızda makro yapının bozulmasıyla ortaya çıkan üç kriz daha mevcut. Bu krizleri ele alarak süreçlerin yarattığı eğilim ve kırılımlarının analiziyle son kur krizinin dinamikleri daha iyi sorgulanabilir.1994 krizi: Kötü ekonomi yönetimi kaynaklı oluşan bu krizin temelinde, devlet ağırlıklı harcamalar yüzünden oluşan 40 milyar dolarlık ağır bir dış borç vardı. Dönemin başbakanı Tansu Çiller’in hükümeti, kamunun borç yükünü azaltmak için faizleri indirmeyi amaçlayan politikalar uyguladı.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ekonomi yönetiminde söz sahibi olan tüm kamu kurumlarını kendine bağlayan Çiller, Hazine’nin borçlanma ihalelerini faizin yüksek olduğu gerekçesiyle iptal etti.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Çiller, makro istikrar sağlayacak önlemler yerine borçlanma ihalelerinin iptali ile yaşanan gelir kaybını önlemek için Telekom’un telefon hizmetlerini özelleştirmek istese de bu girişim, Anayasa Mahkemesi’nden reddedildi. Bunun üzerine Çiller yönetimi, 27 Mart’ta yapılacak yerel seçimleri odağına alarak ekonominin daha da hızlı büyümesi için para basmaya hız verirken ülkeden çok ciddi bir sermaye çıkışı gerçekleşti ve uluslararası kredi derecelendirme kuruluşları da not düşürdü.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">5 Nisan 1994 tarihinde bir ekonomik önlem paketi açıklansa da Türk lirası, dolar karşısında %160'ın üzerinde değer kaybetti. Sürecin sonucunda hiperenflasyon yaşayan Türkiye, Mayıs 1994'te Uluslararası Para Fonu (IMF) ile 14 aylık bir stand-by anlaşması imzaladı.</li></ul>Devlet krizi: 1999’da ekonomisi %6.1 oranında küçülen Türkiye’de enflasyon, %70'e ulaşmış ve bütçe açıkları büyümüştü. Dış ilişkilerde başarılı ilişkiler yöneten Türkiye, bu koşullar yüzünden 1999’da IMF'nin 16 milyar dolarlık stand-by desteği ile üç yıllık Enflasyonu Düşürme Programı’nı&nbsp;uygulamaya koyduğunu duyurdu. Serbest faiz ve sabit kur rejiminin uygulandığı bu program çerçevesinde reel kur değerlenme eğilimine girdi. Böylece ithalatın hızla artması sonucunda dış açık kaygı verici boyutlarda büyümeye başladı.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Elinde yüklü miktarda Hazine bonosu bulunan bankalar, likidite talebini arttırınca Kasım 2000 sonunda likidite sıkışıklığından dolayı piyasada gecelik faiz oranı %1000'in üzerine çıkarken, Kasım 2000'de aylık ortalaması %223 oldu.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">19 Şubat 2001’de yapılan Milli Güvenlik Kurulu (MGK) toplantısında dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, Devlet Denetleme Kurulu'nun Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu'nda başlattığı denetime Başbakan Bülent Ecevit'in tepki göstermesi üzerine Ecevit'e anayasa kitapçığı fırlattı. Toplantıyı terk eden Ecevit, gazetecilere, "Bu bir devlet krizidir," yönünde açıklamalar bulunurken piyasalarda sert satışlar gerçekleşti.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ciddi güven kaybına uğrayan bu ekonomi programı yüzünden piyasada gecelik faizler %6000 seviyesini görürken İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB), bir günde %20'nin üzerinde değer kaybetti.