Yeni çağı kasıp kavuran merkantilizm akımı yakın çağda yerini kapitalizme bıraktı. 1688’de İngiltere’de <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Muhte%C5%9Fem_Devrim" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Görkemli Devrim’in</a> (The Glorius Revolution) gerçekleşmesinin ardından 1712’de Thomas Newcomen buhar motorunu icat etti ve bütün dünyayı değiştirecek “sanayi devrimi” süreci başlamış oldu.Yükselen burjuvazi, girişimcilik ve çarkın dişlilerini yağlayan finans sektörü ile birlikte kapitalizm bütün dünyayı dönüştürüyor, değişime öncülük ediyordu. Başta İngiltere olmak üzere Batı Avrupa hızla sanayileşiyor, fabrikalar ve demiryolları bütün ülkeleri sarıp sarmalıyordu.Fakat dünyayı ve ekonomi tarihini tamamen değiştiren bu akım, kıyısından köşesinden dahi olsa o dönem dünyanın büyük güçlerinden biri olan Osmanlı İmparatorluğu’na uğramadı. Kimileri bunu Osmanlı’nın coğrafi keşif serüveninin gerisinde kalmış olmasına bağlarken, kimileri ise bunun kültür nedeniyle olduğunu savunur. Fakat benim düşüncem işin gerçeğinin oldukça başka olduğu yönünde.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Girişimciliğin eksikliği</h2>Öncelikle Osmanlı’da üretici ve tüccar sınıfının gücü hiçbir zaman Batı’daki kadar yüksek olmadı. Osmanlı devletinin uyguladığı provizyonizm ya da Arapçası ile iaşecilik politikası gereği üreticiden ziyade tüketicinin çıkarına önem verildi ve devlet politikaları bu anlayışa göre düzenlendi. Devlet, üreticinin kazanması adına değil, piyasada her daim istenilen miktarda ve istenilen fiyata mal bulunabilmesi adına uğraştı.Piyasaya giriş çıkış kesinlikle serbest değildi. Örneğin belirli bir ürünün üretimi adına piyasaya girmek istiyorsunuz diyelim. Bunu yapmak için mevzubahis ürün üreticilerinin loncasından izin almalıydınız ve olağanüstü bir durum olmadığı sürece lonca size bu izni vermezdi. Piyasada kaç adet üretici / kaç adet üretim tezgahı olduğu lonca tarafından denetlenir ve bu sayının loncanın belirlediği üst sınırın üzerine çıkmasına müsaade edilmezdi. Bu kısıtlama, lonca tarafından sektörde rekabetçiliği önlemek ve piyasada arz fazlalığını oluşmasını engellemek adına yapılırdı.Hasbelkader bir şekilde loncadan izin aldınız ve üretime başladınız diyelim. Yine de istediğiniz gibi üretim yapmakta özgür değildiniz. Lonca tarafından belirlenen bazı standartlar vardı ve ürününüzü bu standartlara göre üretmek zorundaydınız. Ayrıca ne kadar üretim yapacağınız da lonca tarafından belirlenirdi. Maliyeti düşürerek kâr elde etmeniz ya da fazla üretim yaparak sürümden kazanmanız mümkün değildi çünkü ürünleriniz lonca tarafından sık sık denetlenirdi. Ürününde kalitesizlik veya “hile” tespit edilen üretici kimi zaman fiziksel de olmak üzere ağır şekilde cezalandırılırdı. Hatta tarihte “kalitesiz” ekmek ürettikleri için idam edilen üreticiler görmeniz dahi mümkün.Ürününüze koyacağınız fiyat konusunda da özgür değildiniz. Her ürün için lonca tarafından bir fiyat ya da kâr marjı belirlenirdi. Belirlenen bu fiyatın üzerinde satış yapan üreticiler cezaya tabi tutulurdu. Yani Osmanlı’da bir üretici veya tüccar olarak ürünlerin piyasada bulunmasını sağlayan bir “devlet memurundan” pek bir farkınız yoktu. Ürünü nasıl üreteceğiniz, hangi maliyetle üreteceğiniz ve hatta kaça satacağınız dahi sizden önce belirlenmişti. Size bir tek ürünü piyasaya sürmek kalıyordu.Bu rekabetçilikten oldukça uzak ticari ortam nedeniyle Osmanlı’da girişimci sınıf hiçbir zaman tam anlamıyla güçlenemedi ve bu yüzden ülke, kendisini endüstri devrimine taşıyacak olan burjuvazi sınıfından mahrum kaldı.