Yazı: Ayşegül Güngör“İnsanlığın bütün çabaları, tek bir amaca yöneliktir. Kendimize anlattığımız o hikayelerin örgüsüne hayat vermeye.”Bilim ve teknolojiyi edebiyatla birleştiren Richard Powers, bilimkurgu meraklılarının uzun zamandır yakından takip ettiği bir yazar. Yakın zamanda İthaki Yayınları tarafından Türkçeye de çevrilmeye başlanan Powers'ın beşeri bilimleri sosyal bilimlerle biraraya getirdiği kitaplarından Her Şeyin Hikayesi, 2019'da kurgu dalında Pulitzer Ödülü'nü aldı; son yazdığı Bewilderment, 2024 Booker Ödülleri'nin kısa listesinde.Bu yazının konusu olan Galatea 2.2 ise gözden kaçmış olsa da bir modern zaman klasiği olmaya aday. Roman bizi geçmişe, 1995 yılına götürüyor. Kendimizi yazarın mezun olduğu ve kitapta U. olarak geçen üniversitenin koridorlarında buluyoruz. Üçüncü romanından sonra yazmakta zorlanan kahramanımız, mezun olduğu üniversiteye sığınarak ilham arıyor. Bu sırada da keskin bir zekaya sahip, yaratıcı olduğu kadar alaycı bir bilim insanıyla karşılaşıyor. Tek tutkusu insan beynini araştırmak ve sinir ağlarıyla kusursuz bir yapay zeka yaratmak olan Lentz'in Powers’a, Powers’ın da ona ihtiyacı var. İkisi biraraya gelerek Helen’i yaratıyorlar. Lentz onu programlarken, Powers da eğitimini üstleniyor. &nbsp;Powers’ın Helen’i eğitme sürecini izlerken Locke’un “tabula rasa” (boş levha) kavramının günümüzün makine öğrenmesiyle nasıl örtüştüğüne dair bir kurgu ile karşılaşıyorsunuz.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Locke’a göre doğuştan bir bilgi ya da fikir taşımayan insan beyni, boş bir levhaya benzer. Tüm bilgiler, deneyim ve algılar yoluyla elde edilir.</li></ul>Galatea 2.2 edebiyat ve yapay zeka ilişkisini incelerken arka planda beşeri bilimler ile doğa bilimleri arasındaki ilişkileri, sinirbilim ile edebi kurgu arasındaki bağlantısallığı&nbsp;da keşfetmemizi sağlıyor. Kitap boyunca Powers ile Lentz’in ilişkisinde gördüğümüz tatlı rekabette, insanın deneyim ve duyguları ifade etme gücü ile bilimsel düşünce, mantık ve rasyonel düşünebilme yetisi biraraya geldiğinde, bu deneyimin nasıl yeniden yaratabileceği üzerine düşünüyorsunuz.Romanın ana olay örgüsü bir Turing testine dayanıyor. Roman boyunca bilim insanlarının bir edebiyat sınavını geçmek için makine öğrenmesi ile sinir ağları yaratarak insana benzer bir bilinç oluşturup oluşturamayacağını merak ediyorsunuz.Helen’e bir okuma listesi&nbsp;hazırlayan Powers, insan doğası ile edebiyat arasındaki ilişkiye odaklanan eserlere yöneliyor. Milton’un Kayıp Cennet eserinde etik ve varoluşsal problemler üzerine düşünürken, Proust’un Kayıp Zamanın İzinde'siyle de yapay zekanın insan zihninin karmaşıklığı ve zamanla ilişkisine nasıl yaklaştığına tanık oluyorsunuz. Helen, Thomas Mann’ın Büyülü Dağ&nbsp;eserinde tarihsel ve kültürel bağlamları anlamaya çalışıyor; Shakespeare'i dinlerken insanın doğasının karmaşıklığı konusunda hayrete düşüyor.En ilgi çekici bölümler de Helen’in öğrendiklerinden çıkarım yapması, kendisine öfke ve gerilim dolu metinler okunduğunda kendini canlı gibi hissetmesi üzerine. Roman bittiğinde geride düşünmeye değer birçok soru da bırakıyor:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Geçmişimiz ve anılarımız, kimliğimizi nasıl oluşturuyor?</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yapay zeka, bilinci ve düşünceyi taklit edebilir mi?&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yapay zeka, sanatsal yaratım sürecine nasıl katkıda bulunabilir?</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Edebiyat, yapay zeka tarafından taklit edilemeyecek kadar insani bir şey mi?&nbsp;</li></ul>Yalnızca bilim ve teknolojiyi değil, aynı zamanda insan deneyiminin derinliklerini de anlamaya çalışan, çokkatmanlı ve karmaşık bir eser olan Galatea 2.2.&nbsp;çok ilginç bir kitap. Okurken yapay zeka aracılığıyla insan doğasını ve bilincini anlamaya yönelik bir arayışa tanıklık ederken, bu arayışın sınırlarını da görüyorsunuz. Richard Powers, bu romanda insan olmanın ne anlama geldiğini düşünmemiz için bize eşsiz bir deneyim sunmuş.

