“Bizden bir şey olmaz” sözü, yalnızca bireysel bir bezginlik değil; kemikleşmiş bir sorun karşısında toplumsal ölçekte paylaşılan bir ikrardır. Güçsüzlüğü, çaresizliği, özgüvensizliği, özsaygı yoksunluğunu ve bunların sonucu olan boşvermişliği de beraberinde getirir. Belki de bu ifade, bireysel değil toplumsal başarısızlığın, yani ortak bir “biz” kuramamanın, toplum olamamanın kabulüdür.Peki neden bir türlü toplum&nbsp;olamıyoruz?&nbsp;Sorunun merkezinde, bizi birarada tutacak, kim olduğumuzu tarif edecek bir kanon&nbsp;eksikliği olabilir mi?&nbsp;Kanon, bir toplumu "biz" kılabilen; ortak referansları, ritüelleri ve kurucu metinleri içeren bir bütün, deyim yerindeyse iskelettir. Ortak kanon yoksa parçalar yan yana gelir ama bütün oluşturamaz; ritüeller parçalı, kurumlar süreksiz, normlar araçsallaşmış olur. Sonuçta "Bizden bir şey olmaz" klişesi, bilinçlere çakılmış bir çiviye dönüşür.Türkiye’de halklaşma, milletleşme, toplumlaşma girişimleri sürekli kesintiye uğramış; kurucu metinler her seferinde yeniden yazılmış; çoğunlukla da iktidarların araçsallaştırmasına konu olmuştur. 1876’dan bu yana Anayasa tartışması bitmemiş; ne dinî ne millî kaynaklı ortaklaşma toplumsal çoğunluğu kuşatabilmiş; edebiyat ve sanat birleştirici kanon değil, kimliksel ayrışmanın zeminine dönüşmüştür.&nbsp;Bir bina nasıl taşıyıcı sistemiyle ayakta duruyorsa toplumlar da kolonlarıyla var olur. Bu kolonların temeli eşit yurttaşlık ve hukuk devletidir. Liyakat, saydamlık, hesap verebilirlik gibi ilkeler ancak hukuk devleti içinde yeşerir. Kamusal kaynaklar “ganimet” değil “emanet” sayılır; devlet ve yerel yönetimler servet dağıtan değil, ortak yararı koruyan emanetçiler gibi davranır.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Toplum, Ernest Renan’ın dediği gibi “her gün yenilenen bir plebisit”tir; mutabakatla beslenir, onu canlı kılan da içselleştirilmiş toplumsal normlardır.&nbsp;</li></ul>Bugün Türkiye toplumunun kolonları ise ya eksik ya da taşıma gücünden yoksundur. Hayat, kültürel normlarla ikame edilir: Komşuluk, misafirperverlik, imece… Ancak bunlar kıymetli olsa da "kurucu norm" olamaz, çünkü kriz anlarında kolayca dağılırlar. Bu nedenle “biz”i kalıcı kılmanın yolu, bu normların kurumsallaştırılmasından geçer.Biz olmak, aynı çatıya sığınmış bir kalabalık değil; aynı taşıyıcı sisteme güvenen yurttaşlar topluluğu olmaktır. Bu sistemin iki ana kolonu eşit yurttaşlık ve hukuk devletidir; onların üzerinde liyakat, saydamlık, hesap verebilirlik yeşerir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">'Bizden bir şey olmaz' ise bu 'biz' dediğimiz nedir?&nbsp;</h2>19. yüzyıl seyyahları Anadolu’ya dair çizdikleri portrelerde çoğu kez benzer nitelemelere başvurur: “Kanaatkar, misafirperver ama durağan.” Dış göz elbette abartılı genellemelere, hele de oryantalist sığlığına yatkındır fakat yine de bir şeyi hatırlatır: Kendimize dışarıdan bakmayı pek sevmeyiz. Başkasının aynasında beliren imge rahatsız edici bulunur; çoğunlukla kendi kendimizi tasarlamayı tercih ederiz.İçeriden bakışta ise dikkat çekici bir eğilim ortaya çıkar: Sık sık 16. yüzyıla regresyon. “Klasik Osmanlı” altın çağ (Belle Époque) gibi yüceltilir, bugünün sorunları da onun gölgesinde anlamlandırılmaya çalışılır. Bu zihinsel geri dönüş, aslında bir özgüven eksikliği özsaygı yoksunluğunun ifadesidir: Geleceğe yönelik yeni bir anlatı kurmak yerine geçmişin ihtişamına sığınma.