Zappa Zamanlar

Evet, deprem her yeri aynı derecede sallıyor; ancak farklı toplumsal kesimlerin üzerindeki etkileri, yaşattığı yıkımlar çok farklı oluyor. Deprem bölgesindeki farklı topluluklar arasındaki gerginlikleri ve çatışmaları artıran toplumsal eşitsizlikle ilgili süreçleri masaya yatırmaya ve bunlara dair çözümler üretmeye her zamankinden daha fazla ihtiyacımız var.

Toplumsal Yaralarımızı Nasıl Sararız?

Zafer Yenal,&nbsp;Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji BölümüBiray Kolluoğlu, Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Araştırmacılar Marcel Bazin ve Stephanie Tapia, Türkiye coğrafyası üzerine son yıllarda yazılmış en kapsamlı ve nitelikli çalışmaların başında gelen kitaplarında “Türkiye’nin büyük bir kısmının yüksek deprem bölgesi”&nbsp;olduğunu <a fr-original-style="" href="https://iletisim.com.tr/kitap/turkiye-cografyasi/9169" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yazıyor</a>. Ülkede 1902’den sonra Richter ölçeğinde yediyi aşan büyüklükteki depremlerin sayısı Kahramanmaraş depremleriyle birlikte 20’yi aştı. Başka bir deyişle, Türkiye coğrafyasında çeşitli yerler yüzyıllardır sarsılıyor ve maalesef bu sarsıntılar felakete dönüşmeye devam ediyor. Buna rağmen Türkiyeli sosyal bilimcilerin depreme olan ilgisinin istikrarlı olduğunu ya da uzun dönemlere yayıldığını söylemek çok zor. Halbuki depremle ilgili çalışmaların da içinde yer aldığı afet sosyolojisi dünyada epeydir kurumsallaşmış durumda, yani bu alanda çok sayıda uzman sosyal bilimciler, dergiler, bilimsel toplantılar, dersler var. Sadece depremlerden değil, aynı zamanda son yıllarda sayıları giderek artan sel, yangın, kuraklık ve don gibi afetlerden etkilenen milyonlarca insanın yaşadığı ülkemizde afetlere yönelik akademik ilgisizlik başlı başına bir yazı konusu. Ancak depremlerin felaketlere dönüşme sürecinin sadece mühendislik ya da lojistikle ilgili teknik meselelere indirgenemeyeceği ortada.Felaket sarsıntıyla değil, teknik bilgi kullanılmadığında, yönetmelik uygulanmadığında veya bunların hepsi yapıldığı hâlde sonrasında kullanıcıların günlük çıkar ve kaygılarıyla şekillenen pratiklerinde ortaya çıkıyor. Yönetmelikleri etrafından dolaşılması gereken engeller gibi gören yaklaşım, kolonları da mekânın kullanımını engellediği için kesilmesi gereken fazlalıklar olarak görmemize yol açıyor. Buradaki temel sorunlardan biri, depremi felaket olmaktan çıkaracak bilgiyi etkin şekilde yaygınlaştıramamamız ve uygulamaya koyamıyor olmamız. Bu sorunla baş etmenin olmazsa olmazları arasında meselenin sosyolojik boyutlarını tanımak ve bunlara çare olacak politikalar üretmek var. Bu yazıda, 6 Şubat sonrasında yaşananları düşündüğümüzde dikkatimizi çeken, toplumsal sonuçları itibarıyla yakın gelecekte de önemini koruyacağını düşündüğümüz sorun alanlarını not etmek istiyoruz.Deprem Türkiye’nin eşitsizlikler&nbsp;haritasında renklerin en koyu olduğu illerde meydana geldi. Bölgede başta Adıyaman’da olmak üzere yoksulluk çok önemli problemler arasında. Son yıllarda Suriyeli mültecilerle birlikte depremden etkilenen illerin hemen hepsinin nüfusu arttı. Yüzyıllardır içinde çok sayıda farklı etnisite ve inanç kökenli toplulukları (Arap, Kürt, Alevi, Rum Ortodokslar, Ermeniler, Süryaniler, Kürt Aleviler, Arap Aleviler gibi) barındıran bölgedeki kültürel farklılıklar böylece daha da çeşitlendi. Aynı zamanda etnik ve inanca dayalı gerilimlerin artmasına elverişli bir siyasi kültürel iklim oluştu. Artan toplumsal gerilimler her yerde olduğu gibi buralarda da ayrımcı ve ırkçı söylemleri ve pratikleri beraberinde getirdi.Bir yerde zelzele olunca o bölgede her yer aynı şiddette sallanıyor, sel basınca su her tarafa akıyor, salgın hastalık herkese bulaşıyor diye düşünüyoruz ve bu elbette bir tarafıyla doğru. Doğal hadiseler zengin, fakir, göçmen, yerli, kadın, erkek, ayrım gözetmeden herkesi vurabilir. Kraliçeler, devlet başkanları da salgın hastalıklara yakalanırlar, orman yangınlarında en zenginlerin de evleri yanar, sel kimi sürüklediğini bilmez. Ama öte yandan uzun zamandır yapılan sayısız araştırma birçok doğa olayının afete dönüşmesindeki temel etkenin toplumsal eşitsizliklere ve çatışmalara bağlı kırılganlıklar&nbsp;olduğunu gösteriyor. Evet, deprem her yeri aynı derecede sallıyor ama farklı toplumsal kesimlerin üzerindeki etkileri ve yaşattığı yıkım çok farklı oluyor.Deprem bölgesindeki farklı topluluklar arasındaki gerginlikleri ve çatışmaları artıran toplumsal eşitsizlikle ilgili süreçleri masaya yatırmaya ve bunlara dair çözümler üretmeye her zamankinden daha fazla ihtiyacımız var.