Stefan Zweig’ın Acımak romanında genç bir subayın aristokrat bir ailenin kötürüm kızına duyduğu arzu, kızın sakat olduğunu öğrendiği anda yerini acımaya bırakır. Bu duygu değişimi, yalnızca bireysel bir hikayenin değil, toplumsal bir eğilimin de trajik bir yansıması olarak okunabilir.&nbsp;Sağlamcılık, bedensel ve zihinsel bütünlüğü "normal" gören bir ideolojidir. Bu, yalnızca tıbbi bir sınıflandırma aracı olmaktan çıkıp ekonomik ve bürokratik bir kontrol aracı olarak da işler: “Engelliler”i toplumun kamusal yaşam alanlarından dışlayan mimari ve sosyal sorunları meşrulaştırır.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sağlamcılık, “engelli”nin vücudunda değil, çevrenin ve sistemin yarattığı problemlerde olduğunu görmezden gelen, katı bir "normallik" standardı dayatır.</li></ul><h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Ayrımcılığı içselleştirmek</h2>Dilimiz, bilincimiz çünkü dil içinde yaşar, yargılar, sever, ölür, öldürürüz. "İçselleştirilmiş ayrımcılık" ise sisli bir ortamda dikkatli olunmadıkça fark edilemeyen pek çok şey gibi dilimize sinmiş bir "virüs". Dile sinerek bilinçlere çöreklenmiş yaşamı eksilten bu "bakış/sızlık" koro hâlinde dile gelerek sokağın bilincine egemen oluyor. Sağlamcılık ideolojisinin normları dışında kalan özneler de bir başka özneyle karşılaştıklarında bu ideolojinin etkisiyle çeşitli bakışların hedefi hâline geliyorlar.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İçselleştirilmiş ayrımcılığın dile sinmiş bu virütik durumu, zihnimizde katı kategoriler inşa ederek sağlamcılığı genişletiyor. Bu ideoloji böylece yalnızca bedenci bir ayrımcılık olarak kalmıyor; toksik bir ilişki kurma biçimine de evriliyor.&nbsp;</li></ul>“Engelli” birini dışlamakla, yoksuldan, evsizden, kredibilitesi düşük olandan ya da kariyeri olmayandan, göçmenden uzak durmak arasında şaşırtıcı olmayan benzerlikler var. Bu kategori kurma eylemi, daha çok yaşamın kontrol dışı, "istenmeyen" dertleri, sorunları temsil eden her şeyi, potansiyel "bulaş" olarak görme eğilimimizden kaynaklanıyor. Bu bağlamda, "erişilebilirlik" kavramı bile çarpıtılıyor; çoğu zaman, yapısal sorunlardan çok kozmetik “çözümler”le “engel badanası” yapılıyor.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sağlamcılık ideolojisinin kökleri</h2>Sağlamcılık ideolojisi ve onun dayattığı "normal" standardı, köklerini Sanayi Devrimi'nin ve rasyonalizmin faydacı insan tipinden, yani Homo Economicus'tan alır. Bu ekonomi-politik model, insan bedenini yalnızca üretken, verimli ve kusursuz bir araç olarak yüceltir. Tarihsel olarak Alman Faşizmi gibi ideolojiler, insanın değerini verimliliğe endeksleyerek trajik sonuçlar yaratmıştır.Bugün, bu totaliter ve bedenci sağlamcılıktan farklı, ancak aynı ölçüde dışlayıcı yeni sağlamcılık biçimleri ile karşı karşıyayız. Çoğumuz farkında olmasak da, yaşamımızın her alanına sirayet eden bir mükemmeliyet takıntısı geliştirmiş durumdayız. Bu takıntı; fiziksel kusursuzluktan, duygusal ve kariyer bütünlüğüne kadar genişliyor. Bu yüzden travma yaşamışları, "problemli" diye etiketlenenleri yanımızda dost, sevgili ya da çalışan olarak istemiyoruz.&nbsp;Judith Butler’ın vurguladığı gibi, sağlamcılık ideolojisi aslında hepimizin türselliğine içkin olan kırılganlık ve karşılıklı bağımlılık gerçeğini inkar etme çabasıdır. Yaşamda her şeyin kusursuz ve kontrol edilebilir olmasını talep eden bu mükemmeliyet takıntısı, “engelliler”i ya da travma yaşamışları "uzak durulması gereken bulaş" olarak etiketleyerek kendi temel insani koşulumuzu reddeder. Türselliğimize içkin kırılganlığımızla yüzleşmek, kapsayıcılığın ilk adımı olabilir.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sokaklar sağlamların dünyasına dönüşürken</h2>İnsan, topluluk hâlinde yaşayan bir türdür; bu özelliği nedeniyle sosyalleşmeye ihtiyaç duyar. Başka öznelerle kamusal alanda, yani sokakta karşılaşabilir. Sağlamcılık ideolojisinin normları dışında kalanlar, bir başkasıyla karşılaştıklarında bu ideolojinin belirlediği çeşitli bakışların hedefi hâline gelirler: Kimi zaman acıma, tiksinti, romantize etme kimi zamansa en kibar ifadeyle yadırgama.