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">2002 yılının Mart ayında ise dönemin Dünya Bankası Başkan Yardımcılığı görevini yürüten Kemal Derviş, Türkiye'ye davet edildi ve ekonomiden sorumlu devlet bakanlığına atandı. Derviş ile başlayan yeni dönemde IMF ile stand-by imzalandı ve bankacılık sektöründe reforma gidilmesini, özelleştirmenin teşvikini ve rekabetin arttırılmasını amaç edinen yeni bir ekonomi programı başlatıldı.</li></ul>2008 küresel finans krizi: ABD'de emlak piyasasında kolayca kredi sağlayan düşük gelirli ailelerin kredi faizlerini (mortgage) ödeyememesi sonucunda bu kredilerin içinde bulunduğu tahvil paketleri sert şekilde değer kaybetti. Bütün ABD mali sistemini etkileyen bu krizde mortgage tahvillerini bolca barındıran yatırım bankaları Bear Stearns ve Lehman Brothers iflasını açıkladı. Bu finansal krizle likidite sorunları daha da artan gelişmiş ülkeler, faiz oranlarını tüm zamanların en düşük düzeyine çekerek piyasanın aktif kalmasını sağladı. AB ülkeleri ile ciddi bir dış ticaret ilişkisi bulunan Türkiye’de ise Cumhurbaşkanı Erdoğan, "Kriz bizi teğet geçecek," demişti. Fakat likidite krizinden ötürü ticari ilişkileri zayıflayan Türkiye’nin cari açığı artarak makro ekonomik verileri kötüleşmiş, eksi büyüme oranı artan işsizlik ve yoksullukla beraber ülke küresel krizden ciddi etkilenmişti.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Kriz öncesinde 1,20 düzeylerinde seyreden dolar kuru, kriz sırasında 1,7 seviyesinin üzerine çıkarak rekor kırdı.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">TÜİK verilerine göre 2008 senesinde %11,0 olan işsizlik bu krizin etkisiyle 2009’da 3 puan artarak %14,0’a ulaştı.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">2008 senesinin son çeyreğinde %6,5 oranında azalan gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH), yılı %0,9 artışla tamamladı.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">2009 yılının ilk çeyreğinde ise %14,3 olan ekonomideki daralma, yılın ikinci çeyreğinde %7’ye geriledi.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Krizin etkilerini azaltmak isteyen Türkiye, bütçesinde kamu sosyal yardım harcamalarını artırdı. Kurdaki yükselişin reel sektöre etkisi o dönem sınırlı kalsa da vatandaş üzerinde alım gücünün zayıflamaya başlaması bu dönemle başladı.</li></ul>Kısacası yakın geçmiş ele alındığında, Türkiye ekonomisinin kronik şekilde farklı türde krizlerle mücadele ettiğini görüyoruz. Mevcut hükümetin popülist söylemlerle düşük politika faizinde ısrarcı olması, 1994’teki Çiller yönetimini anımsatıyor. Parasal sıkılaşma ve kamu harcamalarını kısmak yerine düşük faiz-yüksek kur denklemini benimseyen hükümetin mali politikaları sonucu dış sermayenin ülkeyi terk ettiği bu düzlemde toplum zayıflayan alım gücüyle hayata tutunmaya çalışıyor. 2023 seçimlerinde başarı hedefleyen hükümetin "Kur Korumalı TL Vadeli Mevduat" hamlesi şimdilik TL üzerindeki değer baskısını hafifletmiş olsa da ülkenin kronik sorunu olan yüksek enflasyon hala sahnedeki yerini koruyor.

Pareto

Türkiye son 30 senede, birçok ekonomik krizle mücadele etti. Peki, geçmişte neler yaşandı? Krizler nasıl atlatıldı?

