İktisat teorisine göre insanlar, faydalarını maksimize edecek tercihleri yaparlar. Öte yandan gerçek hayatta sınırlı bilgiler, yaşanmışlıklar, tercihler ve hatta zaman kısıtları gibi başka diğer unsurlar söz konusu tercihleri mükemmel yapmamızı engeller. Bu sebeplerle de kararlarımızın mükemmel olması pratikte mümkün değildir. Karşılaştığımız yol ayrımlarında “yeterince iyi” görünen bir seçeneğe yönelmemiz de bundandır. İşte, sınırlı akılcılık (bounded rationality) kavramı tam da gerçekliği tanımlamak için kullanılır.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Nedir?</h2>İnsanların akılcılığı (rasyonalitesi) gerçek hayatta sınırlıdır ve bu yüzden en iyi kararı aramak yerine genellikle tatmin edici bir kararla yetinerek yollarına devam ederler. Bu gözlem, 1950’li yıllarda Nobel ödüllü akademisyen&nbsp;Herbert Simon tarafından tariflenerek literatüre girmiştir. Simon’a göre, insanların karar alırken tam bilgiye ve bilgiyi sınırsız işleme gücüne sahip olmadıklarından pratikte tam rasyonel varlıklar olamazlar. İnsanlar, bilgi eksiklikleri ve sınırlı değerlendirme kabiliyetleri sebebiyle tercihlerini daha basit stratejilere dayandırarak verirler. Burada amaç, en mükemmel ve verimli tercihi yapmak yerine “yeterince iyi” bir tercihle toplam faydayı (azami seviyeye çıkartmak değil) artırmaktır. Bu da iktisat biliminin kalbinde yer alan “homoeconomicus” kavramının reddedilmesi anlamına geliyor. Simon, bu tercih metodunu&nbsp;“satisfy” (tatmin etmek) ve “suffice” (yeterli olmak) kelimelerini zekice birleştirerek yarattığı satisficing terimiyle tanımlıyor.&nbsp;Satisficing yaklaşımı, temel olarak finansal okuryazarlığı düşük ya da zaman kısıtı olan bireylerin karar süreçlerinin anlaşılmasına katkı verse de rahatlıkla genele de yayılabilir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bir adım derine</h2>Bireylerin zihinsel kapasiteleri, bilgiye erişim zorlukları, bilgiyi işleme becerileri ve zaman baskısı gibi sebeplerle tam rasyonellikten sapmalarını doğal sıfatıyla kabul eden yaklaşımın, insanların çoğu zaman en iyi kararı aramak yerine, belirledikleri temel ihtiyaçları karşılayan yeterince iyi bir kararla yetindiklerini ifade ettiğinden söz etmiştik. Bu davranış modeline, bir yatırım kararı verirken, tüm piyasayı tepeden tırnağa analiz etmek yerine, belli bir getiri hedefini karşılayan ilk seçeneğe yönelme hali harika bir örnektir.Konuya bu örneğin penceresinde baktığımızda hepimizin bazı kararlarımızı ön kabuller, daha doğrusu yeter şartlar altında ve bazı zihinsel kısayollar kullanarak aldığımızı teyit edebiliyoruz. Belirli bir getiri beklentisiyle (ki burada yatırım stratejisi disiplinine sahip bir yatırımcıdan bahsetmeliyiz) ve sınırlı bilgiyle (analiz raporu, haber akışı ve hatta duyumlar) verilen bu kararlar yaşam döngüsü içinde dikkatimizden kolaylıkla kaçsa da iktisadi olarak bizi homoeconomicus olmaktan çıkartıyor.Bizi teorik rasyonelitenin dışına iten söz konusu davranış örüntüsünün, dikkatli bakıldığında her günümüzün içinde olduğunu görebiliyoruz.&nbsp;Ülkemiz yatırımcılarının ana tercihlerinin yastık altı altın ya da döviz olması da bize normal gelen irrasyonel davranış örüntüsünden başka bir şey değildir. Ucuz ikameye yönelme (ki burada makul bir fayda maliyet analizi yapmak yerine alışveriş sitelerinin kampanyalı ürünlerinin içinde harcadığınız saatleri düşünmenizi rica edeceğim)&nbsp;tutumundan başlayarak her gün aldığımız onlarca kararı bu listeyi uzatmak için kullanmak mümkün. Tüketicilerin kullandığı bu kısayollar elbette ki pazarın arz tarafındaki kesimlerin de ilgi odağında yer alıyor. Bu tutumun arz yönündeki yansımalarını görmek için de fazla uzaklara