18. yüzyılda İngiltere'de kömür ve buharın üretimde kullanılmaya başlanmasıyla doğan Sanayi Devrimi üretimi artırırken çok kalabalık bir işçi sınıfını ortaya çıkardı. İşçiler üretimden pay alamazken grev ya da oy kullanmak gibi siyasi ve sosyal haklardan mahrumdu. Çalışma koşulları ağır, saatleri uzun, ücretleri düşüktü. İşçi ölümleriyse zaiyattan ibaretti. 19'uncu yüzyılın ortaları dahi Karl Polanyi tarafından&nbsp;"makineleşme sayesinde sermaye sahiplerinin yaşam koşullarının iyileştiği, üretimi bizzat gerçekleştiren emekçilerin sefalete mahkûm olduğu, köleci toplum düzenine dönüşün zeminin hazırlandığı" bir dönem olarak tanımlandı.Sosyalist fikirlerin kökenini çok daha eski dönemlere götürmek mümkün olsa da 19. yüzyılın başında endüstriyelleşen kapitalizme duyulan tepki, sosyalizmin başı sonu belli bir ideoloji olmasını sağladı. Dünyaya ve tarihe sınıf çatışması gözlüğüyle bakan sosyalistler, kapitalizmin işçi sınıfının emeğini sömürdüğü gerekçesiyle yıkılması gerektiğini, toplumda siyasi ve ekonomik mutlak eşitlik sağlanmasını savundu. Bu yüzyılın sonuna doğru da sosyalizmin etkisiyle iş kazası ve sağlık sigortaları, emeklilik maaşı, sosyal sigorta programı gibi sosyal devlete doğru ilk adımlar atıldı.Sosyalizmin fikir babası olarak görülen Karl Marx, "Kapital" adlı eserinde kapitalizmin sosyalizmin bir ön aşaması olduğu ve sınıf mücadelesinin kapitalist toplumsal üretimden eşitlikçi sosyalizme yol açacağı öngörüsünde bulundu. Friedrich Engels ile kaleme aldığı "Komünist Manifesto'da" ise işçi sınıfının özel mülkiyeti ortadan kaldıracak ve üretim araçlarına el koyacak bir devrimle önce "proletarya diktatörlüğü" kurması, zamanla da sınıfsız toplum idealini gerçekleştirmesi fikrini ortaya attı.<img src="https://images.aposto.com/2022/8/3/1664381720755.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="komünist manifesto" ratio="0.65" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">20. yüzyılın ilk çeyreğinde, 1917’de Çarlık Rusya'da Vladimir İlyiç Lenin önderliğinde gerçekleşen Bolşevik Devrimi sonucunda 1922'de Sovyetler Birliği kuruldu. Lenin'in sosyalizme en büyük katkılarından biri, devrimi örgütleyen ve sosyalist hükümeti sürekli kılan Komünist Parti modelinin oluşturulmasıydı. Tek parti kontrolündeki devletin ekonomideki dominasyonu, Josef Stalin döneminde daha da arttı. Stalin'in yönetimi, işçi sınıfının diktatörlüğü teorisinin uygulamada bugünün Kuzey Kore'sine benzer totaliter bir "şahıs diktatörlüğüne" döndüğü bir dönem oldu.<img src="https://images.aposto.com/2022/8/3/1664381808767.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="sscb" ratio="1.50" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Bu süreçte, devrimci sosyalizmin yanı sıra sosyal demokrasi ideolojisinin de emareleri belirdi. Anayasal sınırlar içinde demokratik yollarla sol politikaları hayata geçirmeyi savunan, totalitarizmi reddeden bu görüş sosyalizmin aksine özel mülkiyeti meşru görüyor, serbest piyasa ile devlet kontrolü arasında halk lehine bir dengeyi savunuyor, dünyaya sadece "sınıf" değil, "ulus" gözlüğüyle de bakıyordu.