Geçtiğimiz haftalarda başladığım müzik okumaları önerilerine devam ediyorum. Bu hafta Doç. Dr. Evren Kutlay’ın “Osmanlı’nın Avrupalı Müzisyenleri” kitabıyla birlikte “Dersaadette Avrupa Müziği” albümünden bahsedip zamanında beni çok etkileyen padişah V. Murad’a uzanıyorum.&nbsp;Evren Kutlay hocanın ilk basımı 2010’un Nisan ayında Kapı Yayınları tarafından yapılan kitabı “Osmanlı’nın Avrupalı Müzisyenleri”, yazarın kendi tabiriyle Osmanlı’nın “ikinci nesil” Batı müzikçilerine odaklanıyor. Bu “ikinci nesil” kavramı ise Osmanlı’da Batı müziği konusundaki ilk çalışmaları yapan <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Giuseppe_Donizetti" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Donizetti</a> ve <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Callisto_Guatelli" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Guatelli</a> paşalardan sonra bu alanda çalışan müzisyenleri ifade etmek için kullanılmış. Kitapta Osmanlı'nın diğer İtalyan müzisyenleri, Alman müzisyenler, Franz Liszt ekolü ile 19. ve 20. yüzyılda Osmanlı’da gerçekleşen konserler gibi başlıklarla dönemin Batı müziği çerçevesi ciddi bir araştırma ve özenle aktarılmış. Müzik okuyucularının yanı sıra tarihseverleri de fazlasıyla mutlu edecek bir çalışma, ayrıca arşivsel yanıyla da kıymetli bulduğum için aslında herkese tavsiye edebilirim.&nbsp;Bir kısmımıza yabancı gelecek isim ve konseptleri zikretmişken, bu noktada biraz tarih konuşmak gerekecek. Osmanlı’da yüzyıllar boyunca hem saray hem halk tarafından icra edilen müzikler tek sesli ve makamsal Türk müziği ağırlıklı olmuş, bu müziğin icra ve aktarımı da “meşk” ile sözlü olarak gerçekleşmiş. Saray, çeşitli dönemlerde Batı müziği ile karşılaşmış olsa da esas etkileşim 2. Mahmud döneminde kaldırılan Yeniçeri Ocağı ve haliyle Mehteran yerine gelen <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/M%C4%B1z%C4%B1ka-y%C4%B1_H%C3%BCm%C3%A2yun" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">“Mızıka-ı Hümayûn”</a>&nbsp;ile olmuş. “Mızıka-ı Hümayun”un başına 1828 yılında Giuseppe Donizetti’nin getirilmesiyle de Osmanlı sarayında Avrupa müziği dönemi net bir şekilde başlamış diyebiliriz. Gerek Donizetti Paşa gerekse halefi Guatelli Paşa hem askeri bandoyu çalıştırmış hem de devlete marşlar bestelemişler. Örneğin; Donizetti Paşa’nın Padişah I. Abdülmecid’in tahta çıkışı için bestelediği <a fr-original-style="" href="https://youtu.be/AbyINGu0EOw" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">“Mecidiye Marşı”</a>, devletin milli marşı olarak 22 sene boyunca kullanılmış. İşte Evren hocanın kitabından hemen sonra yine 2010 senesinde çıkan albümü “Dersaadette Avrupa Müziği” de bu marşlar ile 19. ve 20. yüzyılda yaşamış çeşitli padişah, şehzade ve sultanların bestelerini içeren benzersiz bir arşiv albüm çalışması.&nbsp;Bu albüm ve Evren hocanın çalışmaları vesilesiyle farkına vardığım ve beni çok etkileyen tarihi kahraman ise <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/V._Murad" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Padişah V. Murad</a>. 