bakmaya gerek bulunmuyor. Ürün bilgilerinin sadeleştirildiği, seçim ortamlarının yalınlaştırıldığı, seçeneklerin sınırlandırıldığı mecralar tam da insanın bu “bozuk” mekaniği üzerinde çalışan uygulamalardır. Halihazırda yönelimini belirleyen bir tüketicinin karar mekanizmasını yalınlaştırmak aslında arz edenin talep edene sunduğu bir hizmet değil, yaptığı bir yönlendirmeden ibarettir. Alternatifleri sınırlandırılan, bilgi havuzu daraltılan ve fiyat odaklı bakış açısının (indirim etiketleri) desteklendiği bu strateji özünde tüketicinin “zaten vermiş olduğu kararı” daha az yorularak hayata geçirmesini sağlar. Arz tarafı ise böylelikle stok yönetimi başta olmak üzere onlarca farklı alanda kendini daha iyi bir konuma getirmeyi hedefler.&nbsp;Bankaların kullandıkları skoring sistemleri, kredi ve mevduat fiyatlarının toplulaştırılarak sunulduğu hizmetler, mobil bankacılık arayüzleri, sadece belirli amaçlara odaklanan ve yalın tasarımlarıyla fark yaratan modern fintech uygulamaları gibi günlük hayatımızın parçalarının tasarım omurgalarında da bu felsefe yatar. Bunların yanında, maliyetlerin büyük oranda küçümsendiği (taksitlerde vade farkı, kredi kartı asgari ödemesi) seçimler de tüketicinin aynı kısayolları kullanmasının sonuçları arasında kendine rahatlıkla yer bulabilir. Söz konusu uygulamalar sadece özel sektörde değil, kamu politikalarında da kendine yer buluyor. Politika yapıcılar, vergi tahsilatlarında optimizasyonu sağlamaktan tutun da uzun vadeli yatırım kararlarını desteklemeye kadar (zorunlu BES) pek çok alandaki kurguları yaparken bu tutumdan destek alıyor.&nbsp;Burada oyun, tüketicinin zihinsel yorgunluğunu en aza indirmekten ibarettir. Söz konusu kurgular ile bu kurulduktan sonra geriye kalan tek eksik tüketiciyi “dürtmek”ten ibarettir. Bundan sonrası ise büyük oranda arz tarafının insafına kalmıştır demek abartılı olmayacaktır. <h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sonuç olarak</h2>Sınırlı akılcılık, davranış modelimizin son derece gerçekçi bir özeti gibidir. Hepimiz, her gün, iktisadi açıdan tam rasyonel olmayan ama şartlar içinde mantıklı görünen, diğer bir ifadeyle ihtiyacımızı karşılayan kararlar alıyoruz. Finansal okuryazarlığı sınırlı kişilerin daha irrasyonel seçimlere itilebilme ihtimali de düşünüldüğünde bu kavramı anlamak, sindirmek ve karar vermeden önce bir kez daha düşünmek büyük fayda sağlayacaktır.Benzer durum madalyonun diğer yüzü, yani arz tarafı için de geçerlidir. Özellikle nihai kullanıcı ile temas kuran uygulama ve hizmetlerin başarısı tüketicinin davranış modellerinin ne kadar iyi analiz edildiğiyle doğrudan ilişkilidir. Burada anahtar, mükemmel kararın olmadığının kabulü ve bu mükemmel olmayan akış içinde doğru yönlendirmeleri yapabilecek donelere sahip olmaktır.Mevcut şartlar altında gelişen ve sıklıkla kaldığımız sınırlamalar, optimum noktaya ulaşmamıza engel olsa da yine aynı sınırlamalar dahilinde daha makul seçimler yapmak (ki buna satın alma kararından vazgeçmek de dahil) son derece mümkündür. Bu bağlamda, sizleri bazı kararları alırken kısa süreliğine geriye atılacak bir adımın sağlayabileceği faydaları düşünmeye davet ediyorum.

EXANTE

İktisat teorisine göre insanlar, faydalarını maksimize edecek tercihleri yaparlar. Öte yandan gerçek hayatta sınırlı bilgiler, yaşanmışlıklar, tercihler ve hatta zaman kısıtları gibi başka diğer unsurlar söz konusu tercihleri mükemmel yapmamızı engeller. Bu sebeplerle de kararlarımızın mükemmel olması pratikte mümkün değildir. Karşılaştığımız yol ayrımlarında “yeterince iyi” görünen bir seçeneğe yönelmemiz de bundandır. İşte, sınırlı akılcılık kavramı tam da gerçekliği tanımlamak için kullanılır.

