Toplumsal Tarih

Bu yazıda Boğaziçi'nin uğrak mekanlarından Nazmi'nin Yeri'nin öyküsü, o dönemi tecrübe etmiş kişilerin hatıralarına atıf yapılarak değişen, betonlaşan ve belirli ölçekte kent kültürünü yitiren İstanbul'un da tasviri olarak ele alınmaktadır.

Boğaziçi’nin Daimi Hatırası: Nazmi’nin Yeri

<a fr-original-style="" href="https://www.instagram.com/turanfrc/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Turan Farajova</a><a fr-original-style="" href="https://www.istanbulapartmanlari.com/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">https://www.istanbulapartmanlari.com/</a>&nbsp;Eski İstanbul eğlenceleri dendiğinde aklımıza genelde Pera Palas, Tokatlıyan Otel, Maksim, Lebon, Markiz, Beyoğlu meyhaneleri ve gazinoları gelir. Tabii bu konuda haksız da sayılmayız. Hem İstanbul sakinleri hem de yabancı seyyahların anlattıklarından eski İstanbul’un cazibe merkezlerinin aynı zamanda eğlencenin de merkezi olduğunu görüyoruz. Ancak biz bu kez eskiden İstanbul’da evlerde nasıl eğlenilirdi konusuna değineceğiz. Yazının esas kısmına geçmeden önce, şehirde nerelerde, nasıl eğlenilirdi konusuna da biraz değinmek isterim.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Otel Partileri: Pera Palas’tan Tokatlıyan’a</h3>Pera Palas’ın balo salonu, ilk kurulduğu günden beri çeşitli davetler ve yılbaşı eğlencelerine ev sahipliği yapıyor. Said Naum Duhani’nin aktardıklarında Pera Palas baloları ile ilgili şu ifadeye rastlıyoruz:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 216, 77); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 216, 77); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“1900 döneminin en ünlü baloları onun geniş salonlarında verilir ve birbirlerine kenetlenmiş çiftler M. Nava orkestrasının melodileri eşliğinde dans ederlerdi.”</blockquote>Bir diğer Peralı otel eğlencesine de Tokatlıyan Otel’de rastlıyoruz. Otelin restoranı Splendite, dönemin en ünlü isimlerinin müdavim olmasıyla bilinirdi. Yakup Kadri, Abdülhak Hamit Tarhan, Yahya Kemal, Sait Faik Abasıyanık, Ahmet Rasim gibi ünlü isimler, otel restoranında sahne alan piyanist Perez’i dinlemek için otel restoranına sıkça giderlerdi.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Beyaz Ruslarla Değişen Eğlence Sektörü</h3>1900’lerin başında gerçekleşen Beyaz Rus göçü, İstanbul’un eğlence anlayışında önemli yenilikleri de beraberinde getirmiştir. Ayaspaşa Rus Lokantası, Rejans gibi ünlü restoranları şehre kazandıran Beyaz Ruslar, pastacılık ve pastanecilik sektörlerinin gelişimine de fayda sağlamalarıyla bilinir.Olivyo Pasajı’nda yer alan eski ismiyle Rejans, Bolşevik İhtilali sebebiyle İstanbul’a yerleşen Mihail Mihailoviç’in 1924 yılında kurduğu bir Rus mutfağı restoranıdır. Bugünkü yerinde Rejans’dan önce Triamon isimli bir birahane bulunuyordu. Mihailoviç burayı satın alır ancak dekore edecek sermayeyi bulamaz. Aynı dönemde İstiklal Caddesi üzerinde Berthet isimli bir Fransız tarafından açılan Le Regence adlı restoranda işler yolunda gitmez ve bir süre sonra Berthet tarafından Mihailoviç’e devredilir. Mihailoviç, bugünkü Rejans’ı Turkuaz adıyla bu şekilde açar. Buradan elde ettiği gelir ve Vera Chirik ile Veronika Protoppova isimli iki ortağıyla birlikte Olivyo Pasajı’ndaki yeri dekore ettirerek “Rejans Kahve, Lokanta ve Çiçek Bahçesi” isimli yerini açar. Mustafa Kemal Atatürk’ten İsmet İnönü’ye, Mata Hari’den, Agatha Christie’ye ve İspanya Kralı IV. Alfonso’ya kadar birçok ünlü isim, Rejans’ta Rus lezzetleri ve müzikleri eşliğinde eğlenmiştir.