93 günlük göreviyle tahtta en kısa kalan padişahlardan biri olan ve akli dengesinin bozuk olduğu söylenerek tahttan indirilen bu padişahın hayatı ve dönemi oldukça tartışmalı, hatta komplo teorilerine varan iddialarla dolu. O yüzden bu kısmına hiç girmeyeceğim :) Zaten beni etkileyen kısım da olayın insani ve müziksel boyutu. V. Murad akli dengesinin bozuk olduğu iddiasıyla tahttan indirildikten sonra Çırağan Sarayı’na mahkum ediliyor ve ömrünü orada geçiriyor. Bu süreçte (1876-1904) kendini daha çok müziğe adıyor ve vals, polka mazurka gibi dans formlarıyla askeri marşlar dahil tam 488 eser besteliyor. Devletin en çalkantılı dönemlerinden birinde padişahlık gibi en zor bir görevi yapması planan bir hayat, araya giren “akli denge bozukluğu” ile Çırağan Sarayı’nda müzikle geçen bir hayat dönüştüğünden olsa gerek, V. Murad’ın hikayesi bana hep bir ilginç ve çekici gelmiştir. V. Murad’ın Evren hocanın icrası sayesinden dinleyebildiğim eserlerinde de garip bir şekilde, sanki bu birbirine taban taban zıt iki yaşamın getirdiği değişken duygu durumu ve melankoliyi duyuyorum. Tabii bu benim fazla niyet okumamdan da kaynaklanıyor olabilir, ama tarihten birileriyle tanışma şansım olsaydı, V. Murad kesinlikle ilk 10’umda olurdu. (Dünya çok büyük ve tarih çok çalkantılı olduğu için 10 diye geniş tutmak istedim kümeyi, aç gözlülüğüm affola :) Kendisinin <a fr-original-style="" href="https://youtu.be/be_Zp5QXS7U" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">"Aydın Havası"</a> eserini ve <a fr-original-style="" href="https://youtu.be/QvaYO740Dbs" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">"Polka Mazurka"</a> eserini dinlemenizi öneririm.&nbsp;Albümü de en az kitap kadar şiddetle tavsiye ediyorum ve mutlaka ama mutlaka CD olarak almanızı tavsiye ediyorum. Zira albümün kitapçığı çok kıymetli bilgilerle dolu. Maalesef dijitalde bu kitapçık/kartonet kültürünü kaybetmiş durumdayız, sadece dinlemek için güzel bi mecra; fakat buraya yazdığım bilgileri anca kartonette bulabilirsiniz. Zaten dijitalcilere kötü, benim gibi kartonetçilere de iyi haber, albüm Spotify veya Apple music gibi mecralarda yok :) İlgilisi arayıp bulsun ve hak edilmiş bilgi keyfinin tadını çıkarsın derim. Zira tarihimizde ilk sözlü milli marşın II. Abdülhamid döneminde Yeserizade Ahmed Necip Paşa tarafından bestelenen <a fr-original-style="" href="https://youtu.be/qw1JVztcs9E" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">“Hamidiye Marşı”</a> olduğu gibi kıymetli bilgilere her kaynaktan kolay ve doğru bir şekilde ulaşamıyoruz ne yazık ki.Bu yazıdaki tüm bilgiler bahsi geçen kitap ve albümden alınmıştır. Ben çok şanslıyım ki mühendislik okuyor olmama rağmen üniversitemin zengin seçmeli dersleri sayesinde Evren Hoca’dan ders alabilmiş ve Osmanlı’nın bu hiç bilmediğim yüzünü bizzat kendisinden öğrenebilmiştim. Bu vesileyle sevgili hocama ve Koç Üniversitesi’ne de sevgi ve teşekkürlerimi sunarım.&nbsp;Evren hocanın çalışmaları için <a fr-original-style="" href="https://www.evrenkutlay.com/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">web sitesini</a> ziyaret edebilirsiniz.&nbsp;KaynakçaEvren Kutlay, Doğunun Başkentinden Batılı Sesler: Dersaadette Avrupa Müziği, 2010, Anatolian YapımcılıkEvren Kutlay, Osmanlı’nın Avrupalı Müzisyenleri, 2010, Kapı Yayınları

