<img src="https://images.aposto.com/2025/10/6/1762034510305.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.51" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><h1 fr-original-style="" style="font-size: 2em; margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Küllerinden doğan bir Avrupa klasiği: Noel pazarlarının kısa tarihi</h1>Rengarenk ışıklı süslemeleri; tarçın, karanfil, şeker kokuları ve kalabalığın uğultusuna eşlik eden ilahi sesleriyle Noel pazarları her yıl başta Almanya ve Avrupa şehirleri olmak üzere kent meydanlarında binlerce kişinin biraraya geldiği bir kış masalını andırıyor. Peki 13. yüzyıldan beri politik ortama göre sürekli kendini dönüştüren bu gelenek bugün bildiğimiz hâlini nasıl aldı?Yazı: Deniz AytekinRengarenk ışıklı süslemeleri; tarçın, karanfil, şeker kokuları ve kalabalığın uğultusuna eşlik eden ilahi sesleriyle Noel pazarları her yıl başta Almanya ve Avrupa şehirleri olmak üzere kent meydanlarında binlerce kişinin biraraya geldiği bir kış masalını andırıyor. Bu pazarların bazıları öyle görkemli ve ışıl ışıl ki pazarlara özel turlar bile düzenleniyor.&nbsp;Öte yandan buram buram nostalji kokan Noel pazarlarının kökleri o kadar da eskiye dayanmıyor. Avrupa'da tatil dönemlerinde esnafın sokak tezgahlarında mallarını satması yüzyıllardır süren bir gelenek ancak Georgia State Üniversitesi’nden tarihçi Joseph Perry’e göre bildiğimiz Noel pazarları aslında “şaşırtıcı derecede modern bir icat.”Noel pazarlarının kökleri 1296 yılına, Avusturya Dükü Albrecht I’in Aralık ayında 14 günlük panayır düzenlenmesine izin verdiği Viyana’ya kadar uzanıyor. Bu panayırlar Aralık ayında düzenlense de dinî bir anlam taşımıyordu ve Noel’le bir ilgisi yoktu.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Tarihçiler ilk Noel pazarını kesin olarak adlandırmaktan kaçınsa da en eski örneklerden birinin 1434’te başlayan "Dresden Striezelmarkt" olduğunu düşünüyor. Noel tatilinde ağaç süsleme geleneğinin ise 16. yüzyılda Almanya’da başladığı tahmin ediliyor. Almanya’da &nbsp;Protestan Reformu’nu başlatan Martin Luther, bir gece ormanda yürürken izlediği yıldızlardan ilham alarak Noel ağacına ışıklı süsler takan ilk kişi olarak anılıyor.</li></ul>Orta Çağ’da hediye verme geleneği, Noel’den çok 6 Aralık’taki Aziz Nikola Günü’yle ilişkilendiriliyordu. Çocukların "koruyucu azizi" olan Nikola’nın, uslu çocuklara hediye verdiğine inanılıyordu. Tanrı’yla doğrudan ilişkiyi vurgulayan Luther, aziz ikonalarını “putperestliği teşvik eden dikkat dağıtıcılar” olarak gördüğünden bu geleneği Tanrı’nın “iyi ve cömert bir ebeveyn” olduğu görüşünü yaygınlaştırmak için 6 Aralık’tan İsa’nın doğum gününe taşıdı.<img src="https://images.aposto.com/2025/10/6/1762040338860.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.57" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Noel’in hediye alıp verme ve kutlamalarla özdeşleşmesi, bazı çevrelerde tepkiyle karşılandı. 17. yüzyılda İngiliz püritenler, Noel’in aşırı içme ve taşkınlık yapma bahanesine dönüştüğünü savundu. 1643’te İngiliz Parlamentosu’nun çıkardığı bir kararname, Hıristiyanların “İsa’nın anısını kutlama bahanesiyle bu bayramı dünyevi zevklere teslim ettiğini” belirtiyordu ancak eleştiriler pazarların büyümesinin önüne geçemedi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">17. ve 18. yüzyıllarda et, hamur işleri ve çeşitli ürünlerin satıldığı pazarlar, Avrupa başkentlerinde çoğalmaya başladı. Genellikle kiliselerin yakınında kurulan ve işçilerden asillere toplumun tüm kesimlerini biraraya getiren pazarların sayısı 1650’de yaklaşık 50 iken 1840’a gelindiğinde 600’e çıkmıştı.