Yazı: Cem KamözütThomas S. Kuhn’un Bilimsel Devrimlerin Yapısı (1962) adlı kitabı, bilim felsefesini önemli biçimde dönüştürmüştür. Ancak etki alanı ne bilim felsefesiyle ne de felsefeyle sınırlı kalmıştır. Pek çok farklı biçimlerde okunmuş ve sıklıkla bilimin rasyonel bir etkinlik olmadığını söylemekle itham edilmiştir. O kadar ki Kuhn, meşhur ettiği “paradigma” kavramını yanlış anlamalara yol açtığı gerekçesiyle kullanmayı bırakmıştır. Eser bilimsel ilerlemenin birikimsel olmadığı, iki rakip paradigmadan hangisinin seçileceği konusunda izlenmesi gereken mekanik kurallar (örneğin deneyle uyumlu olanı seç!) olmadığı, Bilim Tarihi yazarken geçmişi bugünün paradigmasıyla yazmamak gerektiği gibi bir dizi negatif yargıyla geleneksel bilim anlayışını eleştirir.Bu eleştiriler hızlıca anlaşılır olsa da yerine konanların ne olduğu konusunda bir uzlaşı olduğu söylenemez. Kimilerince yerine bir şey konmamış, bilim rasyonel bir etkinlik olmaktan çıkarılmış, bilimsel değişimler modadaki değişimler gibi kültürün, öznel beğenilerin rüzgarına bırakılmıştır. Kuhn’un yanlış anlama olarak gördüğü tam olarak budur. Zira kitap bazı pozitif savlar da ortaya koyar. Örneğin Kuhn’a göre bilim ilerlemektedir ve bir paradigmanın terk edilip diğerine geçilmesi rasyonel bir karardır. Bu pozitif savları ve Kuhn’un rasyonalite iddiasını anlamak için devrim fikrine bakarak başlayabiliriz.Özellikle Koyré’nin bilimsel devrim anlatısı, Kuhn’u etkilemiştir. Koyré, kendinden önceki bilim tarihçilerinden farklı olarak bu süreci yalnızca yeni bilgilerin eklenmesi biçiminde anlatmaz. Doğaya bakışımızda köklü bir değişimden söz eder. Galileo’yu deney yaparak yeni bilgiler edinen bir figür olarak okumak yerine Aristotelesçi yaklaşıma karşı Platoncu bir tavır benimsemeyi öneren bir felsefeci olarak görür. Kuhn bu durumu genelleştirerek Koyré’nin söylediği türden dönüşümlerin yalnızca 17. yüzyıl bilimsel devrimiyle sınırlı olmadığını, zaman zaman tekrarlandığını savunur. Böylece Kuhn için örneğin Newton kuramının terk edilip Einstein kuramının benimsenmesi de bir paradigma değişimidir. Yani yalnızca yeni bilgilerin eklenmesi, yeni deneysel verilerin edinilmesi değil doğaya ilişkin bazı temel kabullerimizin değişmesidir. Paradigma neyin bilimsel olduğunu, bilim yapmanın kurallarını, gözlemlerin nasıl yorumlanacağını belirleyen, nelerin önemli bilimsel başarılar olduğunu belirleyen kapsayıcı bir yapıdır. Ancak açıkça yazılmış değildir—hatta açıkça yazılması olanaklı da değildir; çünkü paradigma nasıl bilim yapılacağını söyleyen bir kural seti değil, bilimin ne olduğunu belirleyen bir çerçevedir. Yine de bilim eğitimi sırasında bilinçsizce yeni kuşak bilimcilere aktarılır. Bir bilimsel devrimde değişen işte bu paradigmadır. Kuhn birbirlerinden bağımsız ve farklı yapısal özelliklere sahip paradigmalardan hangisinin doğayı açıklamakta daha iyi olduğunu belirleyecek, paradigmalara aşkın bir değerlendirme zemini olmadığını söyler ve bu durumu eşölçülmezlik olarak adlandırır.Kuhn’un metninde en çok akılları karıştıran nokta ise bilimsel devrimin nasıl ortaya çıkabildiğidir. Eğer paradigma dünyaya bakışımızı belirleyen bir gözlük gibi ise, gözlemlerimiz bile paradigmanın ışığında gerçekleşebiliyorsa nasıl olur da paradigmadan kuşku duyabileceğimiz bir durumla karşılaşabiliriz? Paradigmalar birbirlerini dışlıyorsa ve rakip paradigmaların üyeleri birbirlerini anlayamayacak kadar farklı diller konuşuyor hatta farklı dünyalarda yaşıyorlarsa bir bilimci içinde bulunduğu paradigmayı terk etmeye nasıl ikna edilebilir?Kuhn’a göre bir paradigmada nasıl olup da sorunların çıkabildiğini anlamanın ve paradigma değişimini ilerleme olarak görebilmenin yolu, eşölçülemezliğin karşılaştırılamazlık anlamına gelmediğini fark etmekte yatar. “Bir paradigmayı reddetme kararı daima başka bir paradigmayı kabul etme kararıyla eşzamanlıdır ve bu karara yol açan yargı her iki paradigmanın da doğayla ve birbirleriyle karşılaştırılmasını içerir.”(1)Buradan da anlaşılıyor ki paradigmalar ne kadar kuşatıcı olurlarsa olsunlar devrimleri olanaksız kılmazlar. Ve elbette karşılaştırılabilirler—hem doğayla hem birbirleriyle. Ancak bu karşılaştırma yalnızca deney verilerini ortaya koymakla yapılamaz. Ancak Kuhn burada kararı modaya ya da politik güç mücadelelerine de bırakmaz. Kuhn’a göre bilim toplumunun uzun vadeli kararı rasyonel bir karardır.Cem Kamözüt - Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi&nbsp;Dipnotlar:1 T. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, 3rd Edition, University of Chicago Press, 1996: 77.