Türkiye'nin geçmiş ekonomik krizleri

Editörün notu:&nbsp;Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın dün gece açıkladığı karar, ekonomistler tarafından "örtülü faiz artışı" olarak değerlendirildi. Prof. Dr. Erinç Yeldan'ın bu yazıda öne sürdüğü, faizi düşürerek ihracatı artırma ve cari açığı kapatma, yerli üretimin yaygınlaştığı noktada da enflasyonu düşürme stratejisinin "rastgele bağlantılarla" kurulduğu ve ülke gerçeklerinden kopuk olduğuydu. Bültenin başında yer verdiğimiz Türkiye Raporu anketi de halkın büyük çoğunluğunun bu politikayı desteklemediğini gösteriyordu.&nbsp;Henüz biz, düşük faize dayanan Türkiye Ekonomi Modeli'ne dair bu yazıyı yayına sokamadan tersi yönde alınan kararlar yönetimdeki keyfiliği göstermekte ve güveni zedelemektedir. Liranın değer kaybına hazine garantisi vererek yerli parayı dolara endekslemek kısa vadede bir rahatlama ve istikrar görüntüsü oluşturabilir. Hatta belki hükümete bir erken seçim başarısı da getirebilir. Oysa ekonomistlerin orta - uzun vadede para basımı sonucu oluşacak hiperenflasyon riski, varlığı olanların varlıklarını korumak için varlığı olmayanların sırtına yüklenecek vergiler ve kamunun verilen bu garantinin altından kalkamaması ihtimali gibi, hepimizin hayatının geri kalanını yakından ilgilendiren uyarılarını dikkate almak gerekmektedir. Önümüzdeki hafta bu konuyu ele almaya devam edeceğiz. - Bartu16 Aralık’ta Hazine ve Maliye Bakanlığı Twitter hesabından “Türkiye Ekonomi Modeli” içeriğini <a fr-original-style="" href="https://twitter.com/HMBakanligi/status/1471486691726692353" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">duyurdu</a>. Cumhurbaşkanı Erdoğan, iki hafta önce&nbsp;“Türkiye’yi üretimle büyütmek, faiz kıskacından çıkarmak için ekonomide yeni dönem başlattık” dediği konuşmada Çin’i örnek göstererek&nbsp;“üretimle yabancı yatırımcıların dikkatini çekeceğiz. Çin böyle büyümüş. Biz onlardan daha avantajlıyız. Biz pazara daha yakınız” <a fr-original-style="" href="https://www.youtube.com/watch?v=3GcbuSq_SiY" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">demişti</a>. Yeni ekonomik model açıklamalarını ve hükümet politikalarını Kadir Has Üniversitesi'nden Prof. Dr. Erinç Yeldan ile gerçekleştirdiğimiz görüşmenin ışığında, bu haftanın gündemine taşıyorum.“Türkiye Ekonomi Modeli” açıklandıktan sonra Bakan Nebati, “Bir farkı ortaya koyuyoruz. Biz Çin değiliz. Biz Güney Kore değiliz. Bundan sonra atacağımız adımlarla çok hızlı bir şekilde toparlanma olacağını hep beraber görmüş olacağız” açıklamasını <a fr-original-style="" href="https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/bakan-nebati-erdogan-ile-celisti-biz-cin-degiliz-1893412" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yaptı</a>. Peki bu modelin özünde neler var? Beklentiler ne kadar gerçekçi?<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">"Türkiye gerçeklerinden uzak"</h2>Yeni ekonomik modele göre düşük faiz politikasının ardındaki beklentiyi Mahfi Eğilmez 17 Aralık'taki <a fr-original-style="" href="https://www.mahfiegilmez.com/2021/12/faizi-dusurdukce-faiz-yukseliyor.html" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yazısında</a> şöyle aktarıyor:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(37, 44, 60); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(37, 44, 60); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Faizi düşürünce kur yükselecek, kur yükselince ihracat artacak, ithalat azalacak. Kur yükselişiyle ithalat pahalı hâle geleceği için yerli üretim onun yerini alacak, cari açık cari fazlaya dönüşecek. Yerli üretim, ithal girdilerin yerini almaya başlayınca enflasyon da düşecek.” </blockquote>Modele göre bu süreçte öncelik ithal girdilerin minimumda olduğu katma değerli sanayi ürünleri, tarım ve turizm sektörleri olacak. Ayrıca, tüm kurumlar arasında “şeffaf ve öngörülebilir” bir koordinasyon öngörüyor. Yeldan, açıklanan modelde, ekonominin içinde bulunduğu durumdan soyutlanarak cesur varsayımlarla rastgele bağlantılar kurulduğunu ve modelin Türkiye gerçeklerinden çok uzak bir senaryo olduğunu belirtti.