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">İstanbulluların Ev Davetleri</h3>İzlediğimiz birçok dönem filminde de şahit olduğumuz sazlı sözlü, yemekli ev davetleri İstanbul halkının günlük yaşantısının önemli bir parçasıydı. Hem eğlence mekânlarının az olması hem de dönemin Müslüman ahalisinin harem-selamlığı sebebiyle, dışarda birlikte eğlenmesinin mümkün olmaması, ev davetlerinin önemini artırıyordu.Aileler, aile dostları evlerde bir araya gelir, hem sohbetler eder hem eğlenir, kimi zaman da siyasi konularda fikir alışverişlerinde bulunurlardı. Elbette sadece Müslüman aileler değil, Osmanlı vatandaşı gayrimüslim ve Levanten aileler de kendi topluluklarından olan dostlarıyla evlerde sık sık buluşmalar gerçekleştirirlerdi. Özellikle yabancı elçilerin evlerinde ve elçiliklerde verdiği davetler, dönemin Levanten ailelerinin gözde etkinliklerindendi.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Madame Corinne’in Hareketli Davetleri</h3>Elçilik davetlerine geçmeden önce, yaptığım okumalarda en çok dikkatimi çekenlerden biri olan Çukurcumalı Madame Corinne’in ev davetlerinden bahsetmek isterim.Corinne ve ailesi, müzikle çok ilgilendikleri için haftada bir evlerinde müzikli toplantılar düzenlemişlerdir. Bu toplantıya katılanlar arasında Mustafa Kemal Atatürk, Namık Kemal’in torunu Cezmi, Corinne’in ilerde evleneceği Yüzbaşı Ömer Lütfü Bey bulur. Mustafa Kemal Atatürk’ün Corinne ve Edith ile sık sık sohbet ettiği de söylenenler arasındadır.Mustafa Kemal Atatürk’ün bu toplantılara katılmasını yaveri Şükrü Tezer şu sözlerle ifade etmişti:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 216, 77); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 216, 77); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“İşlerinin müsait bulunduğu zamanlarda bazı geceler eski Harbiye Mektebi karşısındaki sıra binaların birine de ara sıra uğrarlardı. Bu binada Madam Corinne adında bir bayan otururdu. Paşa, buraya giderlerken biz yaverlerini de beraberinde götürür ve hususi olarak hazırlanan ve tam manasıyla ‘nezih’ kelimesiyle ifade ve tavsif edebileceğim toplantıda bulunarak biraz hoşça vakit geçirip yorgunluklarını giderirlerdi.”</blockquote><h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Geleneksel Ev Eğlenceleri</h3>Tandır başı, Hacivat &amp; Karagöz, helva sohbetleri gibi evlerde de kendine yer edinebilmiş etkinlikler, özellikler Müslüman ailelerin gözde eğlencelerindendi. Tandır başı; kışın tandır başlarında toplanılıp, salep, boza gibi sıcak içecekler içerek, gaz lambasından sızan ışık etrafında hikâyeler ve masallar anlatılmasıyla gerçekleşirdi. Tandır başı buluşmalarının bir diğer çeşidi de helva sohbetleri olarak karşımıza çıkıyor. Misafirliğe gidilen evlerde eğlencenin ve sohbetin sabaha kadar sürmesi sonucu sabaha karşı misafirlere helva ikram edilirdi. Hacivat &amp; Karagöz oyunu ise daha çok meydanlarda, açık alanlarda rastladığımız bir eğlence türü olsa da ev davetlerinde de sıkça rastlanan etkinliklerdendi.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Varlıklı Ailelerin Yalı Davetleri</h3>Ev denince aklımıza eski dönemler için daha çok köşkler, konaklar bazen de apartmanlar gelir. Ancak yalılar da bu kapsamdaydı ve yalı sakinlerinin ev davetleri Osmanlı döneminde oldukça popülerdi. Yalı sakinleri kimi zaman saray eşrafı olurken kimi zaman da başta ticaretle uğraşan varlıklı kişiler ve aileleriydi.<h3 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Frekyan'lardan Koç Ailesi’ne: Büyükdere’de Ev Davetleri</h3>Aşk-ı Memnu dizisiyle özdeşleşen Büyükdere sakini yalı, ev olarak kullanıldığı dönemlerde kalabalık ev davetleriyle bilinirdi. Yalının 1938 yılına kadar sahibi olan Frekyan'ların yalı davetleri geleneğini, yalıyı Frekyan'lardan satın alan Koç Ailesi devam ettirdi. Vehbi Koç’un eşi Sadberk Hanım, bu evde kaldıkları yıllarda sık sık yakın çevresiyle ev davetleri düzenlerdi.