</li></ul>Zamanla değişen zevkler ve politik ortam da pazarları dönüştürdü. Hükümetler pazar tarihlerini Aralık başı ile 1 Ocak arasında sınırladı, yalnızca çocuk oyuncakları, Noel ağaçları, doğum sahnesi figürleri, zencefilli kurabiyeler ve şekerlemeler gibi “gerçek Noel ürünleri” satılmasına izin veren düzenlemeler getirdi. <p contenteditable="false" fr-original-class="custom-button-wrapper fr-deletable" fr-original-style="text-align:center" style="text-align: center; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><a bgcolor="#0d3388" color="#ffffff" contenteditable="false" fr-original-class="custom-button-link" fr-original-style="background-color:#0d3388 !important;color:#fafbfc !important" href="https://aposto.com/s/kullerinden-dogan-bir-avrupa-klasigi-noel-pazarlarinin-tarihi?a=customButton" rel="noreferrer" style="background-color: rgb(13, 51, 136) !important; color: rgb(250, 251, 252) !important; text-decoration: none; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">YAZININ DEVAMI</a>

Soli

<a fr-original-style="" href="http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/vakit/vakit_1929/vakit_1929_mayis_/vakit_1929_mayis_11_.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">1929</a>’daki panayırda olduğu gibi <a fr-original-style="" href="http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/milliyet//milliyet_1931/milliyet_1931_nisan_/milliyet_1931_nisan_18_.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">1931</a> yılındaki panayıra da ciddi bir rağbet olmuştu. Rumların çeşitli eğlenceler ve gezintiler tertip ettiği bu günde <a fr-original-style="" href="http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/son%20posta/son%20posta_1931/son%20posta_1931_nisan_/son%20posta_1931_nisan_19_.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Yedikule’nın dışı ve Balıklı civarı</a> adeta omuz omuzu sökmeyecek derecede kalabalıktı. Havanın güzel olması da bunda etkiliydi. Kalabalık nedeniyle jandarma ve polis asayişi zor sağlamıştı. Birkaç tane münferit olay dışında herhangi bir hadise yaşanmayan panayırda tramvay şirketi normal seferinden dört katı fazla sefer yapmak zorunda kalmıştı. <a fr-original-style="" href="http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/cumhuriyet//cumhuriyet_1935/cumhuriyet_1935_mayis_/cumhuriyet_1935_mayis_4_.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">3 Mayıs 1935</a>’teki Balıklı Panayır’ına hava yağmurlu ve yollar çamurlu olduğu için katılım çok az oldu, bu yüzden de panayır yapılamadı.Yüzyıllardır devam eden panayır 1938’de en düşük katılımlardan birine sahne oldu. <a fr-original-style="" href="http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/kurun/kurun_1938/kurun_1938_nisan_/kurun_1938_nisan_30_.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Atlıkarıncalar, kayık salıncaklar</a> bomboştu. Birkaç masada 8-10 kişi rakı içiyor, birkaç yaşlı kadın emekleyerek dolaşıyor ve tek bir masada üç dört plaklı bir gramofon çalıyordu. Her yıl panayırda avuç dolusu para kazanan kahveci şaşkındı: “Hayret, bilmem ne oldu! Belki pazara gelirler.” Arkadaşı cevap verdi: “Şimdi eğlence yeri çok. Buraya kadar kimse gelmez artık.”Fotoğraf çekmek için şehrin farklı semtlerinden gelen 15 kadar seyyar fotoğrafçı da üzgündü. Daha önce bu kadar az kişinin olduğu bir panayıra şahit olmayan ihtiyarlardan birine göre insanlar artık iştahını plajlara saklıyordu.1939’daki &nbsp;panayır vesilesiyle bir yazı kaleme alan <a fr-original-style="" href="http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/son%20telgraf/son%20telgraf_1939/son%20telgraf_1939_nisan_/son%20telgraf_1939_nisan_12_.