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sermaye birikiminin olmayışı</h2>Osmanlı’da büyük servetlere kavuşabilmenizin en önemli yolu devlet hizmetinde olmak yani devlete “kapulanmak”tı. Paşa olmak, Beylerbeyi olmak, Kazasker olmak size müthiş servetler kazandırabilirdi. Fakat siz ölene kadar.Devlet eliyle edinilen servet yine şahıs öldükten sonra devlet eliyle geri alınırdı. Ölen devlet adamının serveti, kendisi öldükten sonra müsadere edilerek devlet hazinesine geri aktarılır ve maktülün ailesine geçinebilmesi için maaş bağlanırdı.&nbsp;Bu uygulama sermaye birikiminin önündeki en önemli engellerden biriydi çünkü sermayenin sonraki nesle aktarımı dahi mümkün olmuyordu. Bu durum, servet sahiplerini yatırım yapmaktan da alıkoyuyordu çünkü bir anlamı yoktu. En nihayetinde kendilerini öldükten sonra malları müsadere edilecek ve hazineye aktarılacaktı.Bazı devlet adamları ailelerine para bırakabilmek için birtakım önlemler aldılar ve paralarını saklayabilmek adına vakıflar kurarak servetlerini bu vakıflara aktardılar. Böylece servetin bir sonraki nesle aktarımı mümkün olabildi. Fakat bu kurumlar şirket veya banka mantığıyla çalışmadığı için bu sermayenin üreticiye aktarımı sağlanamadı. Dolayısıyla ne burjuvazinin oluşumu sağlandı ne de üreticinin kullanabileceği finansal kaynaklar oluşturulabildi.

EXANTE

Osmanlı İmparatorluğu neden kapitalistleşemedi?

Kapitalist akım neden Osmanlı'ya uğramadı?

Yeni çağı kasıp kavuran merkantilizm akımı yakın çağda yerini kapitalizme bıraktı. 1688’de İngiltere’de <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Muhte%C5%9Fem_Devrim" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Görkemli Devrim’in</a>&nbsp;(The Glorius Revolution) gerçekleşmesinin ardından 1712’de Thomas Newcomen buhar motorunu icat etti ve bütün dünyayı değiştirecek “sanayi devrimi” süreci başlamış oldu.Yükselen burjuvazi, girişimcilik ve çarkın dişlilerini yağlayan finans sektörü ile birlikte kapitalizm bütün dünyayı dönüştürüyor, değişime öncülük ediyordu. Başta İngiltere olmak üzere Batı Avrupa hızla sanayileşiyor, fabrikalar ve demiryolları bütün ülkeleri sarıp sarmalıyordu.Fakat dünyayı ve ekonomi tarihini tamamen değiştiren bu akım, kıyısından köşesinden dahi olsa o dönem dünyanın büyük güçlerinden biri olan Osmanlı İmparatorluğu’na uğramadı. Kimileri bunu Osmanlı’nın coğrafi keşif serüveninin gerisinde kalmış olmasına bağlarken, kimileri ise bunun kültür nedeniyle olduğunu savunur. Fakat benim düşüncem işin gerçeğinin oldukça başka olduğu yönünde.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Girişimciliğin eksikliği</h2>Öncelikle Osmanlı’da üretici ve tüccar sınıfının gücü hiçbir zaman Batı’daki kadar yüksek olmadı. Osmanlı devletinin uyguladığı provizyonizm ya da Arapçası ile iaşecilik politikası gereği üreticiden ziyade tüketicinin çıkarına önem verildi ve devlet politikaları bu anlayışa göre düzenlendi. Devlet, üreticinin kazanması adına değil, piyasada her daim istenilen miktarda ve istenilen fiyata mal bulunabilmesi adına uğraştı.Piyasaya