Yazı: Emine KısıklıSamsun’dan bir güneş gibi doğarak başlattığı kurtuluş mücadelesi ile yıkılmak üzere olan Osmanlı toprakları üzerinde yeni bir Türk Devleti kurmayı başaran Mustafa Kemal Paşa, devrimlerin devam etmekte olduğu günlerde yeni Türk Devleti’ni Batı’ya tanıtmak amacıyla bir Seyyar Sergi düzenleme kararı almıştır. 1926 yılında hayata geçirilmesi planlanan bu Seyyar Sergi projesi ticarî amaçlı düşünülmüş olsa da aslında Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk tanıtım projesidir. Seyyar Sergi, günümüzde PR/Halkla İlişkiler olarak adlandırılan etkinliğin veya ülke propagandasının 1926 yılı şartlarındaki karşılığıdır. Seyyar Sergi projesini çok önemseyen genç Cumhuriyet, sergi heyetinin başına Celal Bayar’ın büyük oğlu Refî Bey’i getirmiş, ayrıca bir de sergi komiserliği kurmuştur. Musul sorunu yüzünden Batı ile ilişkilerin gergin olduğu bir dönemde gerçekleştirilen bu PR çalışmasıyla genç Cumhuriyet, batıya hem ürünlerini tanıtacak hem yeni ticaret antlaşmaları yapma imkânı bulacak hem de uygarlık yolunda emin adımlarla yürüdüğü mesajını verecektir.Düzenlenen sergiye ev sahipliği yapacak olan Karadeniz Vapuru, 1905 Hollanda yapımı, S.S. Wilis isimli bir yolcu ve yük gemisidir. Türkiye Cumhuriyeti tarafından satın alınmış olan bu gemi, bir sergi vapuru olarak düzenlenmiştir. Beyaza boyanan vapur, karanlıktan aydınlığa geçişi, genç Türkiye Cumhuriyeti’nin aydınlık yüzünü simgelemiştir. 29 Eylül 1951’de kadro dışı bırakılan Karadeniz Vapuru, 1954 yılında satılacak; bir dönem Seyyar Sergi’nin uğradığı Cenova Limanı’nda sökülerek, ekonomik ömrünü tamamlayacaktır.Döneminin en konforlu gemilerinden biri sayılan Karadeniz Vapuru, titizlikle yürütülen hazırlık faaliyetlerinin ardından 13 Haziran 1926 günü Lütfi Kaptan’ın idaresinde İstanbul’dan, Mudanya’ya hareket etmiş, 5 Eylül 1926 günü de İstanbul’a geri dönmüştür. 13 Haziran 1926 günü Karadeniz Vapuru, Mudanya Limanı’nda çok özel bir konuğu ağırlamıştır. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul yerine Mudanya Limanı’nda Karadeniz Vapuru’nu ziyaret etmeyi tercih etmiştir. Bu tercih bir tesadüf değildir. Çünkü Mudanya; Millî Mücadele’de sıcak savaşın bittiği, kalıcı barış görüşmelerine başlanması, yani yeni Türk Devleti’nin varlığının ve bağımsızlığının Batılı devletler tarafından kabul edilmesi kararının verildiği Mudanya Mütarekesi’nin imzalandığı yerdir. Seyyar Sergi, Mustafa Kemal Paşa’dan aldığı moral desteğinin ardından 86 gün sürecek yolculuğuna çıkmıştır. Kırk gün on altı saat denizde, kırk altı gün altı saat limanlarda kalan, 9.986 mil yol kat eden, on iki Avrupa ülkesini dolaşan Karadeniz Vapuru, uğradığı on altı limandan da olumlu izlenimlerle ayrılmıştır. Şef Osman Zeki Bey yönetimindeki Riyaset-i