<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Kırsaldaki tahribatı onarmak</h3>Yoksulluk meselesinin önemli eksenlerinden biri kır ve tarımla ilgili süreçler. Bölgenin ekonomisinde tarım ve hayvancılığın ağırlığı yüksek. Ali Ekber Yıldırım'ın <a fr-original-style="" href="https://www.tarimdunyasi.net/2023/02/14/depremin-yiktigi-10-ilde-tarim-ve-hayvancilik/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">konuyla ilgili yazdıkları</a> önemli:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">"Depremin yıktığı 10 ilin bitkisel üretim değeri ülkenin toplam bitkisel üretim değerinin yüzde 20’sini oluşturuyor. İşlenen tarım alanı yüzde 14,5 civarında. Büyükbaş hayvan varlığı ülkedeki büyükbaş hayvan varlığının yüzde 12’sini, küçükbaş hayvan varlığının yüzde 16,3’ünü oluşturuyor. Ziraat ve balıkçılık sektörü kredilerinin yine yüzde 15,5’i bu 10 ile ait."</blockquote>Dolayısıyla önümüzdeki günlerde mesele sadece kentlerin ayağa kaldırılması değil, aynı zamanda kırsaldaki tahribatı da onarmak olmalı. Bu, sadece bölgenin değil, Türkiye ekonomisinin sağlığı açısından gerekli. Burada da tarıma ve kır-kent arasındaki ilişkilere dair egemen bakış açımızda ciddi değişikliklere ihtiyaç duyduğumuz ortada. Bu sürecin iki temel boyutu var. Birincisi,&nbsp;tarım&nbsp;ve&nbsp;hayvancılıkla ilgili yıllardır çözüm bekleyen yapısal sorunlarımız. Örneğin, depremin hemen ertesinde, 9 Şubat’ta açıklanan Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre hemen tüm kategorilerde (büyükbaş, küçükbaş, tavukçuluk) hayvancılık sektörü küçülmüş. Başta küçük üreticiler ve tarım işçileri olmak üzere çok sayıda insan tarımsal politikalardaki istikrarsızlıklardan olumsuz etkileniyor. İkincisi, depremden etkilenen bölgedeki beş ilin (Adana, Hatay, Malatya, Maraş ve Urfa) 2012’de çıkartılan 6360 sayılı Büyükşehir Yasası ile akşamdan sabaha muazzam bir “şehirleşme” girdabına girmesi. Bu yasayla birlikte köy statüsünde bulunan birçok yerleşim belediye sınırlarına alındı ve şehirleşti. Öyle ki, ülkede şehirli nüfusu %77’den bir anda %92’ye yükseldi.Büyükşehir Yasası çıktığından beri bu yasanın tarıma ve köylülüğe etkileri çok tartışıldı. Bu sürecin çokça vurgulanan temel yanlışlarından biri tarım arazilerinin imara açılması oldu. Depremle birlikte haklı olarak bu mesele yine gündeme geldi. Mesele tabii ki tarımsal üretim için toprak kaybından ibaret değil; bugün her arazi üzerine güvenli konut yapılmaması gerektiğini, zemin uygunsuzluğundan kaynaklı yıkımların canlı hayatlarına faturasının çok yüksek olacağını bir kez daha içimiz acıyarak anladık.&nbsp;İmar afları gibi tarım alanlarını imara açan düzenlemelerin de felakete giden yolda önemli yapıtaşlarını oluşturduğu ortada… Daha dün sabah OHAL kapsamında yayımlanan Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi'yle deprem bölgesindeki ormanların ve meraların yapılaşmaya açıldığını okuduk. Mevcut konjonktürde bu tür gelişmelerin zihinlerde çok büyük soru işaretleri oluşturduğu ortada…<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Dirençli şehirlerin inşası&nbsp;</h3>2015’te Nepal&nbsp;8.1 şiddetinde bir depremle sallanıyor. 8 binden fazla insan ölüyor, yaklaşık 3 milyon kişi yerlerinden oluyor. Bunun hemen öncesinde daha da şiddetli bir deprem ve onu takip eden tsunami felaketini yaşayan Şili’de&nbsp;ise 11 kişi ölüyor, birkaç yüz ev hasar görüyor. Bu iki felakette yaşanan can kayıpları arasındaki büyük fark, Şili’de bina inşaatı ve konut arazisi seçimleriyle ilgili yönetmeliklerin kâğıt üzerinde kalmamasından, bunların tam olarak uygulanmasını sağlayan kurumsal mekanizmalardan kaynaklanıyor. Yani deprem değil, binalar öldürüyor.