Geçen ay ilk defa bir hapishaneyi, Maltepe Çocuk Cezaevi’ni ziyaret ettim.&nbsp;Nereden çıktı bu? Hapishane Teknolojileri Konferansı, bu yıl İstanbul’da Türkiye Emniyet Genel Müdürlüğü ev sahipliğinde Avrupa Cezaevleri ve Islah Hizmetleri Kuruluşu (EuroPris) ve Uluslararası Islah Ve Ceza İnfaz Kurumları Derneği (ICPA) tarafından düzenlendi. 63 ülkeden 363 katılımcı, bitiminde hapishane ziyareti de olan iki günlük konferans için İstanbul’da buluştu. Katılımcılar arasında hapishane çalışanları, kural koyucular, sivil toplum kuruluşları, teknoloji firmaları, bu alanda uzmanlaşmış danışmanlar ve akademisyenler de vardı. 12 paralel oturumun ve 20 konuşmacının olduğu etkinlikte ben de “dijital rehabilitasyon” üzerine bir konuşma yaptım.&nbsp;<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ülkelerin güvenlik politikalarından dolayı hapishanelerle ilgili istatistikleri tam olarak öğrenemiyoruz. Öte yandan bu kadar gizli tutulan bir alandaki oyuncuların farklı teknolojik uygulamaları birbirinden öğrenme konusundaki motivasyonu şaşırtıcıydı. Katılımcılar—ki ben “Hapishane Teknolojileri Topluluğu” demeyi tercih ediyorum—birbirini uzun yıllardır çok yakından tanıyan profesyonellerden oluşuyordu. Kültürel farklılıklara ziyadesiyle saygı gösteren, işbirlikçi bir ortam vardı. Kadın konuşmacı oranı ise %34’tü ki bu hiç fena değil.</li></ul>Yaşam alanı: Tarihte bilinen ilk hapishane, MÖ 7. yüzyılda Roma'da inşa edilen Mamertine Hapishanesi.&nbsp;<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu alanda 20 yılı aşkın süredir danışmanlık veren Steven Van De Steene ile yaptığımız görüşmede Steene, hapishaneleri “özerk kasabalar”&nbsp;olarak düşünebileceğimizi anlattı. Günlük hayatta ihtiyaç duyulan her faaliyet, bu kasabalarda yaşayan kişiler için de mevcut ve bu ihtiyaçların çoğu, teknoloji ile karşılanabiliyor.</li></ul>Rakamlar: Avrupa Konseyi'nin raporuna göre, 31 Ocak 2022 itibarıyla Avrupa Konseyi üyesi 48 ülkede toplam 981 bin 575, Türkiye'de ise 303 bin 945 mahkum veya tutuklu bulunuyor.&nbsp;<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Eğitim ve hapishane sistemleri benzer kurgulara sahip&nbsp;</h2>Hapishane ziyareti sonrasında bir ülkenin sahip olduğu eğitim ve hapishane sistemlerinin ne kadar benzer kurgulara sahip olduğunu fark ettim.<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ülkelerin eğitim felsefeleri ve yapıları, hapishane sistemleri ile benzerlik gösteriyor. Eğitim sistemlerinde rehabilitasyon, kapsayıcılık ve bütüncül gelişime güçlü bir vurgu yapan ülkeler, bu değerleri hapishane yaklaşımlarına da yansıtarak mahkumlara geniş kapsamlı eğitim ve kişisel gelişim imkanı sağlıyor.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Buna karşılık, eğitim sistemlerinde cezalandırıcı yaklaşımları benimseyen ülkeler, cezaevlerinde daha sınırlı eğitim olanakları sunuyor.