Müzikli Mevzular

Herkes için Etno/Müzikoloji #3 - Müzik Okumaları


Osmanlı’nın Avrupalı Müzisyenleri ve Dersaadette Avrupa Müziği


Şehirler çok katmanlı, yaşayan yapılardır aslında. Bizden önce yaşamışların hatıraları, anlatmak istedikleri, geride bıraktıkları vardır tarihî bir han kapısında, yıllara dayanmış bir apartmanda ya da bu şehirde boyanmış bir tabloda. Bu hikâyeler kimi zaman sıradandır; İstanbul’un keşmekeşinde, hayatta kalma mücadelesi içinde kaybolup gider. Ama bazı hikâyeler vardır, heyecan verir; karmaşa ve düzeni birlikte barındırır içinde. Bazen özgürce dolaşır ağızdan ağıza, bazense sansürlenir. Bu şehrin zenginliğidir konuşul-a-mayan hikâyeleri. Bu satırlar aslında bir davet; unutulanı hatırlamaya, bu şehrin çözülememiş sırlarını, gizli kalmış efsanelerini yeniden konuşmaya...Yıl 1901. Dolmabahçe’de yaşanan türlü oyunların, Sultan Abdülaziz’in öldürülmesinin ve V. Murad’ın psikolojik rahatsızlıklarının tüm İstanbul’a yayılmasının ardından tahta geçen II. Abdülhamid’in kent üzerinde baskıcı tavrı ve istibdat dönemi devam ediyor. Bir zamanların güçlü locaları, ünlü L’Etoile du Bosphore dahi sessiz sedasız dağılıyor. İstanbul Arkeoloji Müzesi müdürü, Kadıköy’ün ilk belediye başkanı, arkeolog ve ressam Osman Hamdi Bey, o yıl bir asır boyunca dilden dile dolaşacak ve 2001 yılında sırra kadem basacak bir tabloya imzasını atıyor: La Genesé.Mustafa Cezar’ın adını bilmediği, arkada bir mihrab olduğu için Mihrab adını verdiği tablo bir rahle üzerinde parlak sarı elbisesiyle oldukça sert bir şekilde oturan hamile bir kadını, sırtı çinilerle süslenmiş bir mihraba dönük tasvir ediyor. Kadının ayaklarının altında belli belirsiz okunan, dağılmış kitaplar var. "Üzerindeki tezhipden ve Besmele’ye benzer kelimelerin seçilmesinden kitapların en azından birinin Kuran olduğunu düşünüyorum." <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmNDBkMTkzYWVlMjRiMDAwOTM0NzA3NSZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWYxYjQ5ZTdmY2E4ZGUwMDA5NjcwNDVmJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5oYWJlcnR1cmsuY29tJTI1MkZrdWx0dXItc2FuYXQlMjUyRmhhYmVyJTI1MkY5NDkzMjEtb3NtYW4taGFtZGktYmV5aW4tbWlocmFiaS1uZXJlZGU="">diyor</a> Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Edhem Eldem. Kendisi aynı zamanda ressamın kardeşi İsmail Galib Bey’in 4. kuşaktan torunu. Tabloda, Zerdüşt dininin kitabı Zend-i Avesta ve üzerinde Shakyamuni olan bir Budizm kitabı da belli belirsiz seçiliyor esrarengiz kadının ayaklarının altında. Eldem’e göre Osman Hamdi, Doğu dinlerini kadın figürünün altında konumlandırarak açık bir mesaj vermek istiyor. Tabiat, annelik, doğum, yaratılış...&nbsp; Eserin ismi de tam olarak burada önem kazanıyor. Eldem’in çalışmaları sonucu, yıllarca Mihrab ismiyle anılan tablonun yapıldığı yıl Berlin’de, 1903 yılındaysa Londra Kraliyet Akademisi’nde La Genèse ismiyle sergilendiğini öğreniyoruz. Sonra tablonun İstanbul’a nasıl döndüğü, sarayın sansüründen nasıl kurtulduğu meçhul.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2020-08-22T11:05:01.099Z.jpeg" alt="Mihrab"><figcaption>Mihrab'tan bir kesit</figcaption></figure>Sonrasında tablo farklı koleksiyonerlerin eline geçiyor. Ünlü Portakal ailesinden, Mesut Hakgüden Koleksiyonu’na ve daha sonrasında Rahmi Koç’un eski eşi, Mustafa ve Ömer Koç’un annesi Çiğdem Simavi’ye... Hangi yıllar arasında tablonun kim tarafından korunduğunu bilemesek de Yaradılış’ın izine en son Demirbank Koleksiyonu’nda rastlanıyor. 2001 yılında Demirbank’ın TMSF’ye devri sırasında <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmNDBkMTkzYWVlMjRiMDAwOTM0NzA3NSZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWYxYjQ5ZTdmY2E4ZGUwMDA5NjcwNDVmJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRm0uYmlhbmV0Lm9yZyUyNTJGYmlhbmV0JTI1MkZzYW5hdCUyNTJGMTY0MTg0LWV2cmVuc2VsLWt1bHR1ci1kZW4tc2Fuc3VyZS1kaXJlbmlzLWRvc3lhc2k="">ortadan kayboluyor</a>.Yaradılış, aslında Osman Hamdi Bey’in kaybolan ilk tablosu değil. Kayıt tutma konusunda epey dağınık biri olarak tanınan Osman Hamdi’nin tüm tablolarından haberdar olmadığımız için tam olarak kaç tablo kayıp bunu da bilemiyoruz. Bildiğimiz şey, içinde hem bir toplumun tarihsel ve kültürel dönüşümünü barındıran, aidiyetini en temelden sorgulayan ve geçerliliğini bugün bile koruyan hassasiyetlere dokunan sembollerle dolu bu tabloyu çok az kişinin izleyebildiği ve hakkında konuşabildiği gerçeği. Eserin kendi esrarengiz sembolleri bir yana, eserlerinin çoğunu yaşadığı dönemin koşulları gereği hiçbir zaman bu topraklarda sergileyememiş bir sanatçının mirası da sırra kadem basmış durumda.Kaynakça:Eldem, E. (2012). Making Sense Of Osman Hamdi Bey And His Paintings. Muqarnas Online, 29(1), 339-383.&nbsp;

V. Murad ile ilgili hikayeler