Cumhur Musikî Heyeti (Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası) her limanda İstiklâl Marşımızı çalmış, Türk musikisinin eşsiz örneklerini ve ziyaret edilen ülkenin eserlerini seslendirmiştir. Yolculuk süresince kırk dört yabancı kılavuz kaptan kullanılmış, vapurda on altı balo verilmiş, vapur dışında otuz altı ziyafete iştirak edilmiştir. Sergiyi yolculuğu süresince yaklaşık 65.000 kişi ziyaret etmiş, sergilenen ürünlerden yaklaşık 120.000 liralık gelir elde edilmiştir. Bu organizasyonun sorunsuz tamamlanması için hiçbir ayrıntıyı gözden kaçırmayan sergi heyeti, bir grup Robert Kolej öğrencisini tercüman olarak görevlendirmiş, vapurda ticarî işlemleri kolaylaştırmak amacıyla İş Bankası şubesi ve haberleşmeyi sağlamak amacıyla bir de posta şubesi açmıştır. Tasarlanan logoda ticaret ve haber tanrısı Hermes elindeki Seyr-ü Sefain amblemiyle deniz üzerinde süzülen Karadeniz Vapuru’na yol göstermiştir. Seyyar Sergi anısına bastırılan 30.000 adet hatıra pulu dağıtılmış, vapura “Beyoğlu 980” koduyla bir de telefon eklenmiştir. Bir ülkenin tanıtımında PR çalışmasının etkisini, reklamın gücünü anlamakta zorlanan bazı çevreler, içerisinde bulunulan ekonomik şartlarda böyle bir masrafın gereksiz olduğunu, Batı’ya tanıtacak fazla bir ürünümüz olmadığını savunsalar da bu tanıtım faaliyetini çok önemseyen İstanbul Ticaret Odası, sergi için yapılan 600.000 liralık bir harcamanın 500.000 lirasını finanse etmiş, 100.000 lirasını ise hükümet karşılamıştır.Başkent Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve Uygulama Merkezi (ATAMER) öğretim üyesi Sayın Dr. Öğr. Üyesi Evrim Şencan Gürtunca tarafından kaleme alınan ve Libra Yayınları tarafından basılarak, okuyucu ile buluşan Genç Cumhuriyet Karadeniz Vapurunda isimli kitap, Seyyar Sergi’nin bu 86 günlük serüvenini anlatan özgün bir çalışmadır.Kitap, ilk kez İngilizce, Fransızca ve henüz Harf Devriminin yapılmamış olduğu bir döneme denk geldiği için eski Türkçe gazeteler incelenerek kaleme alınmış. Ayrıca yazar, eseri hazırlarken Devlet Arşivleri, İstanbul Şehir Üniversitesi Taha Toros Arşivi ve Salt Araştırma Merkezi’nden elde ettiği belgelere, hatıratlara ve röportajlara geniş yer vermiş. Kitapta, Seyyar Sergi’de çekilen, çok özel fotoğrafları görmek mümkün. Bu nedenle Genç Cumhuriyet Karadeniz Vapurunda, konu ile ilgili yapılmış diğer çalışmalardaki boşluğu doldurmuş, özgün bir çalışma niteliği taşımakta. Ayrıca kitap, akademik bir çalışma olmasının yanı sıra akıcı bir anlatımla okuyucuyu âdeta 1926 yılına götürmekte. Soluksuz okurken, Karadeniz Vapuru’nun özel konuklarından biri olduğunuz ve Avrupa limanlarında dolaştığınız hissine kapılmaktasınız. Eserde; Karadeniz Vapuru’nun hazırlık aşamaları, yola çıkışı, sergilenen ürünlerin