giriş çıkış kesinlikle serbest değildi. Örneğin belirli bir ürünün üretimi adına piyasaya girmek istiyorsunuz diyelim. Bunu yapmak için mevzubahis ürün üreticilerinin loncasından izin almalıydınız ve olağanüstü bir durum olmadığı sürece lonca size bu izni vermezdi. Piyasada kaç adet üretici / kaç adet üretim tezgahı olduğu lonca tarafından denetlenir ve bu sayının loncanın belirlediği üst sınırın üzerine çıkmasına müsaade edilmezdi. Bu kısıtlama, lonca tarafından sektörde rekabetçiliği önlemek ve piyasada arz fazlalığını oluşmasını engellemek adına yapılırdı.Hasbelkader bir şekilde loncadan izin aldınız ve üretime başladınız diyelim. Yine de istediğiniz gibi üretim yapmakta özgür değildiniz. Lonca tarafından belirlenen bazı standartlar vardı ve ürününüzü bu standartlara göre üretmek zorundaydınız. Ayrıca ne kadar üretim yapacağınız da lonca tarafından belirlenirdi. Maliyeti düşürerek kâr elde etmeniz ya da fazla üretim yaparak sürümden kazanmanız mümkün değildi çünkü ürünleriniz lonca tarafından sık sık denetlenirdi. Ürününde kalitesizlik veya “hile” tespit edilen üretici kimi zaman fiziksel de olmak üzere ağır şekilde cezalandırılırdı. Hatta tarihte “kalitesiz” ekmek ürettikleri için idam edilen üreticiler görmeniz dahi mümkün.Ürününüze koyacağınız fiyat konusunda da özgür değildiniz. Her ürün için lonca tarafından bir fiyat ya da kâr marjı belirlenirdi. Belirlenen bu fiyatın üzerinde satış yapan üreticiler cezaya tabi tutulurdu. Yani Osmanlı’da bir üretici veya tüccar olarak ürünlerin piyasada bulunmasını sağlayan bir “devlet memurundan” pek bir farkınız yoktu. Ürünü nasıl üreteceğiniz, hangi maliyetle üreteceğiniz ve hatta kaça satacağınız dahi sizden önce belirlenmişti. Size bir tek ürünü piyasaya sürmek kalıyordu.Bu rekabetçilikten oldukça uzak ticari ortam nedeniyle Osmanlı’da girişimci sınıf hiçbir zaman tam anlamıyla güçlenemedi ve bu yüzden ülke, kendisini endüstri devrimine taşıyacak olan burjuvazi sınıfından mahrum kaldı.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Sermaye birikiminin olmayışı</h2>Osmanlı’da büyük servetlere kavuşabilmenizin en önemli yolu devlet hizmetinde olmak yani devlete “kapulanmak”tı. Paşa olmak, Beylerbeyi olmak, Kazasker olmak size müthiş servetler kazandırabilirdi. Fakat siz ölene kadar.Devlet eliyle edinilen servet yine şahıs öldükten sonra devlet eliyle geri alınırdı. Ölen devlet adamının serveti, kendisi öldükten sonra müsadere edilerek devlet hazinesine geri aktarılır ve maktülün ailesine geçinebilmesi için maaş bağlanırdı.&nbsp;Bu uygulama sermaye birikiminin önündeki en önemli engellerden biriydi çünkü sermayenin sonraki nesle aktarımı dahi mümkün olmuyordu. Bu durum, servet sahiplerini yatırım yapmaktan da alıkoyuyordu çünkü bir anlamı yoktu. En nihayetinde kendilerini öldükten sonra malları müsadere edilecek ve hazineye aktarılacaktı.Bazı devlet adamları ailelerine para bırakabilmek için birtakım önlemler aldılar ve paralarını saklayabilmek adına vakıflar kurarak servetlerini bu vakıflara aktardılar. Böylece servetin bir sonraki nesle aktarımı mümkün olabildi. Fakat bu kurumlar şirket veya banka mantığıyla çalışmadığı için bu sermayenin üreticiye aktarımı sağlanamadı. Dolayısıyla ne burjuvazinin oluşumu sağlandı ne de üreticinin kullanabileceği finansal kaynaklar oluşturulabildi.