Camdan kafes: Sınırlı akılcılık

Geçtiğimiz haftadan bu yana, sese ve sessizliğe farklı yerlerden bakan etno/müzikoloji buluşmalarından, edebiyat ve felsefe soruşturmalarında irdelenen tercih edilmiş sessizliğe; ön kabul ile yargıların getirdiklerini düşünmeye uzanan bir dizi buluşmaya katıldım. Dolayısıyla, bu haftanın mevzusu benim için biraz, şaşkınlıkla takip etmekten geri duramadığım Erkan Oğur’un gündem oluşu ve birçoklarını türlü soru, kızgınlık ya da eleştirme ihtiyacıyla meşgul edişi…&nbsp;Önce her zamanki gibi mevzumu buraya yöneltmeme yardım edenlerden başlayayım. Bu hafta, <a fr-original-style="" href="https://www.p4c.com.tr/p4c/p4c-kazanimlari-nelerdir/#:~:text=P4C%20(%C3%87ocuklar%20%C4%B0%C3%A7in%20Felsefe)%20ile,genellikle%20'kazan%C4%B1mlar%C4%B1'%20nedeniyle%20ilgilenilir.&text=Felsefi%20soru%C5%9Fturan%20topluluk%2C%20yeti%C5%9Fkinlerin%2" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">p4c yöntemi</a>&nbsp;ile soruşturma yapmak üzere bir felsefe atölyesine katıldım. Atölyenin moderatörü - kurucusu Nazlı Gören Ülkü, akademisyen-hukukçu ve Eindhoven’a benim gibi son birkaç yıl içerisinde taşınmış. Aslında Nazlı, bu atölyeleri çocuklar için <a fr-original-style="" href="https://minikminikfelsefe.com/?fbclid=IwAR21Xe0_i9Hzikp02TZWWVzwQyY68NCZEeoQgAnE7UlVkhGlHCERdP37IY0" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Minik Minik Felsefe</a>&nbsp;adında çok güzel bir çatı kurarak başlattı. Çocuklarla buluşup felsefe yapma fikri, çocukların beklenmedik oluşundan, oldukça cesur bulduğum bir adım açıkçası. Belli aralıklarla buluşup edebiyat konuştuğumuz başka bir gruptan tanıdığım bu cesur kadının, yetişkin dediğimiz bizlerle nasıl bir soru serisine kapı aralayacağına merakla, atölyesine katıldım. Üstelik atölyede yalnız Hollanda’ya göçmüş bizler değil, başka yerlerden de misafirlerimiz vardı.&nbsp;Nazlı’nın, edebiyat dünyasının üç büyük ismini seçerek kurguladığı üç haftalık soruşturmanın ilk ayağında; Gabriel Garcia Márquez’in “Kırmızı Pazartesi” isimli novelasından ve bu kitaptaki kavramlardan eşelediklerimizle yeni sorular edinmiş ayrıldık toplantıdan. Bu toplantıda moderatörümüzün hatırlattığı ilk şeyin “yargısız olmak” olduğunu da söylemeliyim. Herkesin en başından beri bildiği cinayeti maktul nasıl olur da duymaz diye başladığımız soru silsilesi hem romandaki sessizliği oyarak hem de bizlerin kendi zihinsel sessizliğini bozarak başladı. Arkası, herkesin o “sessizliğe” aradığı nedenli cevapla arada uğradığımız duraklarda rastladığımız kavramlarla ve en sonunda bir kavramda karar kılarak geldi. Ön yargı…Bundan evvelki bültenlerimizden birinde bahsettiğim&nbsp;<a href="https://www.kocaelidayanisma.org/toplumu-muzik-ve-sesle-anlamak/" target="_blank" fr-original-style="" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;"></a><a href="https://www.kocaelidayanisma.org/toplumu-muzik-ve-sesle-anlamak/" target="_blank" fr-original-style="" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;"></a><a href="https://www.kocaelidayanisma.org/toplumu-muzik-ve-sesle-anlamak/" target="_blank" fr-original-style="" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;"></a><a fr-original-style="" href="https://www.kocaelidayanisma.org/toplumu-muzik-ve-sesle-anlamak/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">KODA&nbsp;&nbsp;</a>çatısı altında gerçekleşecek atölye buluşmalarının ilkinde Evrim Hikmet Öğüt hocamız, yaptığı sunumda sesin ve sessizliğin iktidarını düşünmemizi sağlamıştı. Sessiz eylemlerden, müziğin şiddet unsuru olarak kullanılabileceğine