belirlenme kriterleri, katılımcıların kimlikleri titiz bir araştırma ile verilmiş. Genç Cumhuriyet Karadeniz Vapurunda, Karadeniz Seyyar Sergisi’nden elde edilen tecrübeler ışığında 1926’dan sonra düzenlenen sabit ve gezici sergilere geniş yer vermiş olması açısından da araştırmacılar için önemli bir kaynak niteliği taşımakta.Kurtuluşumuzun ve kuruluşumuzun gerçekleşmesinde dönemin ulaşım araçlarından biri olan vapurların önemini çok iyi bilen Sayın Evrim Şencan Gürtunca, Emden ve Alemdar Vapurları ile ilgili çalış malarının yanı sıra, bu eserinde 86 günlük serüvenini anlattığı Karadeniz Vapuru’nu bir uygarlık projesi olarak görmüş. Yazar, Mustafa Kemal Paşa’nın, Bandırma Vapuru ile başlattığı kurtuluş mücadelesini, bir başka ifade ile tam bağımsızlığı gerçekleştirmek için verdiği sıcak savaşı bir uygarlık projesi olan Karadeniz Vapuru ile tamamladığı tezini işlemiş. Bir vapurla İtilâf Devletlerine karşı bağımsızlık mücadelesi veren bir ulusun, bir başka vapurla kurduğu yeni devleti bir dönem savaştığı ülkelere tanıttığını düşünen yazar, Türk kadınına sosyal hayatta kendini kanıtlama imkânı veren bu projenin aynı zamanda tarım toplumundan, sanayi toplumuna geçişin somutlaşmış hali olduğunu savunmakta. Yazara göre Karadeniz Vapuru bir sahnedir. Bu sahnede genç Cumhuriyeti Batı’ya tanıtma görevini üstlenenler başta kurtuluşumuzun ve kuruluşumuzun mimarı, büyük önderimiz Mustafa Kemal Paşa olmak üzere Millî Mücadele’de ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda etkin rol oynayan şahsiyetlerdir. Diğer bir ifadeyle Karadeniz Vapuru, bir ulusun topyekûn kalkınma azminin somut ifadesidir. Karadeniz Vapuru; Türk ulusunun eğitimde, sanatta, tarımda, sosyal hayatta kalkınma ve modernleşme yolunda hızlı adımlarla ilerlediğini, peçeden, festen, eğitimsizlikten kurtulduğunu, ekonomik bağımsızlığını kazandığını dünyaya haykırışıdır. Karadeniz Vapuru, uygarlık savaşının bizzat kendisidir.Genç Cumhuriyetin önemli bir uygarlık projesi olan Karadeniz Vapuru Seyyar Sergisi, ne yazık ki, konuya ilgi duyanlar ve araştırmacılar dışında çok da bilinmiyor. Genç Cumhuriyet Karadeniz Vapurunda, genç olmayı yaş ile sınırlamayan, aydın kafa yapısına sahip olan her yaştaki insanı genç kabul eden Mustafa Kemal Paşa’nın, Türkiye Cumhuriyeti’ni emanet ettiği tüm aydınlarımızın okuması gereken bir başucu kitabı. Hatta bu uygarlık projesinin üniversitelerde ders olarak anlatılması gerektiği gibi, Halkla İlişkiler bölümlerinde kaynak kitap olarak kullanılmalı. Karadeniz Vapurunda yer alan şahsiyetleri yakından tanımanız, uğranılan limanlarda yaşananlara yakından tanıklık etmeniz, genç Cumhuriyetin büyük bir cesaretle gerçekleştirdiği bu PR çalışmasını en özgün kaynaktan okumanız dileğiyle. İyi okumalar...