&nbsp;</li></ul>Perspektif: Örneğin Japonya'nın ceza infaz sistemi, disiplin ve mesleki eğitim üzerinde duran, sıkı ve ezberci bir eğitim yaklaşımına sahip. Buna karşın Finlandiya’nın ceza infaz sistemi, rehabilitasyon ve kapsamlı eğitim programlarını vurgulayarak bütüncül bir eğitim yaklaşımını benimsemiş. Finlandiya cezaevleri,&nbsp;yaşam boyu öğrenme ve kişisel gelişimi teşvik ederken Japonya cezaevleri, tahliye sonrası istihdam için pratik becerilere odaklanıp mahkumlara standart eğitimler sunuyor.Dijital rehabilitasyon: Mahkum rehabilitasyonu, tüm toplumlar için ortak bir sosyal problem. Bu alan sosyal girişimciler için önemli bir sosyal etki alanı olabilir.&nbsp;Etkili rehabilitasyon programları, suçun tekrarlanma oranını önemli ölçüde azaltarak yeniden suç işleme oranını düşürebiliyor ve ülkelere milyonlarca dolar tasarruf sağlayabiliyor. Örneğin suçun tekrarlanma oranında %10'luk bir azalma, Amerika’da yılda yaklaşık 635 milyon dolar tasarruf demek. Dijital rehabilitasyon teknolojileri geliştiren kişiler, suçun tekrarlanma oranını azaltmaya yüksek katkıda bulunabiliyor.&nbsp;<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Hapishanelerde kullanılan çözümlere teknolojinin bu denli dahil olması, “dijital rehabilitasyon” kavramını doğurmuş durumda. İskandinav ülkelerinde başlayan bu akım, yavaş yavaş diğer Avrupa ülkelerine ve gelişmekte olan ülkelere de yayılıyor.&nbsp;</li></ul>Dijital rehabilitasyon uygulamalarında amaç, yapay zeka ve bunun gibi teknoloji araçları ile mahkumların ceza süreleri bittiğinde topluma dahil olabilmelerini sağlamak, aynı zamanda mahkumları verilerle takip ederek kişiye özel tasarlanmış mahkumiyet süreçleri yaratabilmek. Bu sayede cezaevleri, rehabilitasyon merkezi hâline geliyor.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Peki hangi teknolojiler?&nbsp;</h2>Hapishanelerde e-görüş teknolojileri, psikoterapi hizmetlerini de içeren tele-sağlık hizmetleri, sanal gerçeklik (VR) gözlüklü mesleki eğitim programları, dijital eğitim ve mesleki gelişim platformları ve sağlık verisi toplayan kiosklar kullanılıyor.&nbsp;<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yapılan araştırmalar mesleki gelişim ve yetkinlik artırma imkanları da sağlayan dijital rehabilitasyon programlarının, tekrar suç işleme oranını %43 düşürebileceğini, aynı zamanda&nbsp;%13 oranında istihdam artışı sağlayabileceğini gösteriyor.</li></ul>Pazar büyüklüğü ve fırsatlar: Teknoloji kullanımının sağladığı maliyet avantajları ve sosyal etki, dünya çapında hapishane teknolojileri pazarında önemli bir büyüme sağlıyor.&nbsp;<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Dünya genelinde yapılan araştırmalar, hapishanelerin sadece 22’sinin dijital olgunluğa ulaştığını gösteriyor.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">2023 yılında 1,49 milyar dolar büyüklüğünde olan bu pazarın, 2032 yılına kadar 5,13 milyar dolar değerine ulaşması bekleniyor.&nbsp;</li></ul>Hapishane teknolojilerinin yaygınlaşması, mahkumların rehabilitasyonunu destekleyerek toplumsal güvenliği artırırken aynı zamanda teknoloji şirketleri için de yeni bir pazar potansiyeli oluşturuyor.&nbsp;

Quando İçgörü

Hapishanelerde kullanılan çözümlere teknolojinin dahil olması, “dijital rehabilitasyon” kavramını doğurdu. İskandinav ülkelerinde başlayan bu akım, yavaş yavaş diğer Avrupa ülkelerine ve gelişmekte olan ülkelere de yayılıyor. 

Hapishane teknolojileri hakkında hiç düşündünüz mü? 

