<a fr-original-style="" href="https://www.utkuperktas.net/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Prof. Dr. Utku Perktaş</a>Küresel ısınmayı hâlâ “doğa uyum sağlar” diyerek hafife alanlar var. Bu cümle kulağa mantıklı geliyor çünkü geçmişte gerçekten de birçok canlı iklim değişimlerine uyum sağlamayı başardı. Ancak asıl mesele, doğanın uyum sağlayıp sağlayamayacağı değil, bunu ne kadar hızlı yapabileceği.Arizona Üniversitesi’nden John Wiens ve arkadaşlarının yaptığı geniş çaplı bir çalışma, bu konuda çarpıcı bir sonuç ortaya koyuyor. 540 farklı canlı türünün —kuşlardan memelilere, sürüngenlerden iki yaşamlılara kadar— iklimsel koşullara uyum hızlarını inceleyen araştırma, evrimsel değişimin yaklaşık 1 °C’ye uyum sağlamasının milyonlarca yıl aldığını gösteriyor. Oysa iklim modellerine göre önümüzdeki yüzyılda dünya sıcaklığı 4 °C civarında artacak. Bu fark, doğanın alıştığı evrim temposuna göre neredeyse 10.000 kat daha hızlı bir değişim anlamına geliyor. Başka bir deyişle, evrim maraton koşarken biz dünyayı bir kısa mesafe yarışına zorladık, türlerin depar atmasını bekliyoruz.Bu tabloyu düşünürken genetik çeşitlilik kavramını düşünüyorum. Genetik çeşitliliği “evrimin yakıtı” olarak tanımlıyabiliriz. Çünkü bir popülasyonun çevresel değişimlere uyum sağlama gücü, elindeki genetik çeşitlilikle doğrudan bağlantılı. Genetik çeşitlilik azaldığında yalnızca bireyleri değil, türlerin geleceğe dair bütün olasılıklarını da kaybediyoruz.Bugün genetik, evrimi sadece geçmişin bir kanıtı olarak okumuyor; aynı zamanda bugünün süreçlerini ölçüyor ve yarının olasılıklarını modellemeye çalışıyor.&nbsp;Antik DNA analizlerinden yeni nesil sekanslama tekniklerine kadar pek çok araç, artık doğal seçilimin moleküler izlerini takip&nbsp;etmemize&nbsp;olanak tanıyor. Bu sayede yalnızca bir türün nereden geldiğini değil,&nbsp;nereye doğru evrilebileceğini&nbsp;de anlayabiliyoruz.Ama doğa bu kadar hızlı koşabiliyor mu? Wiens’in çalışmasının en önemli uyarısı burada yatıyor: Türlerin çoğu, bu hızdaki bir iklim değişimine yetişemeyecek. Özellikle dağ zirvelerinde, adalarda ya da izole bölgelerde yaşayan canlıların&nbsp;kaçacak yeri yok.&nbsp;Yukarı çıkamıyorlar, kuzeye göç edemiyorlar, anakaraya ulaşamıyorlar; sonuç, yerel&nbsp;yok oluşlar&nbsp;ve genetik çeşitlilikte kalıcı kayıplar. Küresel ısınma iklimi değişimini görülmemiş bir şekilde tetiklerken çeşitliliği süpürüyor.Tam bu noktada koruma genetiği devreye giriyor. Bilim insanları artık yalnızca geçmişi anlamaya çalışmıyor, aynı zamanda “elde kalan çeşitliliği geleceğe nasıl taşıyabiliriz?” sorusunu da soruyor. Yardımlı gen akışı ya da yardımlı evrim gibi yaklaşımlar —örneğin mercan resiflerine&nbsp;ısıya dayanıklı gen varyantları kazandırmak veya ağaç türlerinde adaptif alelleri kuzey bölgelerine taşımak— bu çabanın ürünü. Bunlar yeni bir tür yaratmak değil, mevcut çeşitliliği&nbsp;gelecek değişimlere dayanıklı hale getirmek&nbsp;anlamına geliyor.Peki tür mü, etkileşim mi, yoksa habitat mı korunmalı? Bu soru da kolay değil. Türler ve etkileşimler, ancak yaşanabilir bir zemin olduğunda var olabilir. Habitat yok olursa, genetik çeşitlilik de, türler arası ağlar da yok olur. Yani doğayı korumanın en basit ama en derin cevabı, yaşam alanlarını korumak olmalı tabii ki. Fakat tür korumayla ekosistem etkileşimlerini de göz ardı edemeyiz. Yani çok boyutlu bir olgudan bahsediyorum esasında.Bugün genetik bize doğanın hikâyesini yalnızca geçmişe bakarak değil, geleceğe dair olasılıkları da okuyarak anlatıyor. Ancak bu hikâyenin devam edebilmesi için bir şart var:&nbsp;Evrimin temposunu değil, küresel ısınmanın hızını düşürmemiz gerekiyor.Çünkü doğa kendini yenileyebilir, ama biz ona zaman tanımazsak, genlerin taşıdığı o sessiz hafıza da bir gün susacak. Evrim, milyonlarca yılın sabrıyla yazılmış bir hikâyesi. Bizim görevimiz, bu hikâyeyi aceleyle yarıda bırakmamak.Not: Bu yazıda yer alan veriler, Quintero &amp; Wiens’in 2013 yılında Ecology Letters dergisinde yayımlanan çalışmasından alınmıştır. Araştırma, mevcut türlerin iklimsel niş evrim hızlarının, 21. yüzyılın sonunda beklenen iklim değişim hızından ortalama 10.000 kat daha yavaş olduğunu göstermektedir.Kaynak:Quintero, I., &amp; Wiens, J. J. (2013). Rates of projected climate change dramatically exceed past rates of climatic niche evolution among vertebrate species. Ecology Letters, 16(8), 1095–1103. https://doi.org/10.1111/ele.12144