İstanbul'da Nasıl Eğleniyorduk?

'İstanbul Apartmanları' kitabıyla tanıdığımız Turan Farajova, otelden restoranlara, elçilik davetlerinden İstanbulluların ev davetlerine, yalılardaki eğlencelerden geleneksel etkinliklere mekân içi eğlenceleri kaleme aldı.

Nerede O Eski İstanbul Eğlenceleri…

19. yüzyılın ortalarında İstanbullular modern otelllerle tanışmaya başlamıştı.&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://sariyer.bel.tr/ckuploads/ckfiles/sayi%2008.pdf?time=1588943781861" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">1865</a> yılındaki bir kararla otel açılabilecek yerler Pera, Büyükdere, Üsküdar ve Büyükada olarak belirlendi. 1864’te bir Rus seyyah Tarabya ve Büyükdere’deki otellerin Avrupa yaşamının bütün ihtiyaçlarını karşılayabildiğini söylüyordu. İşte bu otellerden biri de Tarabya’daki Tokatlıyan Oteli’ydi.&nbsp;Otel, Tokat’tan göç eden Ermeni bir aile olan Tokatlıyanların Beyoğlu’ndaki otelinin yazlık versiyonu olarak Tarabya Koyu’nun kuzey ucunda yer alan buruna inşa edilmişti. Yapılış tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber <a fr-original-style="" href="https://ozhanozturk.com/2017/09/04/tokatliyan-oteli-trabya-beyoglu/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Beyoğlu Tokatlıyan Oteli</a>’nden sonra, 1900’lerin başlarında <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_Tarabya_Oteli" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Petala Oteli</a>’n yerine yapıldığı düşünülmektedir. Otelin mimarının ise Beyoğlu’ndaki oteli de tasarlayan Alexandre Vallaur olduğu tahmin edilmektedir. Beş katlı olan otel, sağ ve sol kanatları, saçaklarıyla <a fr-original-style="" href="https://www.arkitera.com/haber/eski-tarabya-oteli-tabanlioglu-mimarlik-tarafindan-yenilendi/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">barok</a> tarza yakın bir üslupla yapılmıştı.<img src="https://images.aposto.com/2022/4/6/1651940430198.png" width="550" height="360" ratio="1.50" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><a fr-original-style="" href="http://www.eskiistanbul.net/4884/tokatliyan-oteli-tarabya#lg=0&slide=0" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Tarabya’daki Tokatlıyan Oteli</a>1914 yılında <a fr-original-style="" href="https://sariyer.bel.tr/ckuploads/ckfiles/sayi%2008.pdf?time=1588943781861" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">120 yatakla</a> hizmet veriyor ve o dönemde İstanbul’un elektrikle aydınlatılan az sayıdaki yapıları arasında yer alıyordu. Elektrik tesisatını kurabilmek için o dönem yurtdışından iki sandık alet getirtilmişti. Lokantasındaki yemekleriyle de adından söz ettiren otelin <a fr-original-style="" href="https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/655062" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">işgal döneminde</a> dört kişilik bir orkestrası da vardı.