Raftan'da sıklıkla konu ettiğimiz literatür taramalarında bu seferki odağımız hayatımızın bir parçası hâline gelen salgınlar. En son 1918'de İspanyol Gribi olarak da bilinen ve eskilerin "nezle" dediği salgın, dünya genelinde milyonlarca insanın hayatını kaybetmesine neden olmuş, yaklaşık iki yıllık zorlu bir sürecin ardından etkisini yitirmişti. Artık ikinci yılının içinde olduğumuz koronavirüs salgının sona ermesi için bir süre daha beklemek zorunda kalacağımız aşikâr. Salgın devam ederken bu konudaki literatür de yavaş yavaş oluşmaya başlamış durumda. Ancak söz konusu salgın tarihi olunca kuşkusuz akla ilk gelen çalışmalardan biri Andrew Nikiforuk'un kaleme aldığı Mahşerin Dördüncü Atlısı&nbsp;kitabı. Geçmişte salgınlar ne kadar sürdü? Nasıl sona erdi? Ne gibi izler bıraktı? Bu hafta karşınızda bu soruların izini süren bir çalışma var.“Mahşerin Dördüncü Atlısı”: İncil’deki Vahiy kısmının altıncı bölümü, kitaba adını veren “Mahşerin Dördüncü Atlısı”nı tarihin en renkli güçleri olarak tanımlar. Birinci atlı yaşam ve umudu, ikinci atlı iktidarı, üçüncü atlı refahı temsil eder. Kitabın ismine de ilham olan dördüncü atlı ise veba ve ölümü temsil eder. Bu dört atlı, kâh devrimlerle kâh kıtlıklarla ve sürekli bir biçimde değişen salgın türleriyle dünya tarihini yazar.İstanbul'dan Avrupa'ya yayılan salgın: Orta Çağ'da Haçlı Seferleri ve Moğol İstilâsı kadar büyük travmalara yol açan, toplumları dönüştüren salgınlar, sonraki yüzyıllarda da insanlığın başını epey ağrıttı. Milattan önce 5. yüzyılda tifüs olabileceği tahmin edilen ve Atina Vebası olarak adlandırılan hadise, kayıtlara ilk salgınlardan biri olarak geçer. Bugünkü Yunanistan topraklarının büyük bölümünde etkili olan salgının ardından bu kez Justinianus Salgını tarihî bir dönemeç olarak karşımıza çıkar. Ticaret gemileri aracılığıyla İstanbul'a (o dönemki adıyla Konstantinopolis) gelen ve sonrasında da burada Avrupa'nın tümüne yayılan bu veba salgını, tarihçilerin yaptığı araştırmalara göre en az 25 milyon insanın hayatına mal olmuştu. Bu sayı, o dönemin Avrupa ve Yakın Doğu nüfusunun %40'ına eşitti.Veba: Tarihteki en ölümcül salgınlardan biri olarak değerlendirilen bu olay ne yazık ki son da değildi. Geçmişte yaşanan tüm bu salgınlar genel olarak&nbsp;"plague"&nbsp;yani veba olarak adlandırılsa da elbette hepsinin nedeni bu mikrop değildi. Hatta bu salgınlar tek nedeni mikroplar değildi. Ancak özellikle Orta Çağ Avrupası'nda hayatın bir parçası hâline gelen ve 14. yüzyıldan itibaren "Kara Ölüm" olarak da anılan veba, uzun süre salgınların neredeyse genel bir adı olarak anılmaya devam etti.Kitaptan: Araştırmacı gazeteci Andrew Nikiforuk'un kaleme aldığı Mahşerin Dördüncü Atlısı, titiz bir çalışmayla tarih boyunca büyük felâketlere yol açan bu salgınlara dair kapsamlı bir anlatımla karşımıza çıkıyor. "Salgınları yaratan nedenler nelerdi?", "Salgınların kökeninde hangi hastalıklar vardı?" gibi sorularla yola çıkan Nikiforuk, ağırlıklı olarak Avrupa merkezli bir anlatımla salgınları sınıflandırıyor. Yazar; mikroplar, sıtma, cüzam, veba, çiçek hastalığı, frengi, tüberküloz, grip ve günümüz dünyasında büyük kayıplara yol açan AIDS ile Ebola gibi hastalıkları ayrı bölümler hâlinde inceliyor.1991 yılında yayımlanan Mahşerin Dördüncü Atlısı, o dönem dünya gündemini derinden sarsan AIDS üzerine de önemli saptamalarda bulunuyor. Queen grubunun solisti Freddie Mercury’nin 24 Kasım 1991’de AIDS nedeniyle hayatını kaybetmesi, bu hastalık konusunda farkındalığı arttıran en önemli olaylardan biri olmuştu. Türkçeye Selahattin Erkanlı’nın çevirisiyle İletişim Yayınları tarafından kazandırılan ve bugüne kadar da sekiz baskısı çıkan kitap, günümüzde salgınlara dair yazılan birçok kitaba da referans olmayı sürdürüyor.