dek aklınızı yoğurabileceğiniz bir sağlama… Dolayısıyla, sessizliği bir eylem çatısında düşününce; karşındakini çaresiz bırakan bir direnme halinden, kabule ya da sorumluluğun odağını çevirmeye ve tıpkı romanda olduğu gibi kodlanmış yargılarımızın getirdiği sessizliğin izin verdiği bir cinayet, aklımdan akanlar arasında…Bu buluşmalar, düşünceler etrafında bir de müzikle ilişkisi yakın- mesafeli, müzisyeninden dinlerine hepimizi şaşırtan ve kızdıran gündemimize uğrayanı da düşünmeye koyuldum. Eleştirenler, sahip çıkanlar, hayal kırıklığı yaşayıp kalbi kırılanlar, üzülenler ve şaşıranlar hatta şaşırmayanlar… Hem konuştuklarım hem okuduklarımdan, herkes yaşadığı bu türden duygular etrafında Erkan Oğur’un Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü İbrahim Kalın ile gerçekleştirdiği müzikal işbirliğine tepkisini dile getirdi. Ses verdi, ses çıkardı diyeyim kısaca… Yanı sıra, Youtube platformundaki “beğenmedim” butonuna basmış kişi sayısı da hiç yabana atılır değil, üstelik parçanın kim tarafından seslendirilmiş ya da yapıldığını bilmesek buram buram Erkan Oğur koktuğunu söyleyebiliriz. Zaten linç olduğu söylenen sosyal medya tepkilerinin odağındaki mesele de müzik ya da sanat değil; sesin kullanılış ve paylaşılış biçimi, paylaşıldığı kişi ile onun temsil ettiği “rol”. Bir şeylere, birilerine sözcü olmanın da sesle bir ilişkisi olduğunu düşünüyorum. Her alanda yaşadığımız çöküşün, çekilmez bir hâl alan gündelik Türkiye yaşamının sorumlularının, bu satırları okuyanlarımızın aklında yığılan detayların sesi mesela... Dolayısıyla, birkaç satır evvelinde bahsettiğim duyguların aktığı eksen pek şaşırtıcı gelmiyor bana. Zira, sanatın bir dert anlatma, başka bir yoldan yürüme biçimi olduğunu ve &nbsp;sanatçının yaşadığı yerden etkilenmemesinin mümkün olmadığını düşündüğümden; Erkan Oğur’un uzun yıllardır müziği, icracılığı, hocalığı hatta müziğe bakış açısıyla inşa ettiği kimliği / profili düşündüğümde, tepkilere hak vermemek mümkün olmuyor.&nbsp;Aslında benim ilgimi çeken de bütün bu tepkiler ve biçimleri. Ne Oğur’un ne Kalın’ın yaptıkları açıklamalar ne de Erkan Oğur’u ‘ne yapsa hakkıdır vardır bildiği’ gibi bir yerden savunmak için yazılmış talihsiz iletiler… Aklımda dönen birkaç soru var... Neden bu kadar büyük duygularla karşıladık bunu? Neden bir sanatçıya, üretene bu kadar bağlanma ihtiyacı duyuyoruz? İş müziğe gelince güç odakları nasıl bu kadar eğilip bükülür olabiliyor? Ve daha nicesi… En nihayetinde, neden Erkan Oğur’un sesle iştirakını bir sessizlik olarak algılayıp bu kadar kalbimiz kırıldı?&nbsp;Bu sorular elbette cevapları olanlardan. Bazen, cevabını bildiğimiz soruları yinelemek etrafımıza örülü yargı ve gereğinden fazla kabul sarmalını buduyor; geriye kalan yalınlıkla yaşamak daha doğrudan gibime geliyor.&nbsp;Son olarak, bir kurtçuk daha bırakayım buraya. Turna’nın geçen bültenimizde hazırladığı <a fr-original-style="" href="https://open.spotify.com/playlist/64Mhdw6yV9sAxM8tm311LD?si=bed525219628409e" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">perdesiz Türkçe Pop listesini</a>&nbsp;dinlemiş miydiniz? Kendi adıma, Oğur’un imzasını taşımasına şaşırdığım bir iki isim olmuştu… Her müzikal işbirliği müzisyenden beklediğimizi karşılıyor mu? En azından bugün tepki duyduğumuz yerden düşünerek bunu kendime de soruyorum.Sesin ve sessizliğin yankısı her olayın kendi anlamında karşılık buluyor ona şüphe yok. Bu gündem de biz müzikseverlere, kendi sesinin önemine dair bir şey öğretmiştir umarım. Bizim anladığımız da bu olsun bu işten…

ön kabul ile ilgili hikayeler