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Osman Cemal Kaygılı</a> eski panayır kutlamalarını anlatır. Panayır hem cuma günü (kendisi yazıyı çarşamba günü yazmış) hem de pazar günü yapılacaktır. Ancak cuma günkü bambaşka olur, asıl cümbüş o gün yaşanırdı. Eskiden Hıdırellez eğlencelerinde Kağıthane neyse Balıklı Panayırı da o demekti. Daha günler öncesinden salıncaklar, atlıkarıncalar, hokkabaz, cambaz ve seyyar tiyatro çadırları, aşçı tezgâhları ve kahveci ocakları kurulurdu. Cuma günü sabahtan itibaren halk akın akın panayıra gelir, öğleye doğru Yedikule’nin dışı ve Edirnekapı yolu hıncahınç dolardı. Ancak eğlencenin asıl merkezi dört tarafı duvarla çevrili olan büyük mezarlıktı. İster Hristiyan ister Müslüman olsun kimi İstanbullularda bu şekilde mezarlıkta eğlenmek bir âdet haline gelmişti. Binlerce kişi grup grup mezarlar arasına, üstüne yayılır, çilingir sofraları kurulur, vur patlasın çal oynasın eğlenilirdi. Bu gruplar arasında en göze çarpanları şunlardı:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Aralarında tek tük Müslümanlara da rast gelinen Ortodoks Arnavutlar. Bunların çalgıları bir klarnet, bir keman ve iki lavtadan ibaretti. Sabahtan akşama kadar durmaksızın Arnavut havaları çalar, oynarlardı.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İkinci grup yine aralarında az da olsa Müslüman görülen Karadeniz Hristiyanlarıydı. Onlar da bir ya da iki kemençeyle bütün gün Hopa, Sürmene, Trabzon, Rize havaları oynardı. Bunlar arasındaki Atinalı ve Hemşinli Türkçe bilmeyen, Lazca konuşanlar etraflarını çeviren kadınların kahkahaları arasında kendi türkülerini söyleyip oynardı.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Şebinkarahisar, Su, Kemah, Refahiye ve Zara şehrinden olanlar. Aralarında da yine birkaç tane Müslüman görülüyordu. Davul zurna eşliğinde Türkçe türküler söyler, yerel oyunlarını oynarlardı. Bunlar hemen hemen hepsi Galata ve Beyoğlu’ndaki hanların, apartmanların ve mağazaların bekçisi ve kapıcısıydı.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Makedonyalı Rumlar. Bunlar da Arnavutlar gibi kendi çalgılarıyla oynar, bazen fazladan &nbsp;armonika da eklenirdi.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sakızlılar, Midillililer, Sisamlılar, Limnililer, Bozcaadalılar, Şarköylüler ve Mürefteliler. Bunları oyunları ve çalgıları bakımından birbirinden ayırmak güçse de bazen siyah ve kısa kalpaklı, uzun şalvarlı Sakızlı ve Midilliler diğerlerinden ayrılıyordu.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İstanbullular. Bunlar çeşit çeşitti: Bir kısmı yarı külhanbeyi, bir kısmı tam külhanbeyiydi. Klarnet, zurna, çifte nağra ile eğlenirdi. Bir kısmı da Rum havaları çalar söylerdi. Sadece laterna ile eğlenenleri içinde polka, vals, mazurka ve kadril dansı yapanlar da vardı.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Karamanlı, Nevşehirli, Ürgüplü, Kayserili Rumlar. Bunlar da üçüncü gruptakiler gibi yalnızca davul zurna ile Türkçe söyleyerek eğlenirdi. İstanbul’da seyyar pilavcılık, gazcılık, zeytinyağcılık yapanlar çoğunluğunu oluştururdu. Siyah saltalı ve şalvarlı, mavi kuşaklı bu tipler “Osman Paşa dayım olsa.” isimli bir türküyü söylerdi.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Efendi ve ağırbaşlı geçinenler. Bunlar genelde alaturka incesaz veya İstanbullu Rumların mandolini ile Rumca şarkılarla eğlenirdi.&nbsp;</li></ul>Tüm bunlardan başka daha neler çalınmaz, söylenmez, oynanmazdı ki! Mesela Sulukule’den gelen kerizci kadınlar şurada burada göbek atar, dış kısımdaki seyyar tiyatrolar ve cambazlar iki tane sarı boru ve bir trampetle marşlar ve ayak havaları çalardı.&nbsp;“İşte Balıklı’nın eski panayırlarından küçük ve enstantane bir manzara…”

panayır ile ilgili hikayeler