Yılbaşı sepetleri nasıl değişti?

Son günlerde Twitter'da bir hızlı teslimat uygulamasında satışa sunulan; kek, gofret, atıştırmalık, dondurma, enerji içeceği, cips ve su içeren "Yılbaşı Parti Paketi" dolaşıyor. Diğer yandan bazı kullanıcılar ve arşiv sayfaları 2010'lu yıllarda satılan ve viski, rakı, şarap, bira gibi alkollü içkileri içeren yılbaşı paketlerinin görsellerini paylaşıyor. Her yıl yılbaşı öncesi çoğunlukla zincir marketlerin sunduğu yılbaşı sepetleri hem içerikleri hem de fiyatları bakımından farklılaşıyor. 

Konuya dair 2019’da BirGün’de Ozan Gündoğdu tarafından kaleme alınan Önce marjinalleşti sonra lüks hâle geldi başlıklı yazıda yılbaşı sepetlerinin yıllar içinde değişimine odaklanılıyor. Yazıda, 2015’ten 2016’ya geçilirken zincir marketlerin yılbaşı paketlerinde içki bulundurulmasının yasaklandığı belirtiliyor. 

Arka plan 

5 Kasım 2015 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanan Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkilerin Satışına ve Sunumuna İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 19’uncu ve 20’nci Maddelerinin Uygulanmasıyla İlgili Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurul Kararı’nda "perakende tütün mamulü ve/veya alkollü içki satış belgesine haiz perakende satış yerlerinde satışa sunulan yılbaşı sepetlerinin içerisinde tütün mamullerinin ve alkollü içkilerin yer almamasının karar altına alındığı" belirtiliyor. 

5 Kasım tarihli bir habere göre bu karar iki başlıkla gerekçelendiriliyor. "Alkollü içkilerin kullanılmasını ve satışını özendiren veya teşvik eden kampanya, promosyon ve etkinlik yapılamayacağını" öngören 2011 tarihli Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkilerin Satışına ve Sunumuna İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 20'nci Maddesine atıfla yılbaşında hazırlanan paketlerin promosyon niteliği taşıdığı belirtiliyor. Haber ayrıca sepete alkollü içki konulduğunda içkinin fiyatının belirlenemediğini, alkollü içkilerin mevzuat gereği gerçek fiyatının altında satılamayacağını söylüyor.

"Yaşam tarzına müdahale" mi? 

Ankara Barosu'nun Kasım 2015'te kararın iptaline ilişkin bir dava açtığı biliniyor. Dava kapsamında kararın iptali yönünde görüş bildiren Danıştay Savcısı, “Devlete, alkolle mücadele üzerinden bireysel ve toplumsal hayat tarzlarına müdahale etmek değil, gençleri alkol düşkünlüğünden korumak görevi verilmiştir. İdarenin böyle bir yetkiyi kendisinde görmesi ve kişileri alkollü içki kullanımına teşvik etmemek adı altında ucu açık idari düzenlemeler yapması, hukuka aykırı bulunmaktadır." ifadelerine yer veriliyor. 

Savcı, "yılbaşı sepeti" kavramının hukuki bir tanımının olmaması nedeniyle uygulamanın "ucu açık, belirsiz ve tartışmalı uygulamalara yol açabileceğini" söylüyor. Görüşe göre karar; rekabete, yetişkin bireylerin de alkollü içecek satın alma şekline ve özgürlüğüne açık bir müdahale niteliği taşıyor.

Dönemin Ankara Barosu Hakan Canduran da TAPDK'nin böyle bir karar alamayacağını; marketlerin dönem dönem sundukları paketlerin devlet müdahalesine konu olmasının "temel hak ve özgürlükler çerçevesinde kabul edilemez bir kısıtlama" olduğunu belirtiyor. 

Fiyatlar nasıl değişti? 

Bu ayın başında yayımlanan bir haberde 2020'de 175,70 liraya dolan bir yılbaşı sepetinin bu yıl 243,6 liraya dolduğu belirtiliyor. 2014'e tarihlenen bir promosyon görselinde viski, rakı, votka, şarap, bira, kahve ve kuruyemiş, cips gibi atıştırmalıklar içeren bir paket 159 lira olarak görünürken bugün muadil bir rakı tek başına 196 lira gibi bir fiyata alıcı buluyor. Bu yıl zincir bir marketin 16 Aralık tarihli aktüel kataloğunda yer alan ve içeceklerde kola, fanta, soğuk çay, soda, meyve suyu, kahve içeren bir sepet 154,90 lira olarak fiyatlanıyor. 

Yorum

Aposto! Gündem olarak bu konuda görüşlerine başvurduğumuz Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji bölümünden Prof. Dr. Zafer Yenal, yılbaşı sepetlerinden alkolün çıkarılmasına ilişkin kararı değerlendirirken hem uzun erimli hem de güncel gelişmelere odaklanılabileceğini söylüyor. "Tarihimizde içki genellikle netameli bir konu olmuş ve özellikle toplumsal değişimin hızlandığı dönemlerde içki yasakları, içki düzenlemeleri artmış." diyen Yenal, bu durumun Osmanlı’da da Cumhuriyet Türkiyesi’nde de böyle olduğunu söylüyor. 

Türkiye son yıllarda da ciddi bir toplumsal dönüşüm yaşıyor. Sınıfsal, kültürel, siyasi altüst oluşları birlikte görüyoruz. Bu sürecin kuşaklarla, teknolojik dönüşümlerle, toplumsal cinsiyetle ilgili birçok yönü var. Yani tarihte daha önce de olduğu gibi, Türkiye kendisine layık görülen kaba sığamadığı bir dönemden geçiyor, siyasi anlamda, kültürel anlamda. İktidar da bu süreçte iyiden iyiye kendi siyasi tabanı olarak gördüğü gruplara dair ahlaki, kültürel, siyasi mesajlarını yoğunlaştırmış durumda. Naslar, kurtuluş savaşları, sayıları giderek artan düşmanlar, vs…

2010’lu yılların başından bu yana alkollü içkilerin toplumsal yaşamdaki yeriyle ilgili nelerin değiştiğine ilişkin sorumuza yanıt veren Yenal'a göre alkollü içkilerin toplumdaki yeri değişmiyor; içki içmek her zaman olduğu gibi pek çokları için sosyalleşmek, özel anları kutlamak, anları özelleştirmek için iyi bir eşlikçi olarak konumlanıyor. 

Değişen, Türkiye; ve gördüğümüz de bu değişime muhafazakârca şekil verme çabası. Ama yasaklarla, kısıtlamalarla, dayatmalarla, kurnazlıklarla toplumsal değişimin engellendiği tarihte görülmüş bir şey değil.