Türkiye’de sivil toplumun hareket alanı son birkaç yıldır giderek daralıyor. Baskı ortamı, Temmuz 2016’daki darbe girişimi sonrasında yürürlüğe giren OHAL süresince daha hissedilir bir hâl aldı. Uluslararası ve bölgesel insan hakları kuruluşlarının pek çok raporunda insan hakları savunucularına karşı saldırılara dair olağandışı ve artan bir endişe dile getiriliyor.Bir de üstüne sivil toplumun imhası olarak da görülen 7262 sayılı kanunla sivil toplum ve insan hakları örgütleri giderek hareketsiz kılınmaya çalışılıyor. Bu baskıcı politik iklim, insan hakları alanında çalışan örgütler ve insan hakları savunucularını önemli ölçüde etkilerken, hak savunucuları kendilerini gittikçe muhafazakârlaşan, ayrımcılığın ve nefretin hâkim olduğu bir ortamda çalışırken buldular.&nbsp;<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sivil alanın daralması</h2>Daralma durumu ve hak savunucularının kriminalleştirilmesi, Türkiye'ye özgün bir durum da değil. İnsan hakları trendinin küresel anlamda seyrinin düştüğü bir dönemden geçiyoruz. Dünyanın pek çok yerinde benzer politikalar hükümetler tarafından uygulanıyor. Bu olağanüstü koşullarda en görünür ve dirençli kalan, adeta fırtınaya göğüs geren toplumsal hareketlerinin başında da feminist ve LGBTİ+ hareketleri geliyor.Feminist ve LGBTİ+ hareketlerinin toplumsal cinsiyet ekseninde yürütmüş olduğu küresel bir eşitlik mücadelesi var. Bu hareketler örgütlendikçe ve taleplerini daha yüksek sesle ortaya koydukça toplumları, kültürleri, yasa ve kanunları da değiştirebiliyorlar. 100 yıl öncesindeki dünyayla, 20 yıl öncesindeki dünyayla aynı dünyada yaşamıyoruz.&nbsp;ABD Dışişleri Bakanlığı'nın ülke tarihinde ilk kez cinsiyet bölümünde "X" yazan pasaportların hazırlandığını duyurması aslında feminist ve LGBTİ+ hareketinin ikili cinsiyet rejimi karşısında elde etmiş olduğu önemli bir kazanımı — artık interseksler, non-binary ve gender non-confroming beyanı olanlar pasaportlarında bu seçeneği değerlendirebilecekler. Elbette bakanlık durduk yere bunun kararını almadı; bu sonuç, 50 yıllık örgütlü bir mücadelenin ürünü.<img src="https://images.aposto.com/2021/10/1/1635776042927.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="Infinity" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Kaynak: Çatlak Zemin<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;"><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sağ popülist iktidarların yükselişi</h2>Küresel anlamda feminist ve LGBTİ+ hareketlerinin direnişi, gelişimi ve kazanımları yine küresel anlamda bu hareketlerin değerlerine karşı örgütlenmelere sebep oldu. Buna toplumsal cinsiyet karşıtı hareket (anti-gender movement) deniyor — bu da sıklıkla sağ popülist iktidarların cesaretlendirdiği, örgütlenmelerinin önünün açıldığı ve de finansal ve söylemsel olarak desteklendiği grupların yükselttiği bir söylem.&nbsp;Bulgaristan'da mahkemenin "Biyolojik cinsiyetten başka cinsiyet olamaz" kararı da feminist ve LGBTİ+ hareketinin kazanımlarından rahatsız olmanın bir sonucu aslında. Üstelik bu kararı "Biyolojik cinsiyet 'kadın'ın annenin sosyal rolü, doğum ve çocuk bakımıyla ilişkilidir," düşüncesiyle gerekçelendirmiş olması, yine meselenin toplumsal cinsiyet eksenin ele alındığını gösteriyor.&nbsp;Keza yine en bilinir sağ popülist liderlerden olan Viktor Orban'ın Macaristan'da akademide toplumsal cinsiyet konusunun çalışılmasını yasaklaması ve cinsiyet uyum sürecinin translar için zorlaştırması da bunun bir yansıması. Bu ayrımcılık ve hak ihlalleri, en temelde AB ilke ve değerleriyle de çelişiyor.&nbsp;Yine Polonya'daki <a fr-original-style="" href="https://www.dw.com/tr/ab-lgbti-bireyler-i%C3%A7in-%C3%B6zg%C3%BCrl%C3%BCk-alan%C4%B1-ilan-edildi/a-56844417" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">LGBTİ+ Free Zone uygulamasına</a> ancak Brüksel'in büyük baskısı ve finansal tehditleri sonucunda son verilebildi. Avrupa Birliği'nin kendini üzerine inşa ettiği bu değerlerin yine bizzat AB'nin içerisinden tahrip ediliyor olması sadece Avrupa Birliği ülkeleri için değil bütün dünya için tehlike oluşturuyor. Avrupa Birliği ülkelerinde toplumsal cinsiyet eşitliği ve LGBTİ+ hakları bakımından yaşanan hak kayıpları, dünyadaki bütün kadın ve LGBTİ+'ları olumsuz etkiliyor.Bu eğilimleri Rusya, Türkiye, Macaristan, Polonya ve Brezilya gibi