İçinde yaşayanları öldürmeyecek binaların ve doğa olaylarına dirençli şehirlerin inşası ise ülkedeki mühendislik-mimarlık eğitiminin kalitesinden tutun da (yine liyakat çıktı karşımıza!) başta meslek örgütleri olmak üzere sivil toplum kuruluşlarının bu süreçlere aktif katılımına varıncaya kadar birçok unsurla yakından alakalı. Bülent Batuman, bu konu hakkında çok önemli saptamalar içeren <a fr-original-style="" href="https://www.gazeteduvar.com.tr/insan-neden-kacak-yapi-yapar-makale-1605073" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yazısında</a> kentsel gelişme rejimimizi radikal biçimde yenilememiz gerektiğine dikkat çekiyor.<img src="https://images.aposto.com/2023/1/6/1677357540150.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.51" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Fotoğraf: Kaan Walsh<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Katılımcı uygulamalar</h3>Deprem bölgesinde kentin de kırın da yeniden yapılanması sürecinde katılımcı perspektiflerin ve uygulamaların oluşturulması birçok açıdan çok önemli. Öncelikle, yaşadıkları büyük kayıplara rağmen yine de bu bölgelerde yaşama arzusunda (ya da zorunluluğunda) olan insanların ihtiyaçlarını ve beklentilerini iyi anlamak elzem. Kocaeli depremi mağdurlarının yeniden inşayla ilgili en çok şikâyet ettikleri konuların başında diyalog eksikliği ve görüşlerinin alınmaması gelmiş. Bu süreç sadece ihtiyaçların tespiti açısından değil farklı gruplar arasındaki olası görüş farklılıklarını anlamak ve tansiyonları en aza indirgemek için faydalı olabilir. Ayrıca bu bölgenin tarihindeki ve günümüzdeki çok kültürlülüğün sürdürülebilmesi açısından da katılımcılık ilkesi hayati değer taşıyor. Bu tabii ki yazıldığı kadar kolay değil. Psikoloji, antropoloji, sosyoloji gibi alanlardan birçok uzmanın ve araştırmacının katılımını gerektiriyor. Bu süreçlerin iyi örgütlenmesi de toplumun kırılgan kesimlerinin temsiliyetlerinin sağlanması da başlı başına zor meseleler. Ama imkânsız değil…Geçen yıl kaybettiğimiz <a fr-original-style="" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Paul_Farmer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Paul Farmer</a>, sağlık antropoloğu ve tıp doktoru olarak literatürlerde iyi bilinen isimlerden. Hem sağlık antropolojisi alanında önemli eserlere imza atmış hem de Harvard Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin Dünya Sağlığı ve Toplumsal Tıp Bölümü’nün başkanı olarak yıllarca dünyadaki insani krizlerde çözüme yönelik politikalar geliştirilmesine katkıda bulunmuş. Farmer’ın hayatında Haiti’nin&nbsp;bambaşka bir yeri var. Yıllarca Haiti’nin sağlık sistemini ayağa kaldırmak için uğraşmış, üç yüz bine yakın insanın öldüğü Haiti depremi sonrasında yıllarca süren iyileşme çabalarının bizzat içinde yer almış. Sonra bu süreçle ilgili izlenimlerini ve düşüncelerini <a fr-original-style="" href="https://www.amazon.com/Haiti-After-Earthquake-Paul-Farmer/dp/1610390989" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Haiti After the Earthquake</a> (Depremden Sonra Haiti) başlıklı kitabında bir araya getirmiş. Kitabın ikinci bölümünde bu süreçte Farmer’a eşlik eden diğer uzmanların da deprem sonrası döneme dair anıları ve görüşleri yer alıyor. Kitapta Farmer da diğer yazarlar da deprem sonrasındaki yeniden yapılanma faaliyetlerinde toplumun marjinalleştirilen ya da kırılgan kesimlerin seslerini&nbsp;duymanın önemini ve aynı zamanda bu sürecin içerdiği zorlukları sıkça vurguluyor.Kalkınma projelerinin hemen hepsinde topluluk (komünite) katılımı ve sivil toplumun sürece dahil edilmesi hep öncelikler arasında gösterilir. Bununla birlikte bu önceliğin layıkıyla hayata geçirilmesi kolektif çözüm süreçlerinin en çetin aşamalardan birisini oluşturur. Nitekim Haiti’de de öyle olmuş. Kitapta bıkmadan usanmadan bu konuda ne kadar çok mesai harcandığı anlatılıyor. Adem-i merkeziyetçilik (de-centralization) iyiliğe giden yolda kazandıkları başarılarda kilit kelime olarak öne çıkıyor.Sonuç olarak, yaygın deyimle “yaralarımızı sararken” aşırı merkeziyetçi ve dikey yaklaşımlardan uzak durmak, topluluk ve yer odaklı çözümler geliştirmek çok önemli. Toplulukların ve fiziki ortamların kırılganlıklarındaki ve dirençlerindeki farklılıklara paralel üretilen çözümlerin de şehir bazında, hatta daha önemlisi mahalle bazında yerelleştirilmesi gerekiyor. Bir daha bu çapta felaketlerin yaşanmasını engelleyecek bir şehirlilik ve toplumsallık inşası için, yerel güçlerin örgütlenmesine elverişli bir ortamın sağlanması için hep birlikte çalışmalıyız.