15 ve 16.Yüzyıllarda ortaya çıkmaya başlamış, feodalizmin güç kaybetmesiyle birlikte Orta Çağ’ın bitişine sebep olmuş, Yeni Çağ’a damga vurmuş, endüstri devrimine zemin hazırlamış ve dünyayı tamamen değiştirmiş bir akım, bir ideoloji vardır: Merkantilizm.Adını, ticari/ticaret anlamlarındaki “mercantile” teriminden alan merkantilizm, Amerika kıtasına, zenginliklerin merkezi olan “Doğu”ya ve Afrika’ya doğru başlamasına sebep olduğu coğrafi keşif ve ticaret hareketleriyle dünyayı tamamen değiştiren bir akım olmuştur.Kelime anlamı olarak “ticaretçilik” olarak adlandırılabilecek olan merkantilizm, bir devletin gücünün ve bir milletin ne kadar müreffeh olduğunun, o devletin ve milletin sahip olduğu değerli maden ve sahip olduğu “para” miktarına bağlı olduğunu düşünen bir ideolojidir.Merkantilist düşünceye sahip olan bireylere göre devlet, oldukça yüksek miktarda altın ve gümüş biriktirmeli ve bunları olabildiğince harcamaktan sakınmalıdır.Bu nedenden dolayı Merkantilist düşünce sistemi, sürekli ihracat yapmayı ve her ne kadar imkansız olsa da ithalatı sıfırlamayı savunur.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Feodal Sistemin Çöküşü ve Burjuvazi</h2>Merkantilizm ayrıca devletin sahip olduğu gücün sermaye birikiminden geldiğini iddia ederek, yüzyıllardır süregelen ve Orta Çağ’a da hakim olan “güç topraktan gelir” düşünce sistemini de reddetmektedir. Gücün topraktan geldiğinin düşünüldüğü bir dönem olan feodal dönemin temsilcisi nasıl feodal derebeyleri ise, merkantilist düşüncenin temsilcileri de burjuvazi sınıfıdır. Geçimlik ev ekonomisinin sona ermesi ve piyasaya yönelik üretim metodu, üretimin her aşamasının kontrol edildiği putting out sistemi, Yeni Dünya Amerika ve zenginliğin kaynağı olan Asya’ya yapılan ticaret ve sömürgecilik akımları ve sermaye birikiminin çoğalmasıyla gelişip, serpilen bankacılık sistemi, bu dönemde burjuvazinin gelişerek, gücü ele geçirmesine sebep olmuştur.Bir malikane etrafında örgütlenmiş olan ve ekonomik aktiviteleri toprağa bağlı yarı hür bireyler olan serfler aracılığıyla yapılan geçimlik tarım ve hayvancılığa dayanan feodal derebeyleri ise ticaret yoluyla dünyanın dört bir yanına uzanan burjuvazi sınıfıyla rekabet edememiştir. Yüzyıllar boyunca kraliyet ve kilisenin hükmü altında tüccarları küçük gören, kimi zaman da ezen feodal beyler, eskiden alay ettikleri tüccarların sermaye birikimi yoluyla gücü ele geçirmesiyle birlikte büyük bir şoka uğramışlardır.Burjuvazinin güçlenmesiyle birlikte feodal derebeyleri deyim yerindeyse dehşete düşmüştür. Değişen konjonktür ile birlikte feodal beyler, “oiko-nomia” diye isimlendirilen, geçimlik ev ekonomisi sisteminin güçlenen burjuvazi ile rekabet edemeyeceğini anlamış ve yıllardır savundukları “güç toprağımızdan gelir” düşünce sistemini bir kenara bırakarak topraklarını kiraya verme yoluna gitmişlerdir.