popülist liderlerin olduğu pek çok ülkede görüyoruz. Trump ABD'sinde de gördük. Otoriter eğilimli liderlerin politikaları zaman içerisinde devlet politikası hâline geliyor. Bu o kadar sinsi ilerliyor ki sivil toplumda bile sirayet ettiği alanlar oluyor. Mesela nafaka karşıtı oluşumlar ve aile yapısını korumayı hedefleyen dernekler, toplumsal cinsiyet kavramının "Türk aile yapısı"nı bozduğu gibi pek çok söylemi siyasilerden de duyuyoruz. Bu yaklaşım Türkiye'nin İstanbul Sözleşmesi'nden çekilmesinin gerekçelerinden biri olarak da <a fr-original-style="" href="https://kaosgl.org/haber/cumhurbaskanligi-ndan-istanbul-sozlesmesi-nden-cekilme-aciklamasi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">kullanıldı</a>.<img src="https://images.aposto.com/2021/10/1/1635776497914.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="Infinity" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">İllüstrasyon:&nbsp;Semih Özkarakaş<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Feminist ve LGBTİ+ hareketlerinin derdi en temelde eşitlenmek. Bu da Türkiye'nin kendi anayasası ve imzacısı olduğu sözleşmelerle çelişmeyen bir talep — insan hakları bir devlet başkanının, siyasi partinin ya da bir grubun kendi öznel değer ve yargılarına göre yorumlayabileceği bir şey değil. İktidarda kalabilmek için toplumu kutuplaştırmak adına kullanılabilecek bir politika hiç değil. İnsan hakları meselesi, evrensel bir olgu ve gücünü insanlığın kendi öz birikiminden alıyor. Bu birikimin erozyona uğraması farklı derecelerde de olsa herkesin hak ve özgürlüklerini tehdit ediyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Otoriterleşme ve kutuplaştırıcı siyaset ortamı</h2>Türkiye’deki siyasi iktidar otoriterleştikçe ve kutuplaştırıcı siyasetini devam ettirdikçe oy tercihini iktidar bloğundan yana kullanan destekçilerini de zamanla belli bir çizgiye oturtmuş oluyor. Aynı insan bedeninin iki ayağı gibi, söylemini sertleştiren iktidar bir bedenin sağ ayağıysa sağ ayak bir öne adım attıkça arkasından da destekçileri geliyor. Yani sol ayak da sağ ayağın yanına hizalanıyor. Bir şekilde otoriterleşmeyi destekleyen bir çoğunluk oluşuyor.&nbsp;Demokrasiden ve insan haklarından yana olan bir çoğunluğu oluşturmak için de bu çoğunluğun bir koalisyonunu kurmak gerekiyor. Bu amaca giden yolda salt siyasi partiler yeterli olamayacak — elbette demokrasi ve insan haklarından yana olduğunu ifade eden bütün siyasi partiler bu sürecin paydaşı. Ancak sivil toplumun da bu çoğunluğu oluşturmak için çaba sarf etmesi gerekiyor.Habermas’ın da önerdiği şekliyle sivil toplum eleştirel düşüncenin yeninden üretilmesinde araç olarak kendini konumlandırabilir (52). Türkiye demokrasi ve insan hakları hareketinin vazgeçilmez bir parçası olan feminist ve LGBTİ+ hareketi, hareketin söylemine yön veren örgütler ve hak savunucuları da demokrasi ve insan haklarından yana olan bu çoğunluğun oluşturulmasına katkı sunması, kendini bu çoğunluk içerisinde konumlandırması gerekiyor.&nbsp;Bu tabii ki feminist ve LGBTİ+ örgütlerinin sorumluluğu ya da tek başına yapabilecekleri bir şey değil. İfade ve örgütlenme özgürlüğü ihlallerine karşın diğer toplumsal hareketlerin desteklemesi önem kazanıyor. Günün sonunda bu ihlaller bir bütün olarak toplumu, toplumsal barışı hedef alıyor. Buna karşı en iyi cevap, ısrarla ve inatla hem toplumsal hem de kamusal alanlarda var olmak ve bu alanların eşit öznesi olunduğunun yinelenmesi olacak.<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 0, 0); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 0, 0); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">KaynakHabermas, Jürgen. “Yapısallığın Kamusal Dönüşümü,” İletişim Yay. İstanbul. 2018.</blockquote>

Angst

Direnen feminist ve LGBTİ+ hareketleri; Türkiye'de daralan sivil toplumun hareket alanı.

DİRENİYORLAR

• Heteroseksizm: Heteroseksüelliği bir zorunluluk olarak gören ve tek varoluş biçimi olarak dayatan heteroseksizm bir ayrımcılık ideolojisidir. Cinsiyetçilik ve ikili cinsiyet rejimiyle yakından ilişkilidir. Heteroseksizm doğal, normal, üstün ve kabul edilir olan cinsel yönelimin heteroseksüellik olduğunu öne süren, heteroseksüel olmayan her türlü davranış, kimlik veya ilişkiyi damgalayan, reddeden ve aşağılayan ideolojik sistem anlamına gelir.

ikili cinsiyet rejimi ile ilgili hikayeler