&nbsp;I. Dünya Savaşı öncesi Osmanlı-Rus ilişkileri gerginleşmişti. Mıgırdıç Tokatlıyan da Rus vatandaşı olduğu için kendisine ve otellerine yönelik bazı tepkiler doğunca 1914’te ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Otellerin yönetimini ise 1920’ye gelindiğinde damadı Nikola Medoviç’e devretmişti.&nbsp;1927 yılında <a fr-original-style="" href="https://isteataturk.com/Kronolojik/Tarih/1927/7/8/Mustafa-Kemal-Ataturk-Istanbul-Tarabyadaki-Tokatliyan-Oteline-gelirken-08071927/3" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Mustafa Kemal</a>’in de ziyaret ettiği otel, 1940’lardan sonra Summer Palace’ın kapanmasıyla Tarabya’nın tek oteli olarak kaldı. Tokatlıyan otelleri II. Dünya Savaşı döneminde siyasetle de gündeme geldi. Şöyle ki; işletmecisi ve sahibi olan Medoviç Avusturya vatandaşıydı. II. Dünya Savaşı öncesi Avusturya Hitler tarafından Almanya topraklarına dahil edilince kendisi de Alman vatandaşı olmuştu. Bu yüzden tatil günlerinde otellerine Türk ve Avusturya bayrağı asarken artık Avusturya yerine Alman bayrağı asmaya başlamıştı. Ancak iddialara göre iş sadece bayrak asmakla kalmamış adeta bir <a fr-original-style="" href="https://www.avlaremoz.com/2018/02/27/bir-cumhuriyet-klasigi-tokatliyan-otelinin-nazi-bayragi-serdar-korucu/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">“Nazi hayranı”</a> olup çıkmış, otelde ağırladığı Alman dostlarıyla tapuklarını vurarak selamlaşır olmuştu. Bu durum üzerine İstanbul Yahudileri kendisini ve Tokatlıyan otellerini protesto etmeye karar verdi. O dönem Alman taraftarlığıyla bilinen Cumhuriyet gazetesi ise Yahudilerin bu protestosuna tepki gösteriyordu.<img src="https://images.aposto.com/2022/4/6/1651940477583.png" width="550" height="372" ratio="1.45" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><a fr-original-style="" href="http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/yordambt/yordam.php?sayfaOturumAc" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Cumhuriyet gazetesi, 20 Temmuz 1938</a>II. Dünya Savaşı’ndan sonra otel el değiştirerek <a fr-original-style="" href="http://tarihkokanraflar.blogspot.com/2017/03/tokatlyan-oteli.html" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Konak Otel</a> adını aldı. Otelin sahibi oteli yıkarak yeniden yapmak istediyse de gerekli izinleri alamadı. 19 Nisan 1954’te çıkan bir yangın sonucu otel tamamen kül olunca otel sahibinin kasıtlı olarak yangın çıkardığı söylentileri yayıldı. Birkaç yıl sonra yanan otelin yerine arazisi genişletilerek Emekli Sandığı tarafından Büyük Tarabya Oteli inşa edilmeye başlandı. 8 yıllık inşa sürecinin ardından 1966’da açılan <a fr-original-style="" href="http://kisaistanbultarihi.com/Tarabyaoteli.html" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Büyük Tarabya Oteli</a> Yeşilçam’ın pek çok filmine ev sahipliği yapmıştı.&nbsp;Yakın zamanda yeniden el ve isim değiştiren otel günümüzde de aynı şekilde hizmet vermeye devam ediyor.

Tokatlıyan ile ilgili hikayeler