Türkiye'de günbegün Ceza Yasası'na yeni suçlar ekleniyor, suç tanımlarının cezai karşılığı değişiyor. Yasalar ve değişiklikler çoğu zaman gündeme gelip sıklıkla tartışılıyor. Kimi zaman yargı usulleri, kimi zaman davalar, kimi zaman suç olayları Türkiye'nin gündemini oluşturuyor. Tüm bunların arasında, konuşulmayan, duvarların arkasında kalan bir konu bulunuyor; cezaevlerinde ne yaşanıyor?&nbsp;&nbsp;Bugün, cezaevlerindeki genel yaşam koşullarından, kadınların ve çocukların yaşadıkları zorluklardan bahsedeceğiz. Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği'nden&nbsp;(CİSST)&nbsp;Hapiste Çocuk Tematik Alan Temsilcisi Cansu Şekerci&nbsp;ve Hapiste Kadın Tematik Alan Temsilcisi Özge Akyüz, konuya ilişkin sorularımızı yanıtladı.&nbsp;- Türkiye'deki cezaevlerinde var olan problemleri nasıl sıralarsınız? Tutuklu ve hükümlülerin günlük hayatında yaşadıkları zorluklar nelerdir?&nbsp;Ceza Tevkifevleri Genel Müdürlüğü'nün istatistiklerine göre, Türkiye'de toplam 384 hapishane bulunuyor ve bu hapishanelerin kapasitesi <a fr-original-style="" href="https://web.archive.org/web/20220506132041/https://cte.adalet.gov.tr/Home/SayfaDetay/cik-genel-bilgi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">275</a><a fr-original-style="" href="https://web.archive.org/web/20220506132041/https://cte.adalet.gov.tr/Home/SayfaDetay/cik-genel-bilgi" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">&nbsp;bin 859.</a> Hapishanelerde 314 bin 502 mahpus <a fr-original-style="" href="https://web.archive.org/web/20220425110222/https://cte.adalet.gov.tr/Resimler/Dokuman/istatistik/istatistik-4.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">kalıyor.</a> Dolayısıyla hapishanelerde kapasite aşımı var. Mahpuslar bize yaptıkları başvurularda koğuşlarının kalabalık, yatakların birbirlerine yakın mesafede olduğunu, temiz hava akışının sağlanamadığını, açık hapishanelerde farklı koğuşlarda kalan mahpusların ortak alanlarda ve yemekhanelerde kalabalıktan kaynaklı sorun yaşadıklarını <a fr-original-style="" href="https://cisst.org.tr/raporlar/covid-19-rapor-01-30-nisan-2022/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">belirtiyor.</a>Hapishanelerin koğuş yapısının bulunulan iklim koşullarına, metrekare olarak asgari yaşam alanı yeterliliğine, yeterli aydınlatmaya ve pencereye uygun yapılmaması, yetersiz ve kalitesiz beslenme, kıyafet kotasının ihtiyaca göre düzenlenmemesi gibi sorunları bulunuyor. Mahpusların sağlıklı bir çevrede yaşama hakkı bakımından da önleyici tedbirler alınmıyor. Tanı, teşhis, tedavi sürecinde gerekli süreçlerin ilerletilememesi mahpusların sağlık alanında yaşadığı bir diğer sorunu oluşturuyor.Mahpusların kaldıkları hapishaneler ailelerinin yaşadıkları şehirlere uzak yerlerde olup bu durum ailelerin ziyarete gelememesine sebep olabiliyor. Kanunda istisna olarak düzenlenen ve son yapılan değişikle "detaylı arama" olarak düzenlenen üst aramasının hapishane giriş çıkışlarında bir rutin olarak uygulandığı doğrultusunda da derneğimize çokça başvuru yapılıyor.2020'de infaz kanununda yapılan değişikliklerle İdare ve Gözlem Kurulu'nun yetkileri genişletildi. Kurul raporları idarenin keyfi kararlar vermesini kolaylaştırıyor. Bu da mahpusların iyi hâl durumunun etkilenmesine, infazlarının yakılmasına, açık hapishanelere ayrılmalarının engellenmesine ve sair sorunların oluşmasına yol açabiliyor.