&nbsp;Bu bakışlar, aynalama ile “engelliler”in kendilerini algılama biçimlerini derinden etkiler. Onlara yöneltilen acıma ya da yadırgama dolu bakışları "giyinebilir" yani bu bakışların yansıttığı algıyı içselleştirebilirler; kendilerini “acınası” bulmaya başlarlar ki bu da sosyal kaygılarını pekiştirebilir. Bunlar, sosyal fobi geliştirmelerine, dışarı çıkmaktan çekinmelerine, hatta toplumsal hayattan dışlanarak soyutlanmalarına neden olabilir.&nbsp;Sonuç olarak sokaklar, "sağlam"ların dünyasına dönüşürken, “sağlamcılık” normunun dışındakiler, yaşama becerileri geliştirmekten mahrum kalır. Ancak bu olgu, yalnızca bireysel bir sorun değil, toplumsaldır; kurumsal anlamda ise yapısal bir sorundur. Yaşamın hukuktan kentlere varıncaya değin kurgusu “sağlamcılık ideolojisi”ni referans alır.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İçselleştirilmiş ayrımcılığın biçimlerinden biri olan sağlamcılık ile mücadele, radikal biçimde erişilebilir bir hayat için kurumsal düzenlemeler geliştirmeye, dili sorunsallaştırarak bakışlarımızı yeniden şekillendirmeye ihtiyaç duyar. Bu dönüşüm, yalnızca “sağlamcılık”ın dışarıda bıraktığı özneler için değil, tüm toplumun daha adil, kapsayıcı bir yaşam biçimine kavuşmasının birincil koşuludur.</li></ul><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bedenin işgücüne dönüşmesi</h2>Sağlamcılık, insan bedenini yalnızca “işgücü” olarak gören bir anlayıştan beslenir. Bu anlayış, Sanayi Devrimiyle birlikte modern toplumların damarlarına işlemeye başlamış; insan bedeninin "normal" kabul edilen işlevselliğini bir norm olarak dayatmıştır. Oysa bu norm, “engelliler” için bir dışla(n)ma mekanizmasına dönüşürken aslında toplumun duyarsızlaşmasına neden olmaktadır.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sağlamcılık, farklılıkları verimlilikten sapma olarak görür; üretim süreçlerinin dışına iter. Bu ideolojiyi sorgulamak, yalnızca “erişilebilir” değil yaşanabilir bir yaşamın kapısını aralar.</li></ul>Dilimiz, bu ideolojinin en görünür alanlarından biridir. “Engelli” terimi, bir eksikliği, yetersizliği imler. Ancak “engelliler için bu terim, genellikle dışsal bir etiketten öteye gitmez. Örneğin, körler kendilerini genellikle "görme engelli" değil, "kör" olarak tanımlarlar. Çünkü körlük, bir eksiklik değil, bir niteliktir; hayatın bir başka biçimde deneyimlenmesidir. Ancak dildeki bu etiketler, insanların yalnızca toplum içindeki yerini değil, aynı zamanda kendi benlik algılarını da şekillendirir. "Normal" olarak tarif edilen standarda uymayanlar, hem toplumsal hem de psikolojik bir dışlanmaya maruz kalır.Galata’da yıllar önce düzenlenen Kör Fotoğrafçılar Projesi bu sağlamcı önyargıları sorgulayan çarpıcı bir deneyimdi. Karanlıkta Yemek etkinliklerinde misafirler, zifiri karanlıkta körler tarafından ağırlanır. Garsonlar, müzisyenler kör. Gurme olduğunu iddia eden kimi insanların kırmızı şarapla beyaz şarabı, hatta tavuk etiyle kırmızı eti ayıramadığına tanık oldum pek çok kez. Bu nedenle “Görmek, diğer duyuları zayıflatır” denebilir. Görmenin, dokunmanın önüne geçebildiği bir dünyada, norm dediğimiz şeyin nasıl bir yanılsama yarattığını düşünmek, olguyla ilgili yeni sorular sormamızı sağlayabilir.Toplumsal algıyı dönüştürmek için eğitim de hayati bir rol oynar. 13 yıl önce körler için bir cinsel eğitim projesi tasarlayan bir ekip içinde yer almıştım. Projenin amacı, körlerin körcül eğitim materyalleri dolayımıyla cinselliği bir tabu olarak değil, bir bilgi alanı olarak deneyimlemelerini sağlamaktı. Ancak ahlakçı bakış, bu projenin hayata geçmesini engelledi. “Ahlakçı bakış” diyorum çünkü “Körlerin cinsellik ne işine, burası Müslüman insanların yaşadığı bir ülke, okullarda bu iş olmaz, kime nasıl anlatacağız” gibi pek çok yaklaşım/sızlık nedeniyle hayata geçemedi. Bu tür projelerin eksikliği, “engelliler”in bilgiye erişim hakkını, sonuç olarak özgürlüklerini kısıtlamakta.