Dünyahali

Elde kalan çeşitliliği geleceğe nasıl taşıyabiliriz?

Evrim Hızını Aştık: Genlerin Yetişemediği Bir Gezegen


Genetik testler, karanlıkta kalan birçok mevzuyu -olumlu ya da olumsuz- aydınlığa çıkarabilir. Örneğin, ilaçla tedavisinin oldukça pahalı olması sebebiyle sıkça kampanyaları karşımıza çıkan SMA hastalığını duymuşsunuzdur. Taşıyıcı anne ve babadan çocuğa geçen bu hastalığı önlemenin aslında çok kolay bir yolu var: genetik testler. Bu konuda farkındalığın artması sayesinde Ankara’da yeni evlenecek kişiler ücretsiz SMA testi olabiliyor. Böylece çiftler dünyaya bir bebek getirmeden önce taşıyıcı olup olmadıklarını öğrenebiliyor.Bunun yanı sıra, araştırmacı genetik şecere (investigative genetic genealogy) adı verilen bir yöntem ile doğrudan tüketiciye yönelik genetik test&nbsp;hizmeti sunan şirketlerin depoladığı bilgiler kullanılarak suçlarda şüpheli ve mağdurlar tespit edilebiliyor. Böylelikle faili meçhul vakalar yıllar sonra çözülebiliyor, mağdurlar biraz da olsa adalete kavuşabiliyor.Genetik testlerin olumsuz yönleri arasında ise veri gizliliği konusu, etik ve hukuki tartışmalar öne çıkıyor. Doğrudan tüketiciye yönelik genetik test hizmeti sunan şirketlerin bir veri ihlâli ile karşı karşıya kalması durumunda ne gibi sıkıntılar yaşanabilir? Bu şirketler verilerinizi kimlerle ne kadar paylaşabiliyor? Örneğin, polislerin DeAngelo’yu yakalamak için bu şirketlerin gizlilik politikalarını ihlâl ederek -arama emri almaksızın- DNA test sonuçlarını incelediği öne sürülüyor.Bu noktada, sadece bir şirket çalışanının inisiyatifiyle, bir polis memurunun başına buyruk hareketiyle gündeme gelebilecek mahremiyet sorunlarını düşünün. İleride doğrudan tüketiciye yönelik genetik testlerden yaptırmayı düşünürseniz risklerini iyi tartıp şirket gizlilik politikalarını dikkatlice okumayı unutmayın!

Genetik ile ilgili hikayeler