&nbsp;-Özellikle kadınlar ve çocukların yaşadıkları problemler nelerdir?Hapiste Kadın Tematik Alan Temsilcisi Özge Akyüz: Toplumsal hayatta kapatılma, kontrol edilme, cezalandırma uygulamalarına çokça maruz kalan kadınlar için hapishaneler kapatılmanın derinleştiği alanlar. Kadınların üreme ve cinsel sağlık, şiddet hikâyeleri için danışmanlık, kemik erimesi, demir eksikliği gibi daha fazla risk altında oldukları hastalıklara özgü bir beslenme planı, bilinçlendirme çalışmaları gibi cinsiyete bağlı özel sağlık ihtiyaçları bulunuyor. Bu ihtiyaçların karşılanmaması, muayene sırasında erkek güvenlik görevlilerinin muayene odasından çıkmaması, kelepçeli muayene uygulaması sağlık alanında yaşadıkları sorunların bir kısmını oluşturuyor. Ped gibi hijyenik malzemelere ücretsiz erişim sağlanmıyor.Başka hapishaneye veya hastaneye sevkleri sırasında kadın mahpuslara çoğunlukla erkek güvenlik görevlilerinin refakat etmesi yol süresince sözlü tacize varan söylemlere maruz kalmalarına, kişisel ihtiyaçlarını karşılayamamalarına sebep olabiliyor.Mor Güvercin projesinin araştırmasına göre mahpus kadınların %50'si ücretsiz avukat desteği alabileceğinden habersiz. Adli yardım sistemine, boşanma, nafaka, velayet gibi konularda hukuki yardıma erişimde zorlanıyorlar. Ailesinden yahut yakınlarından ekonomik destek alamayan, başka da bir geliri bulunmayan kadınlar hapishanelerde çok cüzi miktarlara çalışıyor.Karma hapishanelerinin kadın koğuşlarında kalan kadın mahpusların erkek mahpuslarla aynı zamanda bulunabilecekleri ayrı alanlar olmaması sebebiyle atölye, spor, kurs faaliyetlerinden yararlanmaları sınırlandırılıyor.<img src="https://images.aposto.com/2022/4/2/1654001582725.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.57" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Getty ImagesHapiste Çocuk Tematik Alan Temsilcisi Cansu Şekerci: Çocuklar açısından da süreç aslında benzer. Mahpus nüfusunun içinde daha küçük bir yüzdeye sahip oldukları için infaz mevzuatında da uygulamada da çocuklar için yeterli düzenlemeler bulunmuyor. Oda tiplerinden günlük aktivitelere kadar tüm tutulma şartları, o hapishanenin azınlığını oluşturan çocuk koğuşu için daha zorlayıcı şartlarda gerçekleşiyor. Hatırlatmakta fayda var ki kız çocukları yetişkin kadın hapishanelerinin çocuk koğuşlarında tutuluyor. Aslına bakarsak bu bahsettiğimiz daha olumsuz şartlar, kız çocukları için uygulamanın ta kendisi.Yargılama dosyaları dolayısıyla hapsedilen çocuklar dışında hapishanelerdeki çocuk nüfusunun bir kısmını da anneleriyle hapsedilen 0-6 yaş çocuk grubu oluşturuyor. Hapsedilme ve tutulma şartları erken çocukluk dönemindeki bu grup için de son derece zorlayıcı elbette. Çocuğun sahip olduğu haklar, annenin erişebildiği imkânlara göre kendini gösteriyor. Bu da hapishaneden hapishaneye ve hatta kimi örneklerde annenin suç tipinden dolayı gördüğü muamele dolayısıyla mahpustan mahpusa değişiyor. Bu yaş grubu çocuklar için yaşına uygun beslenmeye erişim, oyuna ve temiz havaya erişim, dış dünyaya ve yakınlarına erişim, sağlığa erişim gibi durumlar yaşanan problemlerin başında geliyor.-Bu sorunların çözümü için yetkili mercilerin herhangi bir çalışması bulunuyor mu? Yapılması gerekenler nelerdir?Yetkili mercilerin herhangi bir çalışmasının olup olmadığına bakmadan önce hak temelli olarak bu sorunların nasıl çözüleceğini tartışmamız gerekiyor. Çocuklar için çok temelde söyleyeceğimiz tek şey: çocukların hapsedilmemesi.&nbsp;Hiçbir çocuğun yeri hapishane değildir ve hapsedilmenin onarıcı bir etkisi yoktur. Bu nedenle 12-18 yaş arası kendi yargılamaları dolayısıyla hapsedilen çocuklar için hapsetmenin alternatiflerini konuşmamız gerekiyor. Çocukların güvenli ortamlarda eğitim, sağlık, barınma gibi desteklere erişiminin sağlanması gerekiyor ki Çocuk Koruma Kanunu'nda aslında bunlar koruyucu ve önleyici tedbirler olarak geçiyor.&nbsp;Ne var ki bu kanun suçla ilişkilenen çocuklar için de uygulanması gerekirken çocuklar hapsedilerek eğitimden, sağlıklı yaşam alanından, güvenli gelişimden çok daha uzak kalıyor. Anneleriyle tutulan çocuklar için de annelerin alternatif yöntemlerle hapishane dışında alternatif infaz yöntemlerine ya da denetimli serbestlik uygulamalarına tabi olması gerekiyor.