Duende

Salgınların şekillendirdiği tarih.

Mahşerin dördüncü atlısı: Salgınlar

Bir yılı aşkın bir süredir hayatımızda olan salgın gündelik yaşantımızı derinden etkiledi. En son 1917 yılında İspanyol Gribi olarak bilinen salgında küresel çapta bu denli büyük bir sorunla karşılaşan dünya, 103 yıl aradan sonra yeniden böylesi bir problemin üstesinden gelmeye çalışıyor. Rutinimizden ve sosyal yaşantımızdan büyük oranda feragat ettiğimiz bu dönem elbette yalnızca bize mahsus değil. Akdeniz coğrafyası, Antik Çağ'dan günümüze çok defa büyük çaplı can kayıplarının yaşandığı salgınlara tanıklık etti. Bu trajik can kayıpları dönemin nüfus dengesini değiştirdi ve zaman zaman da toplumsal dönüşüme neden oldu. Özellikle "uzun" Orta Çağ yüzyılları, buna en iyi örnek olarak karşımıza çıkıyor. Annales Okulu'nun önemli tarihçilerinden Philippe Aries'nin kaleme aldığı Batı'da&nbsp;Ölümün Tarihi&nbsp;bu zorlu çağların trajik yönüne dair en önemli başvuru kaynaklarından biri.Batı'da&nbsp;Ölümün Tarihi:&nbsp;Tarihin yazılış biçimini derinden etkileyen ve dönüştüren Annales Okulu'nun "bir şeylerin tarihleri" üzerine eğildiği yapıtlar, geçmişi sadece savaş meydanları ve saray yazışmalarına hapsolmaktan çıkarıp ona toplumsal bir perspektifle bakabilmeyi sağladı. Marc Bloch, Fernand Braudel, Lucien Febvre, Jacques Le Goff ve Roger Chartier isimler bu yeni bakışın kendi dönemlerinde önemli tarihçileri oldu. Annales Okulu'nun üçüncü kuşak temsilcileri arasında yer alan Philippe Aries'nin Özel Hayatın Tarihi, Çocukluğun Tarihi&nbsp;gibi tarihçilik açısından başyapıt olarak kabul edilebilecek çalışmalarının yanı sıra bu yazıda değineceğimiz Batı'da&nbsp;Ölümün Tarihi, bu alanda mutlaka okunması gereken çalışmalardan biri olma özelliği taşıyor.Bir "uyku hâli" olarak ölüm:&nbsp;Türkçeye Işın Gürbüz'ün çevirisiyle kazandırılan Batı'da&nbsp;Ölümün Tarihi, Everest Yayınları tarafından 2015 yılında yayımlandı. Üzücüdür ki Türkçede şu anda Philippe Aries'nin kaleme aldığı kitaplar arasındaki tek çeviri bu çalışması. Bir dönem Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlanan Özel Hayatın Tarihi&nbsp;isimli beş ciltlik kapsamlı çalışmayı Georges Duby ile birlikte hazırlayan Philippe Aries'in, Batı'da&nbsp;Ölümün Tarihi&nbsp;adlı çalışması iki bölümden oluşuyor. Kitabın ilk bölümü Orta Çağ'da ağırlıklı olarak salgın kaynaklı hastalıklarla meydana gelen ölümler ve savaş meydanlarındaki ölümlerin toplum nezdindeki algılanışını irdeliyor. Orta Çağ boyunca, sonraki devirlerin aksine hayatın içinden bir olgu olan ölümün, "ben" ve karşı taraftakilerin gözünden algılanışının yanı sıra Katolik inancının ağırlığı çerçevesinde kabullenilişi ve bu dönemde bir "uyku hâli" olarak değerlendirildiğini görüyoruz. Bir yazgının kabulü olarak değerlendirilen ölüm, bu dönemde halk hikâyeleri anlatısında en az hayatta olanlar kadar yer buluyor.Orta Çağ'dan bu yana:&nbsp;Hayatın içinde bir kavram olan ölümün Rönesans'ın hazırlayıcısı olan 14. yüzyıldan itibaren özellikle de üst sınıflarda yavaş yavaş gündelik yaşamın dışına çıkarılmaya başlandığını da görüyoruz. Cenaze konvoyları, matem giyisileri Orta Çağ sonrasında da ölümün törensel yönünün parçası olmaya devam ederken; ölüm kavramı bu süreçte yavaş yavaş bir yazgı olmasının yanı sıra romantize edilmiş bir olgu olarak da karşımıza çıkmaya başlıyor.Bu kıyaslamaların ardından Batı’da Ölümün Tarihi&nbsp;kitabının ikinci bölümünde Philippe Aries, konuya daha spesifik açılardan bakmaya başlıyor. Orta Çağ inanışında ölülerin gösterdiği mucizeler, bu dönemde kaleme alınan vasiyetnameler, aile anlayışı ve belki de en dikkat çekici biçimde ölüm karşısında zaman içinde değişen tavırlar, Aries’nin kaleme aldığı makaleler olarak karşımıza çıkıyor. 1984 yılında 70 yaşındayken hayatını kaybeden Philippe Aries’nin farklı tarihlerde ölümle ilintili yazılarından oluşan bu ikinci bölüm, kitabın ilgi çekici bir diğer yönü.&nbsp;