Aposto Gündem

Döngüsel ekonomi çözüm odaklı bir düşünce sistemi. Döngüsel Ekonomi 101 de çözüm odaklı bir yayın. İlki, içinde yaşadığımız ekonomik sistemin dünyaya zararlı süreçlerine bir çözüm olarak yeni, atık oluşumunu ve aşırı tüketimi önlerken doğayla barış içinde yaşayan yeni bir sistem sunuyor. İkincisi de bu sürecin gerektirdiği bir çözümün parçası olmak için yola çıkıyor: Döngüsel ekonominin düşünce sistemlerini ve kavramlarını insanlara aktarmak.<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Döngüsel Ekonomi 101 nasıl başladı?</h3>Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Sosyoloji Bölümü’nde lisans, Medya ve Kültürel Çalışmalar alanında yüksek lisans yapan Tunç’un döngüsel ekonomi kavramına dönüşü aslında ihtiyaçtan doğan bir çalışma sayesinde olmuş.Tunç, 2019 yılında Favor&nbsp;isimli bir girişim üzerinde çalışmaya başlıyor. Tunç’un döngüsel ekonomi hakkında uzmanlaşma süreci de bu noktada başlıyor. Kendi işini döngüsel ekonomiye uygun planlamak isteyen Tunç, döngüsel ekonomi hakkında okumalar yapıyor.Şimdi sürdürülebilirlik danışmanı olarak çalışıyor ve Aposto’da Döngüsel Ekonomi 101 yayınını çıkarıyor. Tunç, yayına başladığından beri her ay alanda çıkan yeni raporları, vaka çalışmalarını, akademik makaleleri okuyor. Kendi bilgi birikimi de her hafta insanlara döngüsel ekonomiyi anlatırken gelişiyor.Tunç yayına başlama sürecini şöyle anlatıyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Döngüsel ekonomiyi kendime öğretirken Aposto’yla tanıştım. Aposto sayesinde bu sürece kendimi adamam gerekti. Hayatımda ilk defa sosyolojiyi kullanmaya başladım, bir sürece küçük de olsa katkıda bulunabilecek bir şey yapmak istedim.Yayının adı da 101 zaten. Yola çıkarken tek amacım anlaşılmayan teknik bilgileri, insanların içinde kaybolduğu detayları çok basitçe anlatmaktı. Döngüsel ekonomiye geçiş için kültürel bir dönüşüm gerekiyor çünkü bireylerin de süreçleri anlaması önemli."</blockquote><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yeni sistemler kurmak</h2>Tunç, yayın anlayışıyla ilgili konuşmaya sonuç odaklılık ve çözüm odaklılık yaklaşımlarını ayırarak başlıyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Bence sonuç odaklı düşünmek, gidilmek istenen sonucun çok belli olduğu bir süreç. Bu ideal değil. Ama çözüm odaklılık, problemi doğru anlama yeteneği gerektiriyor, özünde doğru anlamaya çalıştığımız bir süreç. Örneğin Favor’da gıda israfını önlemeye çalışıyorduk ama aslında çözüm odaklı değilmişiz çünkü sorun ‘Üretilen gıdaların atık olması’ değil, ‘üretilen gıdaların atık hâline getirilmesi’ idi. Bunu yapan da bilinçsiz üreticiler ve tüketiciler. Aslında Favor’da tersten yola çıktım ve çözüm odaklı değil, sorun odaklı ilerledim. Ama Döngüsel Ekonomi 101 çözüm odaklı gidiyor.”</blockquote>Döngüsel ekonomi günümüzün sorunlarına karşı bir çözüm önerirken sistemsel bir değişim talep ediyor, burada sorumluluk tüm paydaşlara düşüyor. Tunç’a bu dönüşüm sürecinde yayıncılığın yerini soruyoruz, “Yayıncılık bu paydaşlardan biri mi?” diye düşünüyoruz:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Bu Medya ve Kültürel Çalışmalar yüksek lisansımın etkisi de olabilir ama tüm derslerimde, tezimde hem geleneksel hem yeni medyanın toplumsal dönüşümler üzerinde ne kadar etkili olduğu üzerinde çalıştım. Belki bu yüzden Döngüsel Ekonomi 101'i yapmaktan bu kadar keyif alıyorum ve ona bu kadar kendimi adadım. Çünkü döngüsel ekonomi yeni bir sistem tasarımı demek, bu da yeni bir toplumsal tasarım gerektiriyor. Ben bu dönüşümün temel yapıtaşı olacak içeriklere odaklanan bir yayıncılık yapıyorum. Yayıncılar bir paydaş mı bilemiyorum ama ‘enabler’ – hizmet sağlayıcı ya da süreci destekleyen.”</blockquote>“Ekonomi” alanı dışındaki insanların yayından ve döngüsel ekonominin çözüm odaklı yaklaşımından sorun çözmek hakkında kendi yaşamlarına neler katabileceğini düşünüyoruz. Tunç “Mikro seviyede bize önemsiz görünen şeyler makro seviyede çok önemli bir noktaya geliyor” diyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Biri ‘Ben pet şişe kullanmasam ne kadar etkisi olacak ki?’ deyip geçebilir. Ama toplumsal olarak düşündüğümüzde o gün Türkiye'de 80 milyon insanın pet şişe kullanmamasının etkisi çok büyük olur. İnsanlar bu sorumluluğu alabilir.İçinde ‘ekonomi’ geçince insanlar korkuyor. Ama etki alanımız neyse, kimlere ne kadar dokunabiliyorsak o kadar kişiyi değiştirebilir, bilinçlendirebiliriz. Bir kişi neredeyse, mesleği neyse, üretim süreçleri üzerinde etkisi olmadığını düşünse bile dönüşüme katılabilir. Zaten yapabileceğimiz en önemli şey bazı pratikleri günlük hayatımızda uygulamaya geçirmek.”</blockquote><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Dönüşümün içinde</h2>Tunç, güncel ekonomik sistemin, lineer ekonominin çoğumuzun pek çok farklı mecradan da okuyabileceği kusurlarına, yarattığı sorunlara detaylıca odaklanmak yerine doğrudan bunlara bir karşılık öneriyor. Ona göre bir soruna karşı mücadele etmekle bir çözüm için çalışmanın temel farkı&nbsp;yenilik için çalışıyor olmak:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Sürdürülebilirlik kavramıyla döngüsel ekonomiyi ayrı tutuyorum çünkü ikisi ayrı çatı kavramlar. 'Sürdürülebilirlik nedir?' diye sorsak çoğunluk 'gelecek nesillere bırakabilecek, onların kullanabileceği kaynakları gözeten yeni bir sistem' der. Ama aslında sürdürülebilirlikte yeni bir sistem söz konusu değil. Sürdürülebilirlikle mevcut olan sistemi değiştirmeye çalışıyoruz, iklim değişikliğine karşı mücadelede belirli hataları düzeltmeye çalışıyoruz. Ama zaten baştan hatalı olan süreçlere yapılan bu müdahaleler geçici oluyor, bu biraz tozları halının altına süpürmek gibi. Bence o yüzden hatalı. Bu çözüm odaklılık değil, sonuç odaklılık.