İki dünya savaşı arası dönemde yaşanan 1929 Buhranı ile ortaya çıkan ve devletin piyasaya müdahalesini meşrulaştıran, Sovyetler Birliği'nden yayılan sosyalizm dalgasının önünün kesilmesi amacı taşıdığı yorumları da yapılan Keynesyen iktisat teorisi&nbsp;de sosyal demokrasinin temel prensipleriyle örtüşüyordu.William Beveridge'in çalışanlardan katkı payı toplanması ve kaynağın işsizlere, hastalara, emeklilere ve dul kadınlara aktarılmasını öngören teorisi, modern sosyal devletin temelini oluşturdu. Dönemin ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt'in "İşsizlere devlet yardımı, hayırseverliğin ötesinde, bir sosyal görev olarak yapılmalıdır" sözüyle somutlaştırılan, "kapitalizmi insanileştiren" anlayışın batı ülkelerinde kabul görmesiyle İkinci Dünya Savaşı'nın ardından batıda devletlerin sosyal harcamaları arttı.Soğuk Savaş'ın sürdüğü yıllarda ABD liberalizmi, Sovyetler Birliği ise sosyalizmi sınırlarının dışına ihraç etme çabasındaydı. Bu dönemde Çin'de Mao Zedong önderliğinde Çin Komünist Partisi'nin tek karar ve yürütme mekanizması olduğu Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. Orta Doğu'da, Latin Amerika'da, Doğu Avrupa'da da sosyalizmi benimseyen devletler var oldu.Geçtiğimiz haftalarda yaşamını yitiren Mihail Gorbaçov, Sovyetler Birliği'nde merkezi devlet planlamasında yapılan hatalar ve ABD ile rekabetin getirdiği zorluklar karşısında glasnost ve perestroika hamleleriyle sosyalizmi yumuşattı. Ancak bu politikalar da sosyalizmin ve Sovyetler'in ömrünü uzatamadı. Önce Polonya, Doğu Almanya, Çekoslovakya, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan'da halk ayaklanmalarıyla sosyalist yönetimler 1990'da yıkıldı. Bir yıl sonra da Sovyetler Birliği tarihe karıştı. &nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/8/3/1664381923681.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="BERLİN DUVARI" ratio="1.89" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Soğuk Savaş'ın liberal demokrasilerin zaferiyle sona ermesi, kapitalizmin tek meşru sistem, liberal demokrasinin de tek doğru ideoloji olduğunun düşünüldüğü küreselleşme çağını başlattı. Francis Fukuyama'nın&nbsp;"tarihin sonunun geldiğini" iddia ettiği bu dönemde birkaç istisna ülke haricinde sosyalizm tamamen yok oldu. Neo-liberal akım güç kazandı, devletler özelleştirmelere, vergi indirimlerine ve sosyal harcamalarda kısıntılara gitti. Batı demokrasilerindeki sosyal demokrat hareketler de liberalizmin etkisi altına girdi. "Yeni sosyal demokrasi" olarak adlandırılan bu hareketin en büyük temsilcisi herhâlde, Irak işgalini savunan Birleşik Krallık Başbakanı Tony Blair oldu.Bu dönemde pasifleşen sol, 2008'deki finansal krizle "kendine geldi". Ekonomik krizle boğuşan vatandaşlar yerine finansal sistemi kurtarmaya yönelik hükümet politikaları, ABD'de Occupy Wall Street hareketini doğurdu. Beyaz yakalıların da "sınıf bilinci" edinmeye başladığı bu dönemde otomasyon sürecinin işsiz kitleler yaratacağı endişesi de ortaya çıktı. Pandemi döneminde alınan önlemlerin de ekonomiyi yavaşlatan, özellikle hizmet sektörünü devre dışı bırakan boyutu, devletlerin piyasaya müdahale etmesi ve vatandaşlarına destek sağlaması konusundaki beklentileri artırdı. Serbest piyasaya müdahaleyi kitleler gözünde meşrulaştırdı. "Büyük sıfırlama", "kapitalizmin restorasyonu" ya da "sorumlu/paydaş kapitalizm" gibi tartışmalar doğdu.Tüm bunların sonucunda ABD gibi kapitalizmin kalesi olan bir ülkede dahi Bernie Sanders'ın Demokrat Parti içinde yakaladığı rüzgâr "demokratik sosyalizmi” bir alternatif hâline getirdi. Brezilya gibi ülkelerde otoriterleşen sağ popülizme karşı sol popülist muhalefetler doğdu.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/8/3/1664381986376.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="OCCUPY WALL ST" ratio="1.50" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Türkiye'de de Kemal Kılıçdaroğlu liderliğindeki CHP'nin kimlik tartışmaları sebebiyle uzun yıllar geri planda kalan sosyal demokrat ekonomi anlayışını halka yeniden anlatmasını ve yoksullaşan orta sınıflar arasında sosyal demokrat vaatlerin popülerleşmesini tüm bunlar ışığında değerlendirmek mantıklı olacaktır.