&nbsp;Kemal Tahir, bu uzun süreli sarsıntıyı “Osmanlı bozgunu bitmedi, içimizde sürüyor” cümlesiyle ifade eder. Yani bozgun,&nbsp;yalnızca tarihsel bir yenilgi değil; zihnimizde hâlâ devam eden travmatik bir kırılmadır.Barış Ünlü’nün "Türklük Sözleşmesi" kavramı&nbsp;da bu çerçevede okunabilir. Türkiye’de yurttaşlık, hukuka dayalı bir eşitlikten ziyade “Türk” olma ya da öyle kabul edilme üzerinden kurulmuştur. Türk olmayanlar eşit yurttaş sayılmaz; Türk olanlar ise bu ayrıcalığın gölgesinde sözleşmeye dahil olur. Bu, kapsayıcı bir kurucu kanon değil; tersine dışlayıcı bir sadakat düzenidir.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu yazının hipotezi, kurucu kimliğin tamamlanmış bir eşit yurttaşlık zeminine kavuşamadığıdır. Çünkü toplum, ortaklaşma yerine sürekli keyfî, kimliksel ayıklama, tanımama ve dışlama üzerine kurulamaz.</li></ul>1839, 1876, 1908 ve 1923’te farklı kurucu anlatı denemeleri&nbsp;Türkiye tarihinde kırılma anlarındandır. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, İstanbul’un fethi kutlamalarından Malazgirt ve Çanakkale’ye, 29 Ekim’den 15 Temmuz’a... Fakat bu girişimler ya iktidar tekeline hapsoldu ya çoğulluğu dışladı ya da günübirlik siyasete alet oldu. Ortak zemin kurmak yerine ayrışmayı derinleştirdiler. Örneğin Çanakkale, farklı kesimleri buluşturabilen ortak bir yas imgesiyken son yıllardaki menkıbeleştirme eğilimi onu kamusal uzlaşma alanı olmaktan uzaklaştırdı.Hiçbirinin kalıcı toplumsal mutabakata dönüşememesinin pek çok nedeni var; bunlardan biri tektipçilik.&nbsp;Bir anlatının mülkiyeti iktidar tekelindeyse ortaklık zorunlu olarak kurulamaz. Ortak kanon, ancak farklı yorumların aynı metinde buluşabilmesiyle mümkündür.&nbsp;İkincisi, tektipçiliğe bağlı olarak dışlayıcılıktır. Kurucu anlatı, farklı hafızaları tanımıyorsa bağ kurmak yerine yara açar. Tanınmayan her hafıza, ortak zemini çatlatır.&nbsp;Üçüncüsüyse araçsallaştırmadır.&nbsp;Anlatı, bugünün politik projelerine eklenip soslandıkça kamusal güven aşınır. Çünkü anlatıya&nbsp;günübirlik siyasetin aparatı olmaktan ziyade uzun vadeli müşterek tahayyüller can olabilir.&nbsp;<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bitmeyen bir rahim arayışı: Ganimet-emanet dengesi</h2>1839'daki Tanzimat, yalnızca bir reform değil, aynı zamanda uzun bir “sarsıntı çağı”nın başlangıcıydı. Modernleşme, merkezileşme ve yeni hukuk arayışlarıyla birlikte imparatorluğun geleneksel düzenini terk edip yeni bir toplumsal sözleşme arayışına girmekti. Ancak bu süreç tamamlanamadı. Döl ya da rahim arayışımız hâlâ&nbsp;devam ediyor.&nbsp;Aslında sarsıntının kökleri daha da geriye, 1700’lerin sonundaki yenilgiler ve toprak kayıplarına uzanır. O dönemden itibaren kolektif hafızamıza “kaybetme” duygusu kazındı. Her yeni yenilgi, toplumsal özgüvenin, özsaygının daha da aşınmasına yol açtı.Son yirmi yılda ise “yeni Osmanlıcılık” hafızayı ters-yüz etmeye çalışırken içeride pek de güçlü olmayan mülk-emanet dengesi iyice bozuldu. Kaz Dağları’ndan Akbelen’e, İkizdere’den Zafer Havalimanı’na uzanan örneklerde kamusal kaynakların tasarrufu servet transferinin aracına dönüştü.