Toplumsal Tarih

Evrim Şencan Gürtunca tarafından kaleme alınan ve Libra Yayınları tarafından basılarak, okuyucu ile buluşan Genç Cumhuriyet Karadeniz Vapurunda isimli kitap, Seyyar Sergi’nin bu 86 günlük serüvenini anlatan özgün bir çalışmadır.

Genç Cumhuriyet Karadeniz Vapurunda

27 Mayıs günü saat 03.00 itibariyle Tümgeneral Cemal Madanoğlu önderliğindeki bir grup subay, emir komuta zincirine bağlı kalmaksızın iktidara el koymak için harekete geçti. Basın organlarını, devlet binalarını teker teker ele geçiren bu grup bir taraftan DP’li vekil ve bakanları yakalayıp, tutukluyor; bir taraftan da ordunun geri kalan bileşenlerini darbeye dahil etmek için uğraşıyordu. Ankara’da Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın tutuklanmasıyla duraklayan süreç ordunun tamamının darbeye katılmasıyla tüm ülkeye yayılmıştı. Tüm vilayetlerde askerler sokaklarda koşturuyor, şehirlerin kritik noktaları kontrol altına alınıyordu. Vatandaşlar pencerelerinden bir dönem umutla baktıkları demokrasinin bitişini izliyor, 3 kere seçilmiş iktidar partisinin çöküşüne tanık oluyorlardı.Darbeci subaylar ordunun içerisinde darbeye destek sağlamış ve sabahın doğuşuyla birlikte ülke yönetimine el koymuştu. Cumhurbaşkanlığı Konağı ve Meclis binası önündeki tanklar darbeye karşı çıkabilecek herkese korku salıyor, ordunun zaferini halka simgeliyorlardı. Başbakan Menderes müdahale gerçekleşirken Ankara sınırlarında olmadığından tutuklanamamıştı. Menderes darbe haberiyle uyanmış ve sığınabileceği bir yer bulabilmek adına harekete geçmişti. Bu sırada silahlı kuvvetler Başbakanı yakalamak için uçak kaldırmış ve yerini tespit etmişti. Sonrasında ise Menderes yakalanmış ve DP iktidarı saatler içerisinde çökmüştü.27 Mayıs sabahı vatandaşlar uyandığında bir gün öncesinin iktidarı ordu mensupları tarafından tutuklanmış, tüm DP vekilleri de yakalanmış bulunuyordu. Bu harekatı gerçekleştiren grup ise kendilerini Milli Birlik Komitesi (MBK) olarak adlandırmıştı. MBK üyeleri emir komuta zincirini kırarak yönetimi ellerine almış ve ülkeyi yönetmeye başlamışlardı. Ayrıca bu komite tutuklanan iktidar partisi üyelerinin yargılanmalarına dair çalışmalar başlatmış, Yassıada Yargılamaları olarak tarihe geçen süreci de tetiklemiş oldu. Türkiye’nin demokrasi tarihinin başlangıcı kabul edilen 1950 seçimlerinin galibi Demokrat Parti 10 yılın ardından ordu tarafından idam olasılığı dahilinde yargılanacaktı.&nbsp;Türkiye erken seçimlere hazırlandığı günlerden koparılarak bir buçuk yılı aşkın bir süre askeri yönetim altında bulunacak, demokrasinin aldığı bu darbe 60’lı yıllarda askerin yönetime sivillere devretmesine kadar bir gerçeklik olarak tarihe geçecekti.

Parlamento

1950 seçimlerinin neticesinde 27 yıllık CHP iktidarı yıkılmış, 5 yıl öncesinde CHP’den ayrılan veya atılan vekillerin kurduğu DP iktidarı devralmıştı. Genç Cumhuriyet’in vatandaşları Milli Şef İsmet İnönü’nün iktidarı bırakmayacağından korkarken İnönü yenilgiyi kabul etmiş, sandıktan çıkan sonuca isyan etmemişti.Vatandaşlar CHP harici bir partinin iktidarını kucaklıyor, çok partili seçim sisteminin bir kurmaca olmadığını fark ediyorlardı. Seçmenler verdikleri oyların siyasi düzlemde değişikliğe sebep olmasının neşesiyle hem Demokrat Parti hükümetiyle tanışıyor, hem de demokratik bir yönetimin olacağına inanıyorlardı. Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki ilk iktidar değişimine şahit oluyordu.Bu koşullar altında Demokrat Parti lideri Celal Bayar Cumhurbaşkanlığı görevini alıyor, hükümeti kurma görevini de Başbakan unvanını alan Adnan Menderes’e veriyordu. Türkiye “Demokrat” bir döneme giriş yapıyordu.