Spektrum

Sanayi Devrimi'nin çalışma koşullarına tepki olarak teorileşen sol, o günden bu yana dünya tarihini şekillendiriyor.

Marx'tan Sanders'a: Dünyada solun tarihi

• Tanıl Bora, Cereyanlar - Türkiye'de Siyasî İdeolojiler• Bedir Sala, Türkiye Sosyalist Hareketinin Tarihsel Seyri: Dönemler, Gündemler ve Konjonktürel Yönelimler&nbsp;• Aylin Özman, Simten Coşar, 1990'larda Türkiye'de Sağ ve Sol Siyasetin Öncüleri• Karl Marx, Kapital<div data-item-key="1664440642.555959" data-qa="virtual-list-item" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;" tabindex="0"><div data-qa="message_container" data-qa-placeholder="false" data-qa-unprocessed="false" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div data-qa-hover="true" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div data-qa="message_content" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div data-qa="message-text" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div data-qa="block-kit-renderer" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div dir="auto" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">• Karl Marx- Frederich Engels, Komünist Manifesto&nbsp;</div></div></div></div></div></div></div><div data-item-key="1664440677.434389" data-qa="virtual-list-item" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;" tabindex="-1"><div data-qa="message_container" data-qa-placeholder="false" data-qa-unprocessed="false" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div data-qa-hover="true" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div data-qa="message_content" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div data-qa="message-text" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><div data-qa="block-kit-renderer" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"> </div></div></div></div></div></div>• Karl Polanyi, Büyük Dönüşüm•&nbsp;Andrew Heywood,&nbsp;Politics•&nbsp;Friedrich Ebert,&nbsp;Stiftung Vakfı Sosyal Demokrasi El Kitabı

Toplumun refahını iyileştirmek için devletlere piyasayı regüle etme, kaynakları toplama ve dağıtma süreçlerinde roller biçilir. Spektrumun iki ucunda, devletin piyasaya müdahalesinin her koşulda felaket getireceğini öngören ve serbest piyasaya inanan klasik liberallerle devlet dışı aktörlerin ekonomideki rolünü reddeden ve devletin ekonomiyi domine ederek eşitlik sağlaması gerektiğini savunan sosyalistler bulunur. Modern dünyada gerçeklik ikisinin arasındadır. Anayasaların çoğu devletlere iki tanımın arasında bir noktada görev tanımlar. En basit şekilde devletin toplumsal refah ve adalet için sosyal güvenlik kurumları oluşturması ve sosyal harcamalarda bulunması, vergi, istihdam ve ücret politikalarını düzenlemesi olarak tanımlanabilecek sosyal devletin dünyanın farklı coğrafyalarında farklı modelleri olduğu gibi bu kavramın tanımı ve kapsamı zamanın ruhuna, tarihsel şartlara göre şekillenir.<img src="https://images.aposto.com/2021/2/2021-03-15T16:02:25.285Z_sm.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" alt="Great Reset" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Tarihçe: 19'uncu yüzyılın ortaları, Karl Polanyi tarafından “makineleşme sayesinde sermaye sahiplerinin yaşam koşullarının iyileştiği, üretimi bizzat gerçekleştiren emekçilerin sefalete mahkûm olduğu, köleci toplum düzenine dönüşün zeminin hazırlandığı” bir dönem olarak tanımlandı. Sanayi Devrimi ve etkileri sonucu politik ekonomi düzenine dair yeni arayışlar, 19'uncu yüzyılın sonunda Avrupa’da iş kazası ve sağlık sigortaları, emeklilik maaşı, sosyal sigorta programı gibi sosyal devlete doğru ilk adımların atılmasına sebep oldu. İki dünya savaşı arası dönemde yaşanan 1929 Buhranı ile ortaya çıkan ve devletin piyasaya müdahalesini meşrulaştıran, Sovyetler Birliği’nden yayılan sosyalizm dalgasının önünün kesilmesi amacı taşıdığı yorumları da yapılan Keynesyen iktisat teorisi de sosyal devletin temel prensipleriyle <a fr-original-style="" href="https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/303576" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">örtüşüyordu.