Aposto Kitap

Bilimkurgu meraklılarının uzun zamandır yakından takip ettiği Richard Powers, İthaki Yayınları'ndan çıkan "Galatea 2.2"yle okurları yapay zekanın sınırlarıyla birlikte insan doğasının derinliklerini de anlamak için bir yolculuğa çıkarıyor. Edebiyat ve teknolojinin kesişiminde bir modern zaman klasiği.

Galatea 2.2: Yapay zeka edebiyat karşısında ne düşünür?

Bazen imgeler sayfalarca açıklamadan çok daha fazla şeyi çok daha güçlü bir biçimde anlatır. Tıpkı MÖ 3500'te bugünkü Girit adasında doğan Minos medeniyetinin yaşam üzerine binlerce yaprak yazmak yerine sanatlarında, kültürel pratiklerinde tekrar eden bazı desenler kullanarak anlatmaya çalıştıkları gibi. Birbiriyle kesişmeyen paralel doğrular, sınırlar, gruplar yok yaşamda. Bağlantısal, ilişkisel bir döngü var. (Beyin ve Sinir Cerrahisi Uzmanı Prof Dr Türker Kılıç’ın <a fr-original-style="" href="https://www.youtube.com/watch?v=4TgWsvmIY10" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Yeni Bilim&nbsp;Bağlantısallık, Yeni Kültür: Yaşamdaşlık</a> kitabında beyin özelinde anlattığı gibi ya da.)<img src="https://images.aposto.com/2022/0/6/1642246460919.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="2.66" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bu açıdan bakıldığında Minos medeniyetinin sanatla dışa vurduğu hakikati görmekten bizi uzaklaştıran şeyin yine medeniyet olması ne kadar ironik! Bu ironi Yunanca bir kavramda dile gelir, φάρμακον (phámakon). Bugün farmakoloji, eczabilim kelimesinin de kökenini oluşturan bu kavram üç anlamın birleşimidir: Çare, zehir ve günah keçisi. Fransız düşünür Jacques Derrida, “Platon’un Eczanesi” adlı kitabında pharmakon kavramından yola çıkarak kavramların kendi kendisinde kesin bir şekilde belirlenmemiş olmadığını gösterir. “Her şey içinde bulunduğu bağlam ile anlamlıdır.” O halde insan, kültür, teknik, medeniyet kavramımız ne olursa olsun, onu bağlamın dışarısına çıkartarak sabit bir tanım yapılması olanaksızdır. Kültür, medeniyet ve teknik çare midir, zehir midir? İnsanın doğa karşısında hayatta kalmak için ürettiği teknik bugün de bir açıdan kendi kendisini yok etmesine yol açıyor olabilir mi?&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/0/6/1642288816554.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.59" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bu noktada peşi sıra kriz senaryolarından bahsetmeden önce bu krizin kökensel nedeninin üstündeki perdeyi kaldırmak adına bazı sorular üzerine düşünmeye davet ediyorum sizi: İnsan için insan olmak ne anlama geliyor? Kendimizi içinde bulduğumuz bu doğada nasıl anlamlandırıyoruz?<img src="https://images.aposto.com/2022/0/6/1642288930700.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="2.05" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bu sorular vazgeçilmez olarak insanın doğayla ilişkilenme biçimleri üzerine düşünmeyi gerektiriyor. İlişkiselliği tamamen unutulan, insan-doğa, doğa-kültür, insan-hayvan gibi ikilikler, ayrımlar, çatışmalar üzerinden kavranan çarpık ve tehlikeli bir yaşam kavrayışımız var hala. Bu yüzden Aydınlanma geleneğinin öznesinin gözden düşmeye başladığı 19. yüzyıldan itibaren başta Friedrich Nietzsche ve Martin Heidegger&nbsp;gibi insanı bulunduğu dünyadan soyutlamayan düşünürler, Sokrates öncesi Yunan düşüncesine bir açıdan geri dönüşü temsil ederler. Heidegger’e göre Yunan doğa felsefesinin üzerinden yüzlerce yıl geçmesine rağmen varlık sorusunun hala yanıtlanamamış olmasının nedeni kadim Greklerin varlığa yönelik organik, yekpare kavrayışının bir noktada terk edilmiş olmasıdır.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/0/6/1642289122099.