Cenaze konvoyları, matem giysileri, törenler...  Bir "uyku hâli" olarak ölüme tarihsel bir bakış.

Batı'da Ölümün Tarihi

Savaşlar, ekonomik krizler, doğal afetler, salgın hastalıklar gibi insanlığın başına gelen büyük felaketler, ardından yıllar boyunca kültür ve sanat dünyasında yansımalarını sürdürür. Sıtma, cüzzam, verem, veba, İspanyol Gribi insanlık tarihinde büyük kayıplarla sonuçlanan salgınlara baktığımızda hepsinin dönemin sanat üretimlerinde de büyük izler bıraktığını görürüz. Dönemin resimlerindeki yardım arayan insan figürleri, hastalıkların insan bedenlerinde yarattığı deformasyonlar, şifa dağıtan azizler ve ölüm temaları sosyo-kültürel olayların sanata yansımasının en önemli örnekleridir. Hieronymus Bosch’un “Aziz Antonius’un Baştan Çıkışı”,&nbsp;Arnold Böcklin’in “Veba”sı, Edvard Munch’ün İspanyol Gribi’ne yakalanmış portresi, Egon Schiele’nin eşi henüz hamileyken resmettiği ve onlar henüz bir aile olamadan önce eşi, ardından da kendisinin İspanyol Gribi'nden ölmesi sebebiyle hiç tamamlanamayan “Aile” adlı tablosu, Pieter Brueghel’in veba günlerindeki yıkımı resmettiği&nbsp;“Ölümün Zaferi” sanat tarihinin salgın hastalıkların konu olduğu başlıca yapıtları arasında yer alıyor.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2020-10-07T13:30:39.216Z.png" alt="The daughters of Sir Matthew Decker, Jan van Meyer, 1718"><figcaption>The daughters of Sir Matthew Decker Jan van Meyer, 1718 uyarlaması</figcaption></figure>Yıllar geçtikçe teknolojinin de etkisiyle toplumsal olayların sanat üretimine yansımaları da çeşitlendi. Çağımızın sanatçılarının Covid-19’u üretimlerine yansıtırken tek tip bir ifade biçimi kullandığı söylenemez. Ancak görüyoruz ki günümüzde de evrilerek de olsa salgınlar sanat üretimlerinin en önemli ilham konularından.&nbsp;Geçirdiğimiz son yedi, sekiz aya baktığımızda sanatçılardan kimi adeta vücudumuzun bir uzvu hâline dönüşen maskeleri kimi gözümüzde süper kahramana dönüşen sağlık görevlilerini kimi ise sosyal mesafeyi odağına aldı. Duyi Han’ın kilise duvarında resmettiği “The Saints Wear White” adlı çalışması, ünlü sokak sanatçısı Vhils’in Porto’nun üniversite hastanesi São João’nun girişindeki duvar resmi, Jorge Rodríguez-Gerada’nın Queens Müzesi'nin otoparkında yaptığı “We are Light" adlı dev duvar resmi sağlık çalışanlarını merkezine alarak bir teşekkür niteliği taşıdı.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2020-10-07T13:32:20.846Z.jpeg" alt="Vhils"><figcaption>Vhils</figcaption></figure>Tek kullanımlık, N95, kumaş gibi pek çok çeşidine hakim olduğumuz ve artık takmadığımızda neredeyse çıplak gibi hissettiğimiz maskeler de sanat üretimlerinin önemli birer parçasına dönüştü. Günlük hayattan sahneleri minyatür boyutlarda tasvir eden Tatsuya Tanaka’nın üretimlerinin yeni konusu maskeler oldu. Sanatçının çalışmasında maskeler minyatür insanların içinde yüzdüğü bir denize dönüştü. Maskenin hayatımızdaki yeri performans sanatına da yansıdı. Chaosteria, Xixi Zi ve Xuegang Wang’ın “No Escape” adlı performansında tüm vücudu maskelerle sarılmış, hareket etmeye çalışan bir adamı izledik.