</a> William Beveridge'in çalışanlardan katkı payı toplanması ve kaynağın işsizlere, hastalara, emeklilere ve dul kadınlara aktarılmasını öngören teorisi, modern sosyal devletin <a fr-original-style="" href="https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/473729" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">temelini oluşturdu</a>. Dönemin ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt’in “İşsizlere devlet yardımı, hayırseverliğin ötesinde, bir sosyal görev olarak yapılmalıdır” sözüyle somutlaştırılan anlayışın batı ülkelerinde kabul görmesiyle devletlerin sosyal harcamaları arttı. 1970’li yıllara dek süren bu sürecin sonunda devletin sosyal harcamaların altında ezildiğini, işlevini yitirdiğini, verimliliğin azaldığını, enflasyonun arttığını savunan, “devlet sosyalizminin İngiliz karakterine yabancı olduğunu” söyleyen Birleşik Krallık Başbakanı Margaret Thatcher’ın dünyada önderliğini yaptığı neo-liberal akım güç kazandı, devletler sosyal harcamalarda kısıntıya giderek, vergi indirimleri sağlayarak ve özelleştirmeler yaparak serbest piyasanın önünü açtı. </li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Pandemi öncesi tartışmalar: 2008 krizinde borç yükü altındaki vatandaşlara destekten çok bankalara devlet yardımı sağlayarak finansal sistemi kurtarmaya yönelik izlenen politika, ABD başta olmak üzere pek çok ülkede finansal sisteme yönelik itirazlara sebep olmuştu. Occupy Wall Street hareketiyle yöneticilere ve sermaye gruplarına karşı gözle görülür hâle gelen öfke, “müesses nizamı” sarsan demokratik sosyalist aday Bernie Sanders’ın 2016 ve 2020’deki ön seçim süreçlerinde yakaladığı rüzgârla politik bir harekete evrilmiş, sosyal devletin tanımının genişlemesini isteyen akım güçlenmişti. Otomasyon sürecinin işsiz yığınlar yaratacağı beklentisi evrensel temel gelir uygulaması gibi konuları ana akım tartışmalar hâline getirmişti. ABD merkezli bir güven endeksi Edelman Trust Barometer, 2019’da insanların sadece 5’te 1’inin sistemden memnun olduğunu, yarısının sisteme inanmadığını ve&nbsp;%70’inin “değişim” konusunda istekli olduğunu ortaya <a fr-original-style="" href="https://www.edelman.com/sites/g/files/aatuss191/files/2019-02/2019_Edelman_Trust_Barometer_Global_Report.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">koyuyordu.</a> </li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Pandemi etkisi: Covid-19’la mücadele gerekçesiyle alınan kısıtlama kararlarının ekonomiyi yavaşlatan, özellikle hizmet sektörünü devre dışı bırakan boyutu, devletlerin piyasaya müdahale etmesi ve vatandaşlarına destek sağlaması konusundaki beklentileri artırdı. Bu beklentiler pek çok ülkede karşılıksız kalmadı. Örneğin ABD’de eski Başkan Donald Trump’a kıyasla sosyal harcamaları artırmak vaadinde bulunarak göreve gelen Joe Biden, doğrudan ekonomik yardımlar ve büyük yatırımlar içeren 1,9 trilyon dolarlık dev bir yardım paketini imzaladı. </li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ne olacak? Otomasyon ve dijitalleşmenin hızlanması, iklim krizinin gezegenin varlığını tehdit eder hâle gelmesi, negatif faiz ve Covid-19’un etkileri gibi faktörlerin oluşturduğu tehdide karşı ekonominin sürdürülebilir şekilde yeniden inşasını öngören “Büyük Sıfırlama”, 2020 yılında Dünya Ekonomik Forumu tarafından tanıtılmıştı. Forum direktörü Klaus Schwab, temel amacın sistem değişikliği değil, kapitalizmin sorumlu/paydaş bir modele dönüştürülmesi olduğunu açıklamıştı. Tüm bu gelişmelerin önümüzdeki günlerde kapitalizmin restorasyonunu gündemde tutacağını, devletlerin rolünün artacağını ve siyasetin merkezinin ekonomik konularda sola meyledebileceğini gösterdiği <a fr-original-style="" href="https://www.economist.com/briefing/2021/03/06/covid-19-has-transformed-the-welfare-state-which-changes-will-endure" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">söylenebilir.</a></li></ul>

Aposto Gündem

Covid-19 pandemisi, sosyal devletin tanımı konusunda tartışmalar doğuruyor.