Örneğin 2050 yılına 'net sıfır' hedefi koyup 2050’ye geldiğimizde karbon salımlarını sıfırladığımızda bütün sorunlar otomatik olarak çözülmüş olmayacak. Çünkü olay sadece karbon salımı değil. Sorunlar içinde toplumsal cinsiyet eşitliği de var, atık yönetimi de var, istihdam da var, açlık da var. Olay asla yalnızca enerji kaynakları değil. O yüzden bence döngüsel ekonomi gerçek bir çözüm sunuyor.”</blockquote>Çözüm odaklı bir düşünce sisteminin bu kadar içinde olmanın ve çözüm odaklı bir yayın teziyle yazıyor olmanın onun için pozitif bir deneyim sunup sunmadığını merak ediyorum. “Tabii ki pozitif”&nbsp;diyor ve açıklıyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Üniversitede sosyoloji okurken, kavramlarını ve yaklaşımlarını kullanmanın bu kadar değerli olabileceğini tahmin edemezdim. Bir dönüşümün içinde olmak benim için çok motive edici bir şey.Sosyal bilimlerde toplumu anlamayı öğreniyoruz. ‘Bireyler nasıl dönüşür?’ ‘toplumun içindeki hangi yapılar değişmeli?’ gibi sorular sordukça yayını sosyolojik bir bakış açısından baktığım için hazırlayabildiğimi fark ediyorum. ‘Özel sektörde döngüsel ekonomi’ diye bir bülten çıkarsam daha çok abonesi olurdu çünkü insanlar yol haritalı, spesifik çerçeveli bir bilgi akışı bekliyor, çünkü ona alışmışlar. Ben tek bir tarafa odaklanmıyorum, toplumu oluşturan tüm yapıtaşlarına odaklanıyorum.”</blockquote><h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">İnovasyon, hemen şimdi!</h2>Bu noktada teknolojinin etkisi üzerine düşünüyoruz. Teknolojinin yayıncılık üzerindeki etkisi açık, ama döngüsel ekonominin dönüşüm süreçlerinde nerede olacak? Döngüsel ekonominin sorun çözme süreçlerine teknoloji nasıl katkılar sunacak? Tunç şöyle düşünüyor:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(255, 225, 68); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Temelde, her şeyin merkezinde inovasyon var. Baştan aşağı yeni bir sistemden bahsediyoruz. Endüstri 4.0 gibi teknolojiler olmadan en fazla yeniden hatalı sistemler kurabiliriz. Amacımız kaynakları verimli kullanmak. Bunu nasıl başarabiliriz? Veri bilimi ile. Veri bilimini gündelik hayatımıza kadar her alana entegre ederek.Yeni bir sistem tasarlarken, makro olsun mikro olsun - başından üretimden başlayıp kaynak kullanıldıktan sonra bu kaynağı en üst seviyede nasıl kullanacağımızı tasarlamamız gerekecek. Temel çözüm yöntemimiz odağın ekonomik kâr değil, kaynakları verimli şekilde kullanmak olması.&nbsp;Üretim süreçlerini baştan aşağı doğru şekilde tasarlama sorumluluğumuz var.”</blockquote><hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Röportajdan bize kalan,&nbsp;konu inandığımız yeniliklerse ve dönüşüme hangi noktadan katkı sunabiliyorsak, bunu yapmanın çözümün kendisi olduğu. Süreçler oldukça karmaşık. Yol uzun, ama iş birliğiyle, dönüşüme inanan insanlarla ve teknolojiyle açık bir yol.

Aposto P.S.

Sorun çözmek, sistem inşa etmek ve yayıncılık

Döngüsel Ekonomi 101 ile çözüm odaklı düşünmek

Zappa Zamanlar'ı Prof. Dr. Biray Kolluoğlu&nbsp;ve Prof. Dr. Zafer Yenal birlikte çıkarıyor.Zafer Hoca bu yayını bir yıl önce&nbsp;Frank Zappa’nın&nbsp;“So many books so little time...” (Çok fazla kitap, çok az zaman…) sözünden ilhamla başlattı. Kısa süre sonra da kendisine Biray Hoca katıldı.Zappa Zamanlar’ın temel kaygısı birçok şey okuyor, birçok şey dinliyor, kendilerini heyecanlandıran birçok bilgiyle karşılaşıyorken bunları bir toplulukla paylaşamamak. Zafer Hoca da Biray Hoca da sosyologlar, akademik üretimleri zaten çok sayıda. Ancak bu dijital yayın onların bilgilerini, tartışmalarını, değerli analizlerini kuramlara ve dipnotlara çok bulaşmak istemeyen insanlara da ulaştırabiliyor.<img src="https://images.aposto.com/2022/8/5/1663335572255.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.88" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Prof. Dr. Biray KolluoğluFotoğraf: Boğaziçi Üniversitesi<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Biray Hocamız ODTÜ’de lisans, Lancaster’da yüksek lisans, ABD'de Binghamton Üniversitesi’nde doktora yaptı. Doktora sonrası çalışmasını 2004 yılında Berlin Wissenschaftskolleg’de yürüttü. Şimdi Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde ders veriyor. İlgi alanları arasında şehir sosyolojisi, tarihsel sosyoloji, mekan ve hafıza sosyolojisi alanları var. Zafer Hocamız ODTÜ Ekonomi bölümünden mezun oldu, o da doktorasını Binghamton Üniversitesi’nde yaptı. Çalışma alanları arasında tarım ve kır sosyolojisi, yemek kültürü çalışmaları ve tarihsel sosyoloji var. İki hocamız da Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde öğretim üyesi olarak ders vermeye devam ediyor.<img src="https://images.aposto.com/2022/8/5/1663335631150.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.61" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Prof. Dr. Zafer YenalFotoğraf: Boğaziçi Üniversitesi<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Zappa Zamanlar, kitaplardan aldıkları ilhamla kendi hikâyelerini yaratıyor. Yayın kendisini "Doğadan yemeğe, edebiyattan ekonomiye okuma ve dinleme notları..."&nbsp;olarak tanımlıyor.Anlatılar aklımıza gelebilecek tüm toplulukların, kültürlerin altında örülü. Hikâyeler geçmişten geleceğe belleğimizin en değerli parçalarından. Aposto’da bize hikâye anlatıcılığının birçok boyutu hakkında düşünme fırsatı sunan yayınlardan biri Zappa Zamanlar.