Toplumsal Tarih

Auguste Comte’un orijinal Pozitivist teorisi aynı zamanda bir araştırma programı olarak Bilim Tarihinin başlangıcı olarak görülebilir.

Bilimsel Devrim ve Paradigma Kavramı

Yazı: Harun KüçükBilim tarihinde Anglo-Amerikan geleneğin oluşumu 1930’ların sonuna doğru başlar. 1930’ların başında Büyük Buhran ve BBC’nin bilimi kamuya tanıtma amaçlı radyo programları sırasında Marksist düşünürler (Franz Borkenau ve Henrik Grossman gibi) ve yine Marksist bilim insanları (Joseph Needham ve J.D. Bernal gibi) ön plana çıkarken, profesyonel bilim tarihçiliği bunlara bir cevap veya bir tepki olarak ana hatlarıyla ortaya çıkmıştır. Herbert Butterfield, bilim tarihinin profesyonel tarihçiler tarafından yapılması gerektiğini defalarca ifade etmiş ve nihayetinde de Cambridge’deki ilk bilim tarihi kürsüsüne Rupert Hall’ı getirmeyi başarmıştır.Bilim tarihinde genelde kurucu figür olarak görülen George Sarton, yaşadığı dönemde Amerika’da pek itibar görmemiştir. Rene Taton ve Aydın Sayılı gibi öğrencileri sayesinde Amerika dışında daha etkili olmuştur. Amerika tarafında bilim tarihçiliğinin profesyonelleşmesi 1950’leri bulur. Örneğin, oldukça iyi tanınan bir bilim tarihçisi ve felsefecisi olan Thomas Kuhn, Harvard Üniversitesi’nin Fizik bölümünde ders veriyordu. Bilim tarihinin önemine inanan ve Kuhn’u işe alan James Bryant Conant ise her ne kadar bilim tarihini önemsese de, kendi başına bir alan olmasına karşıydı. Conant için kıymetli olan, doğa bilimleri okuyan lisans öğrencilerinin Harvard Case Histories in Experimental Science serisini takip ederek tarihsel deneyleri tekrarlamaları ve bilimin derin tarihini bu yolla anlamalarıydı. Kuhn ise bilimsel devrim fikrini şekillendirirken bu dersleri veriyordu. Harvard Case Histories’in ilk olarak 1948’te yayınlanan ilk cildi Robert Boyle’nin (özellikle gaz) deneyleri üzerineydi. Bir kimyager olan Conant, bu kitabı kendisi yazmıştı.(5)<img src="https://images.aposto.com/2022/6/4/1658400346389.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.83" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">1950’lerden itibaren ise profesyonel bilim tarihçilerinin sayısı artmıştır. Çoğu defa felsefe (Husserl ve Kant gibi) üzerinden okunan bilim tarihi, ilk etapta Bilim Tarihi ve Felsefesi (HPS) bölümlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu birliktelik, bilim tarihinin tonunda ve amacında belirleyiciydi. Böyle bölümlerde bilim tarihi yazarken sadece belli bir zamanda ve belli bir yerde olduğu şekliyle bilimlerden bahsetmiyor, bilimin geneliyle ve tanımıyla ilgili çıkarımlar yapıyordunuz. 1970’lerden itibaren ise Kuhn’un paradigma fikrinden ilham alan sosyolojik ve etno-metodolojik yaklaşımlar önem kazanmaya başladı. Paradigma fikri, hem bilimin bir geneli olmadığını, belli dönemlerde bilimsel birikimi anlamsız kılan kırılmalar yaşandığını öne koyuyor, hem de bilime sosyal ve metafiziksel bir derinlik atfediyordu. Bu fikirle yola çıkan Edinburgh ve Manchester okulları oldukça radikal bir bilim anlatısı ortaya koyuyordu. Bilim, pek çok her şey gibi bir sosyal inşadan ibaretti. Bilimin doğruluğu veya yanlışlığının bir önemi yoktu. Bilim, insanlığın hakikate yürüyüşü değil, belli toplumlardaki hiyerarşilerin bir dışavurumundan ibaretti.1970’lerden sonra Anglo-Amerikan bilim tarihçiliğinin sosyal bilim halini almasını, bilim tarih yazımında bir mihenk taşı olan Leviathan and the Air-Pump (1985) kitabındaki Boyle’nin Conant’ın Boyle’ninkinden ne kadar farklı olduğuna bakarak anlayabiliriz.(6) Simon Schaffer ve Steven Shapin’in Boyle için deney, bir amaç değil siyasi ve sosyal amaçlara hizmet eden bir araçtı. Boyle, bilim adamlarına hitap eden bir bilim adamından daha çok centilmenlere hitap eden bir centilmendi. Boyle’nin meşhur vakum makinesi ise hakikatleri gözler önüne seren bir bilimsel aletten çok inanç üretme teknolojilerinde bir halkadan fazlası değildi.Anglo-Amerikan bilim tarihçiliği, 2000’lerin başında tepe noktasına ulaşmıştır. Bugün ise bu alanda tamamlanan doktoraların sayısı düşerken, mesleğin entelektüel istikameti bilim tarihinden daha çok bilgi ve pratik tarihine doğru evrilmektedir. Bilim tarihinde Anglo-Amerikan geleneğin tarihçesi ile ilgili Türkçedeki tek kaynak Rob Iliffe’nin Bir Disiplinin Gelişim Hikayesi adlı eseridir. (7)Yazının dipnotlarına&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.notion.so/apostonews/Bilim-Tarihi-G-ncesi-T-rkiye-de-Bilim-Tarihi-al-malar-n-n-Ba-lang-c-Bilim-Tarihinde-Anglo-Ameri-1d5e81e09cc64aa3aefb67d61561fa7c" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">buradan</a>&nbsp;ulaşabilirsiniz.