&nbsp;Anneleriyle tutulan çocuklar için son zamanlarda atılan somut bir adımdan burada bahsetmek gerekir, şimdilik iki hapishane kampüsünde, Sincan'da ve Diyarbakır'da 0-6 yaş çocuklarıyla hapsedilen kadınlar için anne-çocuk üniteleri inşa edildi. Buradaki fiziki yapı takip edebildiğimiz kadarıyla çocukların açık havada ve kapalı ortamda daha geniş ve oyunlu alanlara, anneleriyle kalabilecekleri odalara ve kendi yataklarına sahip olacakları şekilde hazırlanmış. Şimdilik iki kurumda toplamda yaklaşık 100 kişilik bir kapasite olduğunu biliyoruz ki anneleriyle tutulan çocuk sayısına baktığımızda son derece az.&nbsp;-Çocuklar eğer annelerinden ayrılmak istemezlerse buna yönelik bir prosedür uygulanıyor mu?&nbsp;Yasal prosedür şöyle işliyor: Çocuk doğumdan itibaren 3 yaşına kadar anneyle kalıyor, 3 yaştan itibaren hâkime takdir yetkisi tanınıyor ama her halükarda 6 yaşına girdiğinde kurumdan ayrılmak zorunda. Tabi kimi durumlarda çocuk annenin yanına hiç verilmeyebilir de. Anne istemeyebilir ya da annenin içeride çocuğunun bakımını üstlenemeyeceği yönünde uzman raporu alınabilir. Çocuk, 6 yaşına kadarki süreçte anneden ayrılmak istemezse hâkimin takdir yetkisinde bu talebin muhakkak bir karşılığı olmalı. 6 yaştan sonra yasa açık, çocuk dışarı çıkar. Ne zaman içeri girdiğine, dış dünyadan ne kadar uzak kaldığına göre bu aşama da çocuk için çok zorlayıcı olabilir bu arada. Bir günde kapının öteki tarafına geçiyor; belki de hayatında ilk defa ağaç görüyor. Peki çocuk kurum dışına alındıktan sonra ne oluyor? Dışarıda ona bakabilecek bir yakını olup olmadığına göre değişiyor bu durum. Eğer varsa bu yakına teslim edilebilir. Böyle biri yoksa Aile Bakanlığı’nın kurumlarına alınıyor. Uygulamada olması gereken bu noktada çocuğun anneyle iletişiminin hâlâ sağlanıyor olması ve annenin görüş günlerinde annesini ziyaret edebilmesi.-Çocuklarını evlat edindirmek zorunda kalan aileler var mı? Bu prosedür nasıl işliyor?Evlat edinme prosedürünün işlemesi için çocuğun velayetinin anneden ve varsa babadan alınmış olması gerekir. Tutuklu anneler aksine bir hâkim kararı yoksa velayet hakkına sahip olmaya devam eder, hükümlü anneler ise cezanın infazı bitene kadar yasadan kaynaklı olarak velayeti kaybeder. Ancak infaz bittiğinde velayet hakkını geri kazanır. O yüzden burada evlat edinmeden daha ziyade koruyucu ailelik prosedürüyle karşılaşmak daha mümkün. Herhangi bir nedenle biyolojik annesinin yanında kalamayan çocuklar, geçici süreyle koruyucu aile edinebiliyor. Burada koruyucu aile evlat edinmedeki gibi velayet hakkına sahip değil, fakat çocuğun bu süreç içinde gelişimi için yanında bulunuyor ve ona destek oluyor. Tahliyeyle birlikte anne çocuğu geri alabiliyor.-Çocuklu bireyler için denetimli serbestlik güncellemeleri var mı?&nbsp;Denetimli serbestlik, hapsedilme pratiğinin birden farklı anında ortaya çıkan bir usul. Örneğin kişinin en başta tutuklanması yerine denetimli serbestliğe tabi olmasına karar verilebilir. Bu durumda çocuğu olmasının tutukluluk kararına etkisi hâkimin takdiridir. Aldığı hapis cezası 3 yıl ve daha az olup da doğurduğu andan itibaren 1 yıl 6 ayı geçmemiş kadınlar için çocuk sağ ve başka birine verilmediyse hâkim, cezanın infazının konutta geçirilmesine karar verebilir; tabi yasada bu düzenlemeyle ilgili suç tipi ayrımı yapıldığını da belirtmek gerekiyor. Bir de hapis cezasının infazının bir parçası olarak daha erken tahliye edilerek kişilerin denetimli serbestliğe tabi olması söz konusu oluyor. Burada da 0-6 yaş arası çocuğu bulunan anneler için bir düzenleme mevcut. Normalde kişinin denetime çıkabilmesi için koşullu salıverilmesine bir sene kalması gerekiyorken 0-6 yaş arası çocuğu bulunan anneler için bu süre 2 sene olarak uygulanıyor.

Hapishane ile ilgili hikayeler