Zappa Zamanlar'ın dünyası

Çok fazla hikâye, çok az zaman

Geçen haftalarda Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nden arkadaşımız ve meslektaşımız Meltem Ahıska'nın 2019 yılında Psikanaliz Yazıları dergisinde çıkmış bir <a fr-original-style="" href="https://pep-web.org/browse/document/PY.039.0097A" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yazısına</a> denk geldik. "Tırabzansız Düşünmek: Tutunmak/Tutunamamak" başlıklı bu yazı Ahıska’nın her zamanki çok akıcı ve berrak üslubuyla, soyut olanı anlatmanın zorluğunu hissettirmeden yazılmış. Bu makale, bizim de en çok öğrendiğimiz düşünürlerin başlarında gelen Hannah Arendt’in yakın zamanda çıkmış bir kitabının farkına varmamızı sağladı. 2018 yılında Jerome Kohn bir giriş yazısı da ekleyerek derlediği Thinking without a Banister: Essays in Understanding 1953-1975 başlıklı bu kitapta Arendt’in kimi farklı yerlerde daha önce basılmış, kimi de ilk kez basılan yazılarını, sunumlarını, söyleşilerini bir araya getirmiş.<img src="https://images.aposto.com/2022/5/6/1656169602821.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="0.66" width="550" alt=" Thinking without a Banister: Essays in Understanding" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Kitaba ismini veren ve Kohn'un kitabın epigrafı yaptığı "tırabzansız düşünmek" metaforu, 1972 Kasım'ında, yani ölümünden üç yıl önce, Kanada’da "Hannah Arendt’in Çalışmaları" başlıklı bir konferansta "kapitalizm konusunda nerede duruyorsunuz?" sorusuna verdiği cevabın içinde saklı. [Bu konferansta yapılan sunumlar üzerine anlattıkları, kendine yönelik sorulara verdiği cevaplar kitabın "Hannah Arendt üzerine Hannah Arendt" başlıklı bölümünde bir araya getirilmiş.]"Kapitalizm konusunda Marx’ın heyecanını paylaşmıyorum" diye başlıyor yanıtına Arendt ve "Komünist Manifesto kapitalizm hakkında yazılmış en büyük övgüdür" diye devam ediyor. [Biz kapitalizm değil de burjuvaziye yazılmış en büyük övgü diye yorumluyoruz Komünist Manifesto’yu ama bu iki pozisyon birbirine verimli bir tartışma mesafesi kadar yakın.] Marx tarihin belki de en çok okunan manifestosunda burjuvazinin devrimci gücüne methiyeler düzer bir anlamda. Arendt, Marx’ın kapitalizmin bir mülksüzleştirme (expropriation) süreci olduğunu gayet iyi anladığını ama sosyalizmin de bu mülksüzleştirme sürecini devam ettirdiğini belirtip şunu ekliyor: "Modern üretim süreci aslında tedrici bir mülksüzleştirme süreci. Dolayısıyla ben kapitalizm ile sosyalizm arasında bir fark olduğunu kabul etmiyorum."&nbsp;(856)[Burada Arendt’in tam olarak ne kastettiğini anlayabilmek için bizim "insanın kendine ait olana el konması" olarak anladığımız İngilizcedeki "expropriation" kavramıyla sıklıkla "mülksüzleşme" olarak çevrilen "dispossession" kavramları arasındaki farka dikkat çekmek önemli. Sosyalizmin ilk bakışta mülkiyete dayalı eşitsizliklere bir son vererek başka bir dünyanın kapısını aralıyor gibi görünmesini belki de sorgulamak gerekiyor. Sanayileşme pratikleriyle, çevresel tahribatlarıyla, özellikle köylülük-karşıtlığında cisimleşen farklı yaşam tarzlarına düşmanlığıyla, merkeziyetçi yönetim biçimleriyle sosyalizmde de kapitalizmde olduğu gibi insanlar kendilerine ait olanı kaybetmeye devam ediyorlar gibi düşünülebilir. Özellikle emek, zaman, yaratıcılık, alternatif hayat ve kolektif yaşam tarzları anlamında...]Sosyalizm ve kapitalizm arasındaki sınırları sorgulamaya bizi kışkırtan oldukça aykırı bir bakış bu tabii. Arendt’e göre kendisine çok bariz görünen bu ilişkinin tartışılmıyor bile olması, tırabzanlarını kaldırdığınızda insanların güvensiz buldukları düşünce yollarında yürümeyi istememelerinden kaynaklanıyor. Dolayısıyla bu tür ezber bozan fikirleri sıklıkla göz ardı ediyoruz ve üzerlerinde düşünme zahmetine katlanmıyoruz.Arendt’in “tırabzansız düşünmek” metaforu üzerine söylediklerini Ahıska’nın çevirisiyle aktaralım:"Şöyle başka bir şey var, Draenos, ‘bir zemin olmadan düşünmek’ demişti, benim bu denli zalim&nbsp;olmayan başka bir benzetmem var, bunu hiç yayımlamadım, kendime sakladım. Buna ‘tırabzansız düşünmek’ diyorum, Almancada Denken ohne Geländer. Hani merdivenleri inip çıkarken düşmemek için tırabzana tutunabilirsiniz ya, biz bu tırabzanı kaybettik. Kendime bunu söylüyorum. Ve aslında yapmaya çalıştığım da bu."Kaybedilen tırabzanlar neler? Modernlikle kaybedilenler mi? Yani gelenek, baskın inançlar, Tanrı’nın düzeni mi? Yoksa modernliğin içinden çıkardığı faşizmin yıktıkları mı? İkisi de var sanki. Savaş sonrası dünyada Aydınlanma’nın yerleştirmeye çalıştığı tırabzanlara da dayanılamıyor artık.