Sosyal devlet ve pandemi

Ayşe Buğra’nın adını ilk kez duymam Karl Polanyi’nin Büyük Dönüşüm kitabı sayesinde olmuştu. O sıralarda ODTÜ Ekonomi’de son sınıf öğrencisiydim. 80’lerin sonuydu. Ekonomilerin “dışa açıldığı,” “kalkınma” kavramının yerini “büyüme”ye bıraktığı, Demir Leydi Thatcher’ın “toplum” diye bir şey olmadığını bağıra çağıra anlattığı yıllardı. Türkiye’de de Özal’la birlikte özelleştirmelerle, örgütlü emeğin imhasıyla,&nbsp;ticaret ve yatırım rejimlerinin liberalleşmesiyle piyasalar ve piyasa ekonomisinin bütün iştahı ve hoyratlığıyla kendini göstermeye başlamasının ilk on yılı bitmek üzereydi. Aldığım seminer derslerinden birinde iktisadi düşünceler tarihinin kurucu isimlerinin temel eserlerini inceliyorduk. Benim payıma da Polanyi’nin Büyük Dönüşüm’ü düşmüştü.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-14T11:14:17.287Z.jpeg"></figure>İngilizceme tam güvenemediğim için kitabın ilk baskısı olan 1944 İngilizce edisyonunu, 1986’da basılan Türkçe çevirisi ile birlikte okumuştum. İngilizcesi kadar, belki de daha fazla, kitabın Türkçesini büyük bir zevkle ve merakla okuduğumu hatırlıyorum. Bunu mümkün kılan elbette Ayşe Buğra’nın muazzam çevirisiydi. Çeviri, öncelikle büyük bir özenle, akıcı ve çok muntazam bir Türkçeyle yapılmıştı. Buğra, kılı kırk yaran bir titizlikle okuyucuya yabancı geleceğini tahmin ettiği kavramları, tarihsel bilgileri özenli dipnotlarla açıklamıştı. Dahası Polanyi’yi ve eserini çerçeveleyen biyografik ve tarihsel detayların yanı sıra yazarın düşüncesinin evrimini anlattığı ve Büyük Dönüşüm’ün bugün ne ifade ettiğini tartıştığı Önsöz’den çok etkilenmiştim. (Buğra, İletişim Yayınları tarafından yapılan yeni baskılarda, ön sözünü güncelleyerek metni hep “bugün”le ilişkilendirdi.)&nbsp;Ekonomik antropoloji, ekonomik sosyoloji, tarihsel sosyoloji ve siyasi iktisadın temel kavramlarıyla ve tartışmalarıyla tanışmam bu kitap sayesinde oldu. Rasyonalist bireyin ekonomik davranışlarıyla ilgili varsayımlar üzerine kurulu neo-klasik iktisadın arz/talep eğrileri ve denge çözümleri ile uğraşmaktan ekonomik kurumların toplumsallığı ve tarihselliği üzerine düşünmeye pek vaktimiz olmamıştı o zamana kadar. <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjkwNjQyMzcxNTc2MDAwNmI1MjVhMyZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZpbGV0aXNpbS5jb20udHIlMjUyRmtpdGFwJTI1MkZ5b2tzdWxsdWslMjUyRjc1Njk="">Fikret Şenses</a> ve <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjkwNjQyMzcxNTc2MDAwNmI1MjVhMyZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZ3d3cueW9yZGFta2l0YXAuY29tJTI1MkZnZWMtYmFyYmFybGlrLWNhZ2ktMQ=="">Oktar Türel</a>’in <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjkwNjQyMzcxNTc2MDAwNmI1MjVhMyZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZpbGV0aXNpbS5jb20udHIlMjUyRmtpdGFwJTI1MkZrYWxraW5tYS1pa3Rpc2FkaSUyNTJGNzAzMQ=="">Kalkınma</a> ve Türkiye ekonomisi üzerine verdiği derslerde yaptığımız tartışmaları bir yana koyacak olursak ekonomi deyince aklımıza pazardan, piyasa dinamiklerinden,&nbsp; maksimizasyon hesaplamalarından başka bir şey gelmiyordu. &nbsp;Polanyi ise öncelikle piyasanın kader olmadığını anlatıyordu. Bunu yaparken Avrupa tarihinin (ve özellikle İngiltere’nin) yanı sıra Batı dışı ve antik ekonomiler üzerine yapılmış antropolojik ve tarihsel çalışmalardan yararlanıyordu. Büyük Dönüşüm, 19. yüzyıl ekonomik liberalizminin aslında çok da liberal olmayan tarihiyle ilgiliydi. 