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Erişilebilir bir hayat nedir?</h2>Şimdi şu soruyu sormanın ortak sorumluluğumuz&nbsp;olduğu inancındayım: “Erişilebilir bir hayat nedir?” Evlerin, yolların, işyerlerinin, kamusal alanların erişilebilirliği sağlanıyor mu? Rampasız rampalar, kılavuzsuz yollar, çalışmayan asansörler gibi simgeler erişilebilirliğin yalnızca yüzeysel bir çabayla ele alındığını gösteriyor.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sorun, altyapı eksikliğinden öte, “engelliler”in toplumsal hayata eşit bir şekilde katılmasına izin vermeyen zihniyetle ilgilidir. Bu sorulara verilen yanıtlar, yalnızca “engelliler”in yaşam kalitesini değil, toplumun genel anlamda adalet anlayışını da yansıtır</li></ul>Erişilebilirlik, çoğu zaman yalnızca fiziksel düzenlemelere (rampa, geniş kapılar, asansörler) indirgenen, ancak bunları aşan bir hak alanını&nbsp;imler. Fiziksel düzenlemeler; çocuklar, hastalar, yaşlılar, hamileler, valizli yolcular dahil herkes için kenti yaşanabilir kılar. Ancak genellikle göstermelik uygulamalarla sabote edilir: Asansörün önüne “Arızalıdır” yazmak ya da rampaları akla ziyan bir diklikte inşa etmek. Daha da trajik olan, körler için yapılan kılavuz yolların ortasına elektrik direkleri ya da ağaçların dikilmesidir.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu tür karikatürize örnekler, politikaların gerçek ihtiyaçlara ne kadar uzak olduğunu gösterir ve yalnızca fiziksel alanı değil, toplumsal empatiyi, birlikte yaşama kültürünü de zayıflatan bir zihniyetin iktidarını gösterir.</li></ul>Fiziksel erişilebilirlik yanında, bilgiye ve eğitime erişim de göz ardı edilemez. Örneğin, dijital dünyada körler için ekran okuyucuların uyumluluğu ya da sağırlar için altyazıların yaygınlaştırılması gibi çözümler, yalnızca bir kolaylık değil, temel bir haktır. Ne var ki, sağlamcı ideoloji bu tür düzenlemeleri bir ayrıcalık ya da lütuf gibi sunar. Oysa ki erişilebilirlik, kişinin toplumsal yaşama eşit katılımını olanaklı kılan temel bir ilkedir. Kentleri herkes için erişilebilir kılmak, kamusal sorumluluktur.Sağlamcılık eser miktarda da olsa hepimizde yaşar. Kendini "Ben engellilere bir şey yapmıyorum"&nbsp;masumluğundan çok "Ben her şeyin en iyisini, sorunsuzunu hak ediyorum"daki tüketimci bilincinde gösterir. İşte bu bencil "hak etme" bakış açısı, “engelliler”in “tam” görülmemesi, bu nedenle de kamusal alanın dışında bırakılmaları bakışımıza içkindir. Bu, pasif, o nedenle “masum” ve yapısal bir dışlamadır.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Burada felsefi bir iletişim çağrısı olarak, okuru zihnindeki imgeleri düşünmeye davet ediyoruz: İmgelerimizin, düşüncelerimizin ve duygularımızın sağlamcılık ideolojisinden ne kadar mustarip olduğunu sınayabiliriz. Erişilebilir bir yaşam, öncelikle içerimci bir zihinde hayat bulur.</li></ul>“Engelliler”in haklara erişimini gözetmek, bunlar için mücadele etmek, yalnızca politik bir görev değil, aynı zamanda toplumsal bir sorumluluktur çünkü “sağlamcılık”ın ürünü "normal" dediğimiz şey, farklılıkların zenginliğini anlamayı güçleştirir. Her insan, kendi bütünlüğünde toplumsal yaşamın ihmal edilemez eşsiz bir parçasıdır.&nbsp;“Engelliler”, sistemin yarattığı erişilebilirlik sorunlarına karşı günlük hayatta geliştirdikleri yaratıcı çözümlerle, dayatılan "yetersizlik" etiketine en güçlü cevabı veriyorlar. Bu taleplere katkı sunma sorumluluğu ise hepimizin, çünkü bu hayatı birlikte yaşayabildiğimiz ölçüde yaşam, yaşayabilir.

Angst

“Engelli” birini dışlamakla, yoksuldan, evsizden, göçmenden uzak durmak arasında şaşırtıcı olmayan benzerlikler var. Bu kategori kurma eylemi, daha çok yaşamın kontrol dışı, istenmeyen dertlerini temsil eden her şeyi, potansiyel "bulaş" olarak görme eğilimimizden kaynaklanıyor. Bu bağlamda, "erişilebilirlik" kavramı bile çarpıtılıyor; çoğu zaman, yapısal sorunlardan çok kozmetik çözümlerle "engel badanası" yapılıyor.

Acımak ile ilgili hikayeler