Örneğin Britanya adasında bazı feodal beyler, geçimlik tarımın para getirmediğini görerek topraklarını global bir rekabet değeri olan yün üretimine açmaya karar vermişlerdir. Alınan bu karar sonucunda malikane etrafında çalışan serfler kovulmuş, topraklar yün üretimi için koyunlarla doldurulmuş, hayvanlarla doldurulan topraklar da eskiden serf olan yeni hür bireylere kiraya verilmiştir. Böylece “toprak piyasası” kavramı doğmuş, kırsal bölgelerden kovulan serfler de şehirlere göç ederek sanayinin gelişimine önemli ölçüde katkıda bulunmuşlardır. Özellikle Londra ve Birmingham gibi bölgeler, bu göç dalgasından önemli ölçüde etkilenmişlerdir.Oturduğu temel düşünce sistemini rekabet edemediği için askıya almak durumunda kalmış olan feodalizm ise Avrupa'da 18. yüzyılda sona ermiş, Merkantilist dalgayı yakalayamayan Rusya gibi ülkelerde ise 19.yüzyıla kadar devam etmiştir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Kolonicilik</h2>Merkantilizm dalgasının en büyük etkileri ayrıca coğrafi keşif alanında olmuştur. Gücün, sermaye birikiminden geldiğini düşünen Avrupalı tüccar ve seyyahlar, altın ve gümüş madenleriyle dolup taşan “Yeni Dünya”ya yani Amerika kıtasına akın etmişlerdir.&nbsp;Coğrafi Keşif dalgasını ilk başlatan millet olan İspanyollar, Kristof Kolomb’un kıtayı keşfinin ardından Amerika’ya hücum etmiş, Hernan Cortes ve Francisco Pizarro gibi conquistador'ların önderliğinde Aztek ve İnka toprakları ele geçirilerek kolonileştirilmiştir.Çocukken masallarda okudukları doğunun büyük hazinelerini ele geçirmek ve yıllarca dışlandıkları İpek Yolu ticaretinden pay almak için harekete geçen Portekizliler ise Denizci Prens Henri’nin girişimleri sonucunda Ümit Burnu’nu geçerek Hindistan ticaretini ele geçirmeyi başarmışlardır.Merkantilist düşüncenin Avrupa'yı kasıp kavurduğu ilerleyen yüzyıllarda ise İspanyollar Güney Amerika’yı neredeyse tamamen ele geçirmiş, Portekizliler Brezilya ve Batı Afrika kıyılarını almış, İngilizler Kuzey Amerika, Avustralya ve Hindistan’ı ele geçirmiş, Hollandalılar ise Güneydoğu Asya adalarını ellerinde tutmuşlardır.Öyle ki 19. yüzyılda dünya topraklarının 4'te 3'ünden fazlası Avrupalılar tarafından kontrol edilir hale gelmiştir. Bu topraklardan elde edilen gelirler ise Avrupa'ya aktarılmıştır.Sermaye biriktirmenin onlara güç getireceğine inanan ve sömürgelerinde yaşayan insanları insandan bile saymayan Avrupalı koloniciler, ele geçirdikleri bölgelerde güçlenmek adına çeşitli zulümlerde de bulunmuşlardır. Özellikle İspanyollar ve Portekizlilerin giriştikleri katliamlar ve kıtaya taşıdıkları çiçek hastalığı sonucunda yaklaşık 55 milyon Latin Amerikalı hayatını kaybetmiş, yüz binlercesi de gümüş madenlerinde ve Encomienda adı verilen ve conquistador’lar tarafından yönetilen topraklarda zorla çalışmak zorunda bırakılmıştır.