Demokrat Parti’nin kuruluşuna CHP sıralarındaki tartışmalar sebep olmuştur. Dolayısıyla DP’nin tarihi ve politikaları bir taraftan da Cumhuriyet Halk Partisinin tarihiyle birleşik konumdadır. Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan’ın vekilleri oldukları CHP’nin uyguladığı politikalardan duydukları rahatsızlık kendilerini yeni politikalar aramaya itmişti. Bahsi geçen rahatsızlık duygusu ise CHP’nin 1929 ekonomik krizi sebebiyle hali hazırda otoriterleşen devletin daha sıkı politikalara yönelmesiyle oluşmaya başlamıştı. Bu sıkı politikaların ikisinin ise CHP için hoş sonuçları olmayacaktı. Bunların ilki olan “Varlık Vergisi” savaş sırasında zarar görmüş ekonomiyi toparlamayı hedefliyordu. Fakat vergilerin yükünden rahatsız olan halk için bu yeni vergi kalemi CHP’ye olan desteğin azalmasına sebep olacaktı.CHP’nin diğer politikası ise “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu” idi. Bu kanun ile CHP büyük toprak sahiplerinin toprakları küçük çiftçiye destek olmak için yeniden dağıtacaktı. Aynı şekilde bu politika da CHP’nin istediği etkiyi yaratamamış ve kendisine duyulan desteğin sarsılmasıyla sonuçlanmıştı. Nihayetinde toprak sahipleri yeniden dağıtılması gereken arazilerin kendilerininki değil, ülkenin tarım yapılan arazilerinin çoğunu tekelinde bulunduran devletin arazileri olması gerektiğini düşünüyordu.Tüm bu olayların takibinde ise Meclis içerisinde dönen tartışmalar vardı. Celal Bayar ve Adnan Menderes’in başını çektiği bir grup vekil, 1945 yılı Meclis bütçe görüşmeleri sırasında red oyu vermiş, Demokrat Partinin kuruluşu ile bitecek parti içi tartışmaları ateşlemişti. Bir sonraki büyük kırılma ise “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu” görüşmeleri sırasında yaşanmış, Adnan Menderes ve Celal Bayar’ın yasa tasarısı hakkında yaptıkları sert çıkışlar Meclisi kaosa süreklemişti. Bu olayın takibindeki günlerde ise Adnan Menderes, Celal Bayar, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan, CHP’ye “Dörtlü Takrir” adı verilen bir önerge götürdüler. Bu önerge ile muhalif grup, CHP iktidarından otoriter politikalardan geri dönülmesini, çok partili hayata geçilmesini ve demokratik prensiplerin uygulandığı bir sistemin oluşturulması talep ediyordu. Dörtlü Takrir’in verilmesinin ardından önerge sahiplerinin basın yoluyla CHP’yi protesto etmesi sebebiyle CHP yönetimi harekete geçmiş ve Menderes, Koraltan ve Köprülü Cumhuriyet Halk Partisinden ihraç edilmişlerdir. Bu olayın takibinde ise Bayar hem partideki görevinden hem de milletvekilliği görevinden istifa etmiş, yeni bir parti kuracağını duyurmuştur.7 Ocak 1946 tarihinde resmi olarak kurulan Demokrat Parti içinden ayrıldığı CHP’nin aksine daha liberal politikalar üretmeyi amaçlıyor, CHP’nin sıktığı kemeri çözeceği sözleri veriyordu. 27 yıllık iktidarın ardından devlet ile bütünleşmiş olan CHP, halkın gözünde ekonomik sıkıntılar sebebiyle suçlanıyor, her geçen gün DP’ye karşı popülerliğini kaybediyordu. CHP’nin güçsüz bir muhalefet olacağını tahmin ettiği DP, beklentileri haksız çıkarınca CHP iktidarı hızlı bir kararla 1946 belediye seçimlerini erkene alma kararı aldı. Daha örgütlenmesini tamamlayamayan DP vekilleri ise belediye seçimlerine katılmayacaklarını duyurmak durumunda kaldı. 1946 Belediye Seçimleri CHP iktidarının tek başına katıldığı son seçim olarak tarihe geçecekti.İlerleyen aylarda CHP, birden fazla partinin katılacağı ilk genel seçimden zaferle çıkmak için son bir hamle daha yaptı. Ani bir oylamayla kabul edilen tasarıya göre genel seçimler erkene alınacak ve 21 Temmuz tarihinde yapılacaktı. Fakat bu sefer Demokrat Parti seçime katılma kararı alacaktı.

1950 seçimlerine “Yeter! Söz Milletin!” sloganıyla hazırlanan Demokrat Parti, Türkiye siyasetinin akışını değiştirmiş, sarsılmaz sanılan CHP’yi hezeyana uğratmıştı. Seçimi takip eden günlerde DP lideri Celal Bayar, Türkiye Cumhuriyeti’nin 3. Cumhurbaşkanı seçildi. Bayar’ın ayrıldığı DP liderliğine Adnan Menderes getirildi ve kendisine hükümeti kurma görevi verildi. Artık DP’nin, şikayetçi olduğu politikaları değiştirme, otoriterlikle suçladıkları CHP’nin ötesine geçebilme şansı vardı. Türkiye artık CHP tarafından yönetilmiyordu.<img src="https://images.aposto.com/2022/6/2/1657027856532.png" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="0.75" width="550" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">

Celal Bayar ile ilgili hikayeler