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2020-10-07T13:37:58.635Z.jpeg" alt="Tatsuya Tanaka"><figcaption>Tatsuya Tanaka</figcaption></figure>Aktivist kimliğiyle tanıdığımız sanatçı Ai Weiwei’nin insan hakları yardım kuruluşları ve pandemiye destek olmak için tasarladığı maskeler de bu dönemin dikkat çekici üretimlerinden biriydi. Sanatçının imzası hâline gelen çizimlerinin yer aldığı 10.000 adet maske, bağış kampanyası çerçevesinde satıldı. Ai Weiwei ayrıca Çin'in Wuhan şehrinde başlayan Covid-19 pandemisi hakkında bir belgesel yayımladı. CoroNation adlı belgesel, Covid-19 salgınının Çin halkı üzerindeki etkisini konu aldı. Roberto Graziano Moro da fotoğraf ve videolardan oluşan belgeselinde salgının İtalya’nın kuzeyindeki ağır etkisine odaklandı.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2020-10-07T13:38:18.908Z.jpeg" alt="Ai Weiwei"><figcaption>Ai Weiwei</figcaption></figure>İspanyol sokak sanatçısı ve illüstratör Pejac, tüm sosyal hayatımızın evin odalarından ibaret olduğu karantina günlerinde farklı bakış açıları kazanmamıza yardımcı oldu.“Stay Art Home” adlı çalışmasında boş görünen sokakları kendi çizimleriyle insan figürleriyle doldurdu. Sanatçı evinin camlarındaki çizimlerle sokağa hayali insanlar yerleştirdi ve takipçilerini de bu yaratıcı sürece davet etti.&nbsp;Sanatçı Timo Helgert ise “Doğanın Dönüşümü” adlı serisinde yine evlerimizde bunaldığımız karantina günlerinde insanlardan uzak kalmış, tabiri caizse arınmış turistik bölgeleri doğanın vahşi istilasıyla tasvir etti. Madrid’deki Padro Müzesi, Milano’daki Vittorio Emanuel II Galerisi, Almanya’daki bir metro ya da New York sokakları sanatçının videolarında âdeta doğanın huzuruna teslim olmuştu.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2020-10-07T13:35:21.805Z.jpeg" alt="Stay Art Home, Pejac"><figcaption>Stay Art Home, Pejac</figcaption></figure>Toplumsal meselelere yaklaşımı ve eleştirel diliyle geçtiğimiz aylara bakınca en çok üreten sanatçı Banksy oldu belki de. İlk olarak hepimizin neye uğradığımızı şaşırdığımız karantina günlerinde “Karım evde çalışmamdan nefret ediyor.” notuyla evinin tuvaletinden sempatik bir karantina paylaşımı yapan sanatçı hepimizi gülümsetti. Ardından bir sağlık çalışanını küçük bir çocuğun elindeki oyuncak süper kahraman olarak betimlediği çalışmasını Birleşik Krallık'taki Southampton General Hastanesi'ne hediye etti. Çalışmanın daha sonrasında sağlık çalışanları için açık artırmada satılacağı öğrenildi. Sonrasında muhtemelen duymayanımızın kalmadığı metrodaki çizim geldi. Banksy’nin meşhur fareleri Covid-19’a karşı alınması gereken önlemleri hatırlatmak için Londra metrosunu bastı. Ardından bir bağış daha geldi Banksy’den; bu defa Bethlehem Hospital için gerçekleştirilen yardım kampanyasına göçmen krizini konu alan bir çalışmasını bağışladı. Damien Hirst de benzer dönemlerde İtalya'da pandemiden etkilenen çocukları desteklemek için sınırlı sayıdaki edisyonlarını satışa açtı.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2020-10-07T13:35:56.367Z.jpeg" alt="Banksy"><figcaption>Banksy</figcaption></figure>Bu dönemde müzeler de karantina sebebiyle evlerinden çıkamayan izleyicilere sunduğu alternatiflerle dikkat çekti. Hemen her galeri ve müzenin gerçekleştirdiği sanal turların yanı sıra arabayla sergi gezme gibi pek çok alternatif yöntem de sunuldu. Getty Müzesi takipçilerinden favori sanat eserlerini canlandırmalarını istedi ve ortaya birbirinden yaratıcı paylaşımlar çıktı. Fitzwilliam Müzesi ise kült sanat eserlerini maskeli hâlleriyle yeniden yorumladı. Sanatın her durumda ve şartta sürmeye devam ettiğini gösteren üretimleri ilgiyle takip etmeye devam ediyoruz.

İspanyol Gribi ile ilgili hikayeler