Bilim tarihinde Anglo-Amerikan geleneğin oluşumu 1930’ların sonuna doğru başlar.

Bilim Tarihinde Anglo-Amerikan Geleneğin Oluşumu

Dilozof

Thales, Anaximenes ve Anaximandros

Doğa Filozofları

<img src="https://images.aposto.com/2021/10/2/1635884109398.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.46" width="550" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><h4 fr-original-style="text-align: center;" style="text-align: center; margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">“The Typographical Experiment: Radical Innovation in Contemporary Type Design” adlı kitabında Teal Triggs, uluslararası düzeyde tanınmış otuz yedi tasarımcıdan, deney teriminden anladıklarını tanımlamalarını istemişti.</h4><h4 fr-original-style="text-align: center;" style="text-align: center; margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;"> </h4>Çok az sözcük deney kadar alışkanlık gereği ve dikkatsizce kullanılmıştır. Grafik tasarım ve tipografi alanında bir isim/terim olarak deney; yeni olan, geleneksel olmayan, kolay sınıflandırılamayan ya da beklentileri şaşırtan herhangi bir şeyi tanımlamakta kullanılmıştır. Bir eylem olarak deney yapmak ise, tasarım sürecinin kendisiyle sıkça eş anlamda kullanılmıştır, ki bu da her tasarımın, bir tasarım sürecinin sonunda oluştuğunu düşünürsek pek faydalı değildir. Deney terimi, dolaylı olarak reddetmeyi ima ederek, sonuç için sorumluluk kabul etmemeyi gösterir. Öğrencilere, birtakım biçimler oluşturarak neyi amaçladıkları sorulduğunda, daha iyi bir yanıt bulamadıkları için sık sık “Sadece deneysel…” derler.Bilimsel bir bağlamda deney, bir fikrin test edilmesidir; bir hipotezin doğruluğunu ya da yanlışlığını kanıtlamak amaçlı uygulanan eylemler dizisidir. Bu anlamda deneysellik, bilgiye yaklaşım açısından, başkalarının üzerine inşa etmesi için temeller oluşturan, deneyime dayanan (ampirik) bir yöntemdir. Başkalarının deneyi tekrar edebilmesi için, tüm ölçümlerin kontrollü ortamlarda objektif olarak yapılmasını gerektirir. Deney, bir fenomenin belirli bir eylemin sonucunda gerçekleştiği ve o eylemin yokluğunda da gerçekleşmediği gerçeğine dayanır.İyi bilinen bir bilimsel deneye örnek olarak Galileo Galilei’nin Pisa Kulesi’nden aşağı, farklı ağırlıktaki iki nesneyi bıraktığı deneyi gösterebiliriz. Bu deneyde Galileo, yerçekimiyle ilgili hipotezini, iki nesnenin aynı anda yere çarptığını göstererek kanıtlamıştır. Bu bağlamda; nem oranının, mürekkebin bir kâğıda transferini etkileyip etkilemediğini, etkiliyorsa da bunun nasıl olduğunu belirlemeyi amaçlayan prosedür, tipografik bir deney kabul edilebilir.Deneyselliğe bilimsel bir yaklaşım, sadece ampirik bilginin uygulanabildiği, deneyin sonucunun güvenilir biçimde ölçülebildiği bir durumda geçerliliğini korumaktadır. Peki ya sonucun nesnel olmadığı, saf mantığa dayanmadığı, belirsiz olduğu durumlarda ne oluyor?<a fr-original-style="" href="https://medium.com/tipografi/deneysel-tipografi-her-ne-anlama-geliyorsa-peter-bilak-12649aaffc8b" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">makalenin tamamı burada →</a>