1940'lar ve sonrasında yazılan birçok iyi eser gibi, bu kitabın derdi böylesi bir felaket bir daha yaşanmasın diye 1930lardan itibaren Avrupa’da faşizmin yükselişini anlamaktı. Polanyi’nin “Büyük Dönüşüm”le kastettiği de tam olarak buydu zaten: Avrupa toplumunun liberalizmden faşizme savrulması...&nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-14T11:13:51.116Z.jpeg"><figcaption>Beklenti&nbsp;(1935–36), Richard Oelze.&nbsp;Image © The Museum of Modern Art/Licensed by SCALA/Art Resource, NY.&nbsp;</figcaption></figure>Polanyi’ye göre “laissez faire”in, yani piyasaların sözüm ona kendine buyruk bir şekilde işlediği bir ekonomik düzenin “hiçbir doğal yanı yoktu; işler oluruna bırakılmış olsa, serbest piyasalar hiçbir zaman ortaya çıkamazdı.” (s.120) 19. Yüzyıl ekonomik liberalizmi devletin başını çektiği kapsamlı kurumsal müdahalelerle birlikte işler hale gelmişti. Böylelikle “ekonomi toplumsal ilişkiler içine yerleşecek (embedded) yerde, sosyal ilişkiler ekonomik sistemin içine” yerleşmişlerdi. Bu durumun en önemli tezahürlerinden birisi aslında hiç metalaşmaması, piyasanın soyut ve gayri insani kurallarına tabi olmaması gereken emek, toprak (doğa olarak da okuyabilirsiniz) ve paranın Polanyi’nin deyişiyle hayali metalar olarak dolaşıma girmesi ve değişim objelerine dönüşmeleriydi.&nbsp;Bu metalaşma ve piyasa değerlerinin (rekabet, ekonomik çıkar odaklı düşünme, büyüme hırsı vb.) sosyal ilişkilere nüfuz etmesinin toplumsal doku üzerinde muazzam tahripkar etkileri olmuştu. Piyasa ekonomisinin örgütlenmesi ne kadar yukardan olduysa toplumun piyasanın yıkıcı etkilerine karşı kendini koruma yönünde gösterdiği refleksler o kadar doğal oldu. Polanyi’ye göre, sendikal hareketlerden korumacılığa ve Merkez Bankalarının kurulmasına varıncaya kadar birçok oluşum&nbsp; ve kurumsal düzenleme piyasanın doludizgin ilerleyişine karşı toplumun kendini koruma amacıyla kimi zaman ilerici kimi zaman faşizm de dahil çok gerici sonuçlara sebebiyet verecek tepkilerin ürünüydü.&nbsp;40 seneyi aşkın bir süredir neo-liberal kapitalizm ve bu düzenin yarattığı kitlesel eşitsizlikler ve adaletsizliklerle boğuştuğumuz bir dünyada Polanyi’nin neden bu kadar çok okunduğunu anlamak elbette zor değil. Tohumdan suya ana rahminden akrabalık ilişkilerine insanı insan yapan her şeyin metalaştığı bir dönemde yaşıyoruz. Böylesi bir dönemde, tam da Polanyi’nin işaret ettiği gibi, bir yandan çok otoriter ve popülist siyasi akımlar güçleniyor bir yandan da bunlara karşı durmaya çalışan daha dayanışmacı ve demokratik hareketler. Önümüzdeki günlerin ne getireceği tam da bizlerin, bu dünyalıların yapıp edecekleriyle, hangi istikametten yana duruşlar sergileyeceğiyle doğrudan alakalı. Ayşe Buğra’nın 1980’lerden bu yana yazıp çizdikleri, geliştirdiği araştırma gündemi tam da bu noktada bir ilham kaynağı olabilir.