&nbsp;Oysa “yurt” dediğimiz şey, salt coğrafi bir mekan değildir. Yurt, üzerinde yaşadığımız zeminle yaptığımız etik ve kurumsal sözleşmedir. Toprağa, suya, ormana nasıl muamele ettğimiz aslında birbirimize nasıl davrandığımızın aynasıdır. Ormanı korumamak, komşuyu da korumamaktır; suyu hoyratça tüketmek, geleceğin hakkını yok saymaktır. Betonla kaplanan her dere yatağı, yalnızca doğayı değil, toplum olma kapasitemizi de boğar.&nbsp;Çünkü yurt, birlikte inşa edilen bir ev gibidir: Talanların, depremlerin enkazından onlarca kez doğrulduk, yeni yurtlar kurduk, yaşama irademizin rehberliğinde bize ait olanı yeniden bizim kılabilmemizin yolu benzerliklerimizi merceğe alıp kaldıraç olarak referansa dönüştürebilmekten geçmekte.Örneğin Gezi, Türkiye’de uzun süredir görülmemiş bir çoğulculuk deneyimiydi. Farklı kimlikler, ideolojiler, yaşam tarzları, kısa bir süre için de olsa müşterekler etrafında buluşmayı başardı. Bu deneyimin simgesi olan “ağaç”, yalnızca çevreyi değil; doğayı mülksüzleştirilemez bir ortak varlık olarak kurma arzusunu temsil ediyordu. Ağaç, herkesin farklı köklerinden gelip aynı gövdeye tutunabileceğinin, dallarında hayat kurabileceğinin sembolüydü.Tam da bu nedenle Gezi, yalnızca bir çevre protestosu değil, yeni bir topluluk dili arayışıydı. Kamusal alanın “biz” üzerinden yeniden tanımlandığı, tartışmaların yatay örgütlenmelerle yürütüldüğü, farklılıkların çatışmadan çok birlikte yaşama pratiğine dönüştüğü bir an… Buna karşılık dönemin başbakanının “%50’yi zor tutuyorum” ifadesi, yurttaşın vesayet altındaki kitle olarak tasarlandığı özgürlüğün reddiyesi olan sadakat sözleşmesine dayalı zihniyeti ifşa etti. Gezi, bu bakışın kırılma anıydı; ardından hem kriminalizasyon hem de mitleştirme süreçleri, onu ortak anlatıya dönüşebilecek bir deneyim olmaktan <a fr-original-style="" href="https://www.gazeteduvar.com.tr/yurttastan-agdasliga-kosmopolitastan-agevrendesligine-8-yilinda-gezi-haber-1534013" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">uzaklaştırdı</a>.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Toplum olamama krizinden çıkış</h2>“Bizden bir şey olmaz” sözü ise tekrarlandıkça kendini gerçekleştiren kehanete dönüşür. Oysa biz, ancak ortak sözleşme, kurum, ritüel ve zemin etrafında yeniden kurulabilir. Ancak o biz, içinde ne bir bireyi ne de bir grubu silmeden, eritmeden kendi rengine dahil edebildiği ölçüde anlatı üretebilir. Toplum olamama krizinden çıkış, tek ve yekpare bir kanonun buyruğu altında değil; farklılıkları dışlamayan, onları ortak bir çerçevede buluşturabilen çoğulcu bir zeminde mümkündür.&nbsp;Çernişevski’nin ünlü sorusunu bugüne uyarlarsak: “Ne yapmalı?”&nbsp;sorusuna “Hak temelli toplumsal sözleşme, anayasal güvenceye alınmış otonom kurumlar, toplumsal hafızayı güçlendirerek yas ve ritüellere alan açmak, emaneti ganimetleştirmeyen, servet aktarmayan, toplumsal bölüşümü sağlayan ekonomi-politiği kurumsallaştırmak ve coğrafyamızı yurda dönüştürecek etik temelli yaşama can olmak”; “Nasıl yapmalı?”&nbsp;sorusuna ise&nbsp;“usulünce” diye yanıt verilebilir çünkü “Usul, esastan önce gelir.”&nbsp;

Angst

Toplum, Ernest Renan’ın dediği gibi “her gün yenilenen bir plebisit”tir; mutabakatla beslenir. Bunun yokluğunda hayat, kültürel normlarla ikame edilir. Ancak bunlar kıymetli olsa da kriz anlarında kolayca dağılırlar. Peki biz neden bir türlü toplum olamıyoruz? Sorunun merkezinde, bizi birarada tutacak, kim olduğumuzu tarif edecek bir kanon eksikliği olabilir mi?

plebisit ile ilgili hikayeler