Bu ayın dosya konusunda, Peter Bilak'ın deney ve deneysel sözcüklerinin bilimde ve tasarımda kullanım epistemolojisiyle ilgili, deney sözcüğünün yan anlamlarıyla da ilişkilendirdiği yazısı var.

Deneysel Tipografi. Her Ne Anlama Geliyorsa!

<img src="https://images.aposto.com/2021/5/2021-06-12T14:15:19.961Z_sm.jpeg" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.51" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"> Her zaman üzerinde özenle durarak belirttiğim gibi deneyler bize mutlak doğruyu söylemez ve hemen her akademik çalışmada o çalışmanın kısıtlarından ve gelecek çalışmalar için önerilerden bahsedilir; yine de bize bir veri verir, üzerinde düşüneceğimiz ve araştıracağımız farklı bakış açıları sağlar ve başka uygulamaların/çalışmaların büyümesini destekler.Şimdi yukarıda anlattığım deneyle bağlantılı hızlıca farklı bir konuya geçmek istiyorum; Milgram bu deneyi öncesinde uygulamadan ziyade düşünce olarak insanların bu konudaki yaklaşımlarını/eğilimlerini görebilmek adına çalıştığı Yale Üniversitesi’nde hem öğrencilere hem de akademisyenlere bir anket uyguladı ve 450 voltluk maksimum şoku, böyle bir deneyde uygulama ihtimallerini 0'dan 4'e kadar 5 kademeli bir puanlama üzerinden değerlendirmelerini istedi. Ankete katılan herkes 0 ile 3 arasında puanlar vermiş, genel ortalama ise 1.2 çıkmıştı. Ne var ki Milgram'ın deney sonuçları ise farklı boyutta bir tablo göstermişti.Psikolojiden bilişsel uyumsuzluk (ya da çelişki/ ing: cognitive dissonance) diye bir kavram var; insanların düşüncelerinin, değerlerinin, tutumlarının ve davranışlarının birbiriyle uyumlu olmadığı zaman yaşanan rahatsızlığı ifade eder. Bu rahatsızlığı yaşamamak adına ya uyumsuzluktan kaçınabiliyoruz ya da var olan uyumsuzluğu ortadan kaldırmak adına düşüncelerimizi, yaklaşımımızı vs. değiştirebiliyoruz.Mesela çok ufak ve basit bir örnek vermek gerekirse bir köpeğiniz var diyelim ve her gün dışarı çıkarıyorsunuz. Çevreye ve temizliğe çok önem veren bir insansınız ve köpeğinizin dışkısını mutlaka poşetle alıp çöpe atıyorsunuz, bunu yapmayanlara ise çok kızıyorsunuz. Başka bir gün çok hızlı bir şekilde evden çıkmanız gerektiği için çöp poşetini unuttunuz ve bunu köpeğiniz dışkısını yaptıktan sonra fark ettiniz. Ne yapacağınızı bilemiyorsunuz, sürekli etrafı kontrol ediyorsunuz ve elinizden gelen hiçbir şey yok. Hızlıca oradan uzaklaşıp eve dönüyorsunuz ve artık işinizin başına geçmeniz lazım. Böyle bir durumda genel değerlerinizle/yaklaşımınızla tutarsız bir davranışta bulunmuş oldunuz ve bunun getirdiği rahatsızlığı hafifletmek adına “sadece tek seferlik oldu”, “başkaları her zaman yapıyor” gibi düşünceler aklınızdan sürekli geçebilir. Bu şekilde kendi içinizde uyumluluğunu korumaya çalışıyor olabilirsiniz.

deney ile ilgili hikayeler