&nbsp;Yine Avrupalılar tarafından gelir elde etmek adına, Afrika–Amerika arasında (Atlantik Üçgeni) yapılan köle ticaretinde yüz binlerce Afrikalı özgürlüğünü kaybetmiş, pek çoğu zincirler içinde, korkunç şartlarda Amerika’daki plantasyonlara çalışmaya gönderilmiş ve birçoğu da yoldaki şartlardan ötürü hayatını kaybetmiştir.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">İktisat Biliminin Gelişimi</h2>Değerli maden biriktirmenin güç getirdiğine inanan Merkantilistler, milyonlarca ton gümüş ve altının Amerika'dan Avrupa'ya taşınımını sağlamışlardır. Transfer edilen değerli madenler, pahalı savaşların finanse edilmesinde ve lüks tüketim eşyalarının satın alımında kullanılarak bütün Avrupa'ya yayılmıştır.&nbsp;Piyasada birden bollaşan gümüş paralar, arzın sabit kalması halinde talebi aniden artırarak muazzam bir enflasyonun ortaya çıkmasına sebep olmuşlardır. Öyle ki bu bollaşma dünyanın neredeyse bütün noktalarını etkilemiş, Çin'de hayat pahalılığı neticesinde çıkan isyanlar nedeniyle Ming hanedanlığı devrilerek yerine Qing hanedanlığı geçmiştir.&nbsp;Enflasyonun bütün dünyayı dalga dalga etkilemesinin ardından insanlar, "Elimizdeki para bollaşıyor fakat biz neden zenginleşmiyoruz?" sorusunu akıllarına getirmişlerdir. Bu sorular üzerine Thomas Gresham, Jean Bodin veya Thomas Munn gibi farklı disiplinlerden kişiler ilk miktar teorilerini geliştirmeye başlamışlardır.Bu konudaki en büyük gelişme ise bir ahlak felsefecisi olan Adam Smith tarafından ortaya atılmıştır.&nbsp;Bütün sosyal bilimciler tarafından bilinen “Ulusların Zenginliği” adlı kitabında Smith, gücün biriktirilen değerli madenlerden gelmediğini söylemiş ve Emek Değer Teorisi’ni savunarak, bir ülkenin gücünün sahip olduğu emek gücünden ve onun kalitesinden geldiğini savunmuştur.Yine Smith tarafından geliştirilen Mutlak Üstünlükler Teorisi'nde ise merkantilizme karşı durularak ithalat yapmanın iddia edildiği kadar kötü bir şey olmadığı savunulmuştur. Smith'e göre bir ülke üretiminde başarılı olduğu ürünü ihraç etmeli, verimli bir üretim gerçekleştiremediği ürünü ise ithal etmelidir.Smith bu düşünceleriyle klasik iktisat düşüncesinin de resmen başlamasına neden olmuş ve iktisat biliminin ayrı bir disiplin olarak kabul edilmesine de sebebiyet vermiştir.19.Yüzyıldan itibaren ise kısıtlamacılıktan uzak, serbest ticaretin iktisadi gelişmeyi beraberinde getireceğine inanan ülkeler,&nbsp;“bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” (Laissez-faire) mentalitesiyle birlikte merkantilizmden vazgeçmiş ve onun bir üst formu olan liberal kapitalizm düşüncesine geçiş yapmışlardır.Özetlemek gerekirse merkantilizm akımı, dünyada globalleşmeyi başlatmış, kapitalizm düşüncesinin öncüsü olmuş ve günümüz iktisat biliminin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Zamanında dünyayı kasıp kavurmuş olan merkantilizm, yaklaşık 200 yıl evvel terkedilmiş olsa da günümüzde etkileri hala görülmektedir.

merkantilizm ile ilgili hikayeler