<img src="https://images.aposto.com/2021/11/1/1639992071276.png" width="550" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.74" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Grafik: Mahfi Eğilmez<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">"Siyasi inat"</h2>Gündemin en dikkat çeken yanlarından biri, 20 yıllık hükümetin bir anda yeni model tanıtması oldu. Yeldan konuyla ilgili “Faizlerin düşürülmesi ve kredi hacminin genişletilmesi, kabaca 2016-2017 ve 2019-2020 arasında var olan bir söylemdi. Bunun, bedeli ne olursa olsun hızlı bir büyüme rakamı yaratma telaşından dolayı olduğunu düşünüyordum. Ama eylül ayından itibaren 'faizi düşürün enflasyon da zaten düşecek' fikri, slogan hâline getirildi. Bilim insanlarının uyarılarına rağmen bu politika siyasi bir inada döndü. Hükümet buradan umduğunu bulamayınca faiz-enflasyon ilişkisi arasında bir de döviz kuru piyasası olduğunu fark etmiş gözüküyor. Şimdi de 'bizim amacımız zaten cari işlemler dengesini düzeltmek ve döviz kurunda rekabetçi olmak' deniyor."&nbsp;ifadelerini kullandı. &nbsp;<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Amaç erken seçim mi?</h2>Sözcü’ye konuşan Prof. Dr. Korkut Boratav, model değişikliği söylemi hakkında “Ekonomi öyle bir tıkanma noktasına geldi ki, iktidar çok kısa süreli bir nefes alma dönemi yaratabilirse erken seçime gidecek” <a fr-original-style="" href="https://www.sozcu.com.tr/2021/ekonomi/prof-dr-korkut-boratav-yeni-model-degil-erken-secim-hazirligi-var-6826915/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yorumunda bulundu</a>. Düşünülebilecek en rasyonel planın, 4-5 ay içinde piyasalarda bir rahatlama dönemi oluşturarak erken seçime gidilmesi olduğuna katılan Yeldan, “Merkez Bankası’nın faiz kararlarında bu kadar inatçı olması sonucunda dövizin fiyatının artması ve piyasa dengesinin tahribi, hükümetin bu planını bozmuş olabilir” diye ekledi.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">"Kolay reçete yok"</h2>Tartışmalı noktalardan biri de Türkiye’nin Çin modeliyle büyüme ifadesiyle ilgili. Yeldan, Çin modelinin yanlış bir adres olduğunun çok çabuk anlaşıldığını, sadece faizi düşürüp kuru yükselterek ekonomik gelişmenin hiçbir ülkede gerçekleşemeyeceğini belirtti. "İşçi ücretlerini düşürerek, halkı yoksullaştırarak elde edilen rekabet bir kere çalışır, sürekli çalışmaz. Ekonomide böyle kolay reçeteler yok” diyen Yeldan, özellikle mesleki eğitimle kalifiye eleman yaratma ve teknolojik yatırım ihtiyacının altını çizdi.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Neler göreceğiz?</h2>Yeldan, önümüzdeki süreci “Her krizde olduğu gibi intibak mekanizmaları devreye girecek şirketler ve ulusal varlıklar el değiştirecek, uluslararası şirketler tarafından satın alımlar gerçekleşecek, dış borçlanma artarak ileriki nesillere aktarılacak. Bunun bedelini doğa, Türkiye ve ileriki nesiller ödeyecek. Bedel ödendiği noktada kriz aşılmış olacak. Ulaşılan yeni denge daha yoksullaştırıcı, reel ücretlerin düştüğü, coğrafya, eğitim düzeyi ve cinsiyet bazında ücret farklılıklarının arttığı, bir nokta olacak” ifadeleriyle açıkladı.

hiperenflasyon ile ilgili hikayeler