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-14T11:13:19.020Z.jpeg"></figure>Buğra, Polanyi’den devraldığı ekonomik liberalizm eleştirisini üç temel hat üzerinden bugüne kadar sürdürüyor. İlk hat, ekonominin toplumdaki yerini ve genel geçer ekonomik bilginin temel ön kabullerini sorunsallaştırarak ilerliyor. Özellikle, İktisatçılar ve İnsanlar başlıklı kitabında, Polanyi’de olduğu gibi “kişisel çıkar dürtüsünün temel davranış ilkesi olarak kabul edilmesinin” eleştirisinden hareketle, ekonominin ancak “sosyal ilişkiler bütünü içerisine yerleşmiş” bir alan olarak görülmesi gerekliliğinin altını çizer Buğra. Yani insan neyi ne kadara aldım verdim kaygısının çok ötesinde yaşamsal, ahlaki, kültürel ve siyasi kaygılarla hareket eden ve ekonomik davranışları da diğer tüm davranışları gibi ancak toplumsallığı içerisinde kavranabilecek bir varlıktır. Bu kalkış noktası çerçevesinde İktisatçılar ve İnsanlar’da Ayşe Buğra; Adam Smith’ten, Keynes’e ve Friedman’a varıncaya kadar bugünün ekonomi biliminin temel figürlerinin ekonomiye ve topluma yaklaşımlarını dönemselleştirerek/tarihselleştirerek tartışır. &nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-14T11:18:04.422Z.png"></figure>Buğra’nın ekonomik liberalizm eleştirisinin ikinci temel hattında karşımıza devlet ve burjuvazi ilişkisinin Türkiye’deki seyrinin toplumsal arkeolojisi çıkar. Buğra’nın Devlet ve İşadamları (1995, İletişim) ve Osman Savaşkan’la birlikte yazdığı Türkiye’de Yeni Kapitalizm (2014, İletişim) bu minvalde okunabilecek eserleri arasındadır. Devlet ve İşadamları 1990’lara gelinceye kadar Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren Türkiye’de iş adamlarının ve girişimcilerin devletle iç içe girmiş tarihini inceler. Türkiye’de Yeni Kapitalizm dönemsel olarak Devlet ve İşadamları’nın bıraktığı yerden başlar, özellikle 2000’li yıllarda Konya, Kayseri, Denizli gibi kentlerde karşımıza çıkan sanayileşme ve bu sürecin ortaya çıkardığı MÜSİAD, ASKON, TUSKON gibi dernekler üzerinden örgütlenen yeni kapitalist sınıfların devletle olan ilişkisini masaya yatırır. Böylece bu iki kitap sayesinde Türkiye’de farklı dönemlerde ekonominin temel aktörlerinin siyaset, din, milliyetçilik gibi ekonomi dışı süreçlerle nasıl ilişkilendiğini ve Türkiye’de piyasaların salt ekonomiye indirgenemeyecek geçmişini ve dönüşüm dinamiklerini öğreniriz.&nbsp;Türkiye’de ve dünyada sosyal politika üzerine yazdıkları, Buğra’nın araştırma gündeminin üçüncü temel hattını oluşturur. Burada Buğra’nın temel derdi, neoliberalizmin giderek derinleşen eşitsizliklerinin dünyasında özellikle yoksul sınıfların özgürlüğünün imkanlarını araştırmaktır. Bu sorunsal da bir yönüyle Buğra’nın Polanyi’den devraldığı bir meseledir. Ayşe Buğra’nın Büyük Dönüşüm için yazdığı ön söze geri dönelim:&nbsp;“Karmaşık bir toplumda özgürlük" fikri, Büyük Dönüşüm’ün gelip dayandığı son noktayı oluşturuyor. Bu noktada Polanyi, liberalin yaklaşımıyla faşistin yaklaşımı arasında bir üçüncü yol bulmak zorunda olduğumuzu, bunun için de hem gerçekçi, hem de ahlâklı olmamız gerekliğini vurguluyor. Gerçekçilik, liberalin çözümünü, toplum gerçekliğini inkâr eden bu çözümü dışlamayı gerektiriyor. (s. 23)Toplumun gerçekliğini tanımak, ekonomik eşitsizlik ve yoksulluk başta olmak üzere salt ekonomik ve bireyselmiş gibi görünen hayati sorunların arkasında yatan toplumsal ve siyasal süreçlerle hesaplaşmanın ön koşulu. Ancak bu tanıma sayesinde sadaka değil hak temelli sosyal politikaların tasarlanması ve uygulanması mümkün olabilir. Böylelikle piyasa düzeninin çok ötesinde bir yerlerde “ahlaki özgürlük ve bağımsız düşünce” çerçevesinde bir yandan adalet ve güveni bir yandan da özgürlük ve barışı kurumsallaştırabiliriz.