<img src="https://images.aposto.com/2022/5/6/1656170060865.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="2.25" width="550" alt="Hannah Arendt" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Meltem Ahıska da yazısında bu metaforu ve Arendt’in "düşünmenin tehlikeli olduğunu inkar etmiyorum, ama düşünmemek çok daha tehlikeli" önermesini merkeze alarak düşünmek/düşünmemek ilişkisinden ve bir başkasıyla karşılaşmanın, bu karşılaşmanın etkisine açık olmanın öneminden söz ediyor. Bunu yaparken Arendt’in bir başka metaforuna dikkat çekiyor Ahıska. Arendt, totaliter rejimleri soğana benzetiyor. Lider bizim cücük dediğimiz soğanın ortasındadır bu rejimlerde ve böylece merkezden yönetir. Piramitle özdeşleştirdiği diktatörlükler ve otoriter rejimler gibi tepeden değil de içeriden. Ahıska çok güzel anlatmış Arendt’in totaliter rejimler üzerine düşündüklerini. Biz de doğrudan ondan aktarıyoruz:"Cücüğün etrafında katman katman sarmalanmış kesimler, örneğin profesyonel gruplar, parti yöneticileri, düzenin seçkinleri, medya, polis teşkilatı ve yargı yer alır. Soğanın kabuklarında olduğu gibi, bu katmanların bir yüzü içeri, bir yüzü de dışarı bakar. Bir katmanda söylenen ve yapılan her şey dışarıdaki katmanlara doğru bir normallik yaratma işlevi edinirken, içeri doğru bakan yüz hareketin en radikal taleplerini pekiştirmeye yöneliktir. Bu rejimde hiçbir şey sabit değildir; talimatlar, kararnameler, hükümler kimi zaman resmî olarak ilan edilmez bile. &nbsp;İnsanlar, bilmedikleri, anlamadıkları ve sürekli değişen talimatlara uyum göstermek zorunluğunu kabul etmiştir. Başkalarının deneyimlerine olduğu kadar kendi deneyimlerine de kayıtsızlaşmışlardır. Şiddet olarak algılanmayan bir şiddetin tesiriyle sürüklenirler. Bu sürüklenmeyi durdurabilecek bir iç ses ya da dışsal bir engel -gelenek, inanç, öğreti, ahlak, politik alan- kalmamıştır. &nbsp;İnsanlar, genelleşen kanılara bağımlı hâle gelirler.”&nbsp;İnsanlar bu hâl içinde düşünmeyi bırakırlar. Ahıska bugün dilimize dolanan, sık sık tekrarladığımız “aynen”, “sıkıntı yok” gibi sözlerde bu teslimiyetin izlerini yakalıyor. Kısacası tırabzanlara tutunmadan düşünmekten korkmamak, cücükten gelen talimatlara, genel kabullerin rahatlığına kapılmadan düşünmeye devam etmek üzerine düşünmek için hem Ahıska’nın yazısını hem de Arendt’in kitabını bir ara okumakta ciddi fayda var.

Arendt ve "Tırabzansız Düşünmek"

Spektrum’da geçtiğimiz hafta başlayan “Türkiye Ekonomi Modeli'nin Politik Ekonomisi” başlıklı yazı serisinin ilkinde, düşük faiz – yüksek kur temelinde ihracata dayalı bir büyüme stratejisini önceleyen ekonomi modelinin düşük gelir grubundan sermaye sahiplerine bir servet transferi mekanizması yaratmasını ele almıştık. Bu gelir transferinin bilinçli bir hükümet politikası olduğu ve iktidarın finansman ve seçmen kaynağını oluşturan sermaye gruplarının bir tercihi olduğu tezine de ayrıca dikkat çektik.&nbsp;Bu haftaki yazıda ise Türkiye’de eriyen orta sınıfları ve bu toplumsal dönüşümün ülkemizin demokratikleşme sürecine ne gibi etkileri olacağını ele alacağız.Türkiye’de “orta sınıfların eridiği” tezi birçok akademisyen ve araştırmacı tarafından dile getiriliyor. Orta sınıfların yok olmasının nedenlerini ve sonuçlarını derinlemesine analiz etmek için konuyu ekonomik ve sosyolojik olarak iki farklı alanda inceleyeceğiz. Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji bölümünden Doç. Dr. Bülent Küçük ile yaptığımız röportaj da bu haftaki yazımızda yer alıyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Gelir adaletsizliği</h2>2022 yılı asgari ücret görüşmeleri öncesinde DİSK-AR “Asgari Ücret Gerçeği 2021” <a fr-original-style="" href="chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http%3A/arastirma.disk.org.tr/wp-content/uploads/2021/12/DiSK-AR-2022-Asgari-Ucret-Rapor-Aralik-2021-FINAL.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">raporunu</a> yayımladı. “Türkiye’de son yıllarda asgari ücretin hızla ortalama ücret haline geldiği” belirtilen raporda asgari ücret ile ortalama ücretler arasındaki makasın kapandığı ifade ediliyor. AKP'nin hükümete geldiği 2002 yılından 2021'e kadar ortalama memur ücretleri 7,8 kat artarken aynı dönemde gıda enflasyonu da 7,7 kat artış göstermiş.