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.22" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bu terk ediş, insanın düşünen bir hayvan olarak belirlenmesi ve diğer varlıklarla arasında sınır çizilmesi meselesi milattan önce 4. yüzyılda yaşamış Yunan filozof&nbsp;Aristoteles’e kadar geri götürülebilir. Aristoteles felsefesinde animal rationale (düşünen hayvan), yalnızca akıl sahibi olma, mantıksal karar verme, düşünüp taşınmadan ibaret değildir; sanat ve tekniğe dair becerilere de sahip olmayı gerektirir. Sadece hedeflerine ulaşmak üzere eyleme geçen değil aynı zamanda sanat ve teknik üretmek adına doğayı araçsallaştıran hayvanlarız. Bu yüzden batı dünyasında insanın diğer şeylere karşı üstün ve ayrıcalıklı konumda olduğu düşünülmüştür. Ve sonrasında kaçınılmaz olarak insanı merkeze alan, hiyerarşik bir ilişkilenme biçimi kuruldu.<img src="https://images.aposto.com/2022/0/6/1642289206735.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.78" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Heidegger, insanı Aristoteles’in animal rationale kavramından farklı olarak, insanın yetilerin içerisine sıkıştırılamayacağını söyler. İnsan ne aklıdır, ne akıl-beden ikiliği üzerinden tanımlanan öznedir. Onun Dasein adını verdiği bu insanın, en temel karakteristiği onun dünya içerisinde diğer şeylerle birlikte varoluşudur. Nitekim dünyanın içinde olmak bir nesnenin kutunun içinde olmasına benzemez; burada dönüştürücü bir ilişki vardır. İnsan kendisini yaşadığı şeylere taşır ve bu etki ile değiştirdiği dünya en sonunda geri dönerek kendi kendisini de dönüştürmesine yol açar. O yüzden bu bağlantısal, döngüsel, dev etkileşim ağlarının kendisini, -yani yaşam fenomenini- felsefi bir mesele olarak görmemiz sanıyorum ki en büyük kusurumuz. Nitekim bugün kapımızda bizi bekleyen en büyük krizler, iklim değişikliği, ormansızlaşma, hava, su, toprak kirliliği, endüstriyel hayvancılık, karbon ayak izimiz, plastiklerimizle yarattığımız yedinci kıta ve daha türlü felaket insanın kendisini diğer varolanlardan ayrı konumlandırması ve doğayı istediği yönde yakışıksızca dönüştürebilme hakkını kendisinde görmesiyle ortaya çıktı.<img src="https://images.aposto.com/2022/0/6/1642289237964.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.51" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Yine de kişisel olarak insanlığın henüz emekleme döneminde olduğunu düşünüyorum. İnsan ve hayvan hakları, demokrasi, cinsiyetler arası eşitlik, cinsel yönelim özgürlüğü gibi konularda (henüz hayal ettiğimiz yerde olmasak da) yol alan insanlığın -eğer gerekli adımların atılması konusunda kitlesel olarak siyasilere baskıda bulunursak- böylesi bir radikal dönüşümün de üstesinden gelebileceğine inanıyorum. “Henüz” çok geç değil.

Dilozof

Antroposantrizm

İnsan İçin İnsan Olmak 

📌 Kaynaklar ve ek önerilerin tamamını&nbsp;Wiser Media'da hazırladığım İnsanlığın Derdi Ne? başlıklı kürasyonda bulabilirsiniz. <a fr-original-style="" href="https://open.joinwiser.com/jgCkxxXRLfGmthCA6" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">https://open.joinwiser.com/jgCkxxXRLfGmthCA6</a>Konuya dair önemli kitap ve makaleler:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Donna Haraway, “Başka Yer”</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Rosi Braidotti, “Transpositions”</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bernard Stiegler, “Technics of Memory and Life”</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Elizabeth Kolbert, “Feild notes from a Catastrophe”</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Türker Kılıç, “Bağlantısal Yaşamdaşlık”</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Cogito Dergi, “Yerküre Krizi” ve “İnsan Sonrası”</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Doğu Batı 95: “Ekolojik Kriz”</li></ul>

Türker Kılıç ile ilgili hikayeler