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-14T11:57:20.182Z.png"></figure>Bu tabii ki kolay bir yol değil. Buğra’nın da altını özellikle çizdiği gibi: “Bu olanaklar vardır ama gerçekleşmeleri, yalnız ve yalnız, insanın onları istemesi ve onlar için sürekli mücadele etmesine bağlıdır...” (s.25) Ayşe Buğra’nın özellikle Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika (2008, İletişim) ve Çağlar Keyder ile derledikleri Bir Temel Hak Olarak Vatandaşlık Gelirine Doğru&nbsp;(2007) kitapları bu çerçevede okunabilecek kitaplar arasındadır. Sadece sosyal politika üzerine yazdıklarıyla değil 2004 yılında Boğaziçi Üniversitesi’nde kurduğu <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjkwNjQyMzcxNTc2MDAwNmI1MjVhMyZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZzcGYuYm91bi5lZHUudHIlMjUyRnRy"">Sosyal Politika Forumu</a> bünyesinde yürüttüğü araştırmalar ve <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjkwNjQyMzcxNTc2MDAwNmI1MjVhMyZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZpbGV0aXNpbS5jb20udHIlMjUyRmtpdGFwJTI1MkZ0dXJraXllLW5pbi1idXl1ay1kb251c3VtdSUyNTJGOTY3Nw=="">yetiştirdiği onlarca öğrenciyle</a> Ayşe Buğra, başta yoksullar olmak üzere herkesin daha adil ve özgür bir dünyada yaşaması için düşünmeye, araştırmaya, yazmaya devam ediyor.&nbsp;Aralarında neredeyse yarım yüzyılın uzandığı iki sosyal bilimcinin eserlerinden bahsettim bu bültende. Karl Polanyi ve Ayşe Buğra’nın yazdıkları hiç kuşkusuz hem Türkiye’de hem dünyada bugün olan bitene dair çok şey söylüyor. Polanyi’nin anlattıklarıyla bugün yaşadıklarımız arasında bir yandan çok korkutucu benzerlikler var ama bir yandan da daha iyi bir gelecek için çıkartılacak büyük dersler... Buğra’nın kitapları bu derslere çalışmak ve geleceği iyiye doğru şekillendirmek yönünde çaba göstermek isteyenlerin okuması gerekenler arasında.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-14T11:12:43.306Z.jpeg"></figure>Polanyi’nin Büyük Dönüşüm’ü yazdığı yıllarda Avusturya’dan ayrılmış Stefan Zweig da New York’ta Dünün Dünyası (1943) başlıklı kitabında otobiyografisini yazıyordu. Kitabın derdi Hitler’in yavaş yavaş iktidarını sağlamlaştırmasına ve faşizmin yükselmesine karşı kendisi de dahil o günleri yaşayanların aymazlığını göstermekti. Zweig’e göre, yaşayanlar kendi hayatlarını belirleyecek büyük hareketlerin başlangıçlarını tanımakta hep zorlanmışlardır. Benzer felaketleri tekrar yaşamamak için faşizmin sinsi tarihinin hikayesini bir de o zamanları yaşayan çok iyi bir edebiyatçıdan dinlemek isterseniz Dünün Dünyası’nı mutlaka okumalısınız.&nbsp;Bu haftalık da bu kadar. Herkese şimdiden iyi bir hafta dilerim. Önerilerinizi ve eleştirilerinizi <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjkwNjQyMzcxNTc2MDAwNmI1MjVhMyZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9bWFpbHRvJTI1M0F6YXBwYXphbWFubGFyJTI1NDBnbWFpbC5jb20="">zappazamanlar@gmail.com</a> adresinden benimle paylaşırsanız çok sevinirim.&nbsp;

Karl Polanyi ile ilgili hikayeler