&nbsp;TÜİK verileri baz alınarak yapılan çalışmada ise, Türkiye’de çalışan nüfusun %66,5’inin “asgari ücretin %50 fazlası ve altı” bir oranda maaş aldığı hesaplanıyor. Özel sektöre bakıldığında ise ücretli çalışanların %69’unun asgari ücret civarında kazandığı <a fr-original-style="" href="https://www.sozcu.com.tr/2021/ekonomi/calisanlarin-yuzde-69u-asgari-ucret-civarinda-maas-aliyor-6803471/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">göze çarpıyor.</a> 2021 yılında yapılan araştırmanın en çarpıcı sonucunun, ücretli çalışanların maaşlarında aşağı yönlü bir baskının mevcut olduğu ve çalışan nüfusun %60’ından fazlasının asgari ücrete yaklaştığını söylemek mümkün.Prof. Dr. Erinç Yeldan, Birgün gazetesine verdiği <a fr-original-style="" href="https://www.birgun.net/haber/emegin-hiper-somurusu-386364" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">demeçte</a>, Türkiye’de artan eşitsizlik ve orta sınıfların giderek yok olması konularını kapsamlı şekilde ele alıyor. Yeldan, AKP dönemindeki “ranta dayalı büyümenin, daha doğru ifadesiyle spekülasyona yönelik büyümenin, yarattığı dengesizliklerin ve tahribatın öncelikle ücretlileri, emeği ile geçinenleri, kırsal köylülüğü ve genel anlamda çalışanları vurduğunu” ifade ediyor. Ücretli çalışanlar ve sermaye sahiplerinin milli gelirden aldıkları paylara dikkat çeken Yeldan, TÜİK verilerinden yola çıkarak hazırladığı grafikte Türkiye’deki ekonomi modelinin “K-tipi büyüme” ya da “timsah kapitalizmi” olarak adlandırılan ve gelir eşitsizliğini artıran bir rant modeli olduğunu belirtiyor.<img src="https://images.aposto.com/2022/4/3/1652307539807.png" width="550" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.25" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Erinç Yeldan, grafiği şu sözlerle yorumluyor: “Ücretli emeğin milli gelirden aldığı pay 2019 başında %31,2 iken, şimdi bu oran %26’ya gerilemiş durumda; sermaye gelirlerinin payı ise aynı dönemde %56,2’den &nbsp;%64’e çıktı. Bu kadar kısa bir zaman diliminde bu denli çarpıcı bir gelir transferi ancak ve ancak emeğin yoğun sömürüsü ve spekülatif rantlara dayalı servet transferi altında mümkün olabilirdi.”.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Eriyen orta sınıf</h2>Eylül 2021'de başlayan TCMB’nin faiz indirimleri ve artan döviz kuru sonucunda hükümet tarafından “Türkiye Ekonomi Modeli” adı altında ihracata dayalı bir ekonomik modele geçildiği açıklandı. Düşük faizle, ihracat yapan sermaye sahiplerine verilen kredilerin artırılacağı ve yüksek kurun da ihracatçı kesime avantaj sağlayacağı öngörülürken bu ekonomi modelinin yarattığı yüksek enflasyon tahribatı orta ve alt sınıfların sırtına yüklendi. Kurun artması başta otomotiv, beyaz eşya ve elektronik olmak üzere orta sınıfların refahını çağrıştıran ürünleri ulaşılamaz hale getirirken TÜİK verilerinde %70’e yaklaşan enflasyon gıda ve konut kirası gibi hayati ihtiyaçlara astronomik zamlar yapılmasına neden oldu. 2022 yılına dair sayısal bir analiz yapmak henüz mümkün olmasa da kira ve gıda ürünlerinde %100’ün üzerinde enflasyon oluşması orta ve alt sınıfların giderek açlık sınırına doğru gerilemesine neden oluyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">"İki uluslu toplum yapısı"</h2>Bu ekonomik olgunun toplumsal ve siyasal sonuçlarını Doç. Dr. Bülent Küçük Spektrum’a değerlendirdi:Bülent Küçük, demokrasi ve kapitalizm arasında sıkı bir ilişki olduğunu belirterek demokratik toplumlarda orta sınıfların da büyük ve güçlü olduğunu belirtiyor. Türkiye’nin, özellikle 2010’dan sonra, ucuz emeğin ülkesi haline dönüştürüldüğünü belirten Küçük, öte yandan eğitimli insan gücünün arttığını ancak bu insanların yurtdışına giderek beyin göçünü de artırdığını ifade ediyor. Düzensiz göçün getirdiği vasıfsız işgücünün de havuza katılarak ucuz emeğin gittikçe arttığı ve bunun üzerinden yabancı sermaye çekiminin hızlanacağı düşünülüyor.Doç. Dr. Bülent Küçük’e göre bu birikim modeli, bir yandan yoksulluğu daha geniş bir tabana yayarak kalıcı hale getirirken diğer yandan zenginliğin çok dar bir kesimin elinde toplanmasına neden oluyor. Sonuç olarak da toplumsal eşitsizliğin büyük boyutlarda arttığı ve kalıcı hale geldiği ikili bir toplum yapısı ortaya çıkıyor. Orta sınıflara da değinen Küçük, yeni ekonomi modelinde orta sınıfların alım gücünün gittikçe düştüğünü ve hızlı bir şekilde açlık sınırına yaklaştığını belirtiyor. Bu durumun, toplumsal eşitsizliği çok daha artırdığını, görünür kıldığını ve kalıcı hale getirdiğini ifade ediyor.“Orta sınıfın erimesiyle birlikte ortaya çıkan ikili toplumsal yapıda toplumdan bir demokratikleşme talebi gelebilir mi?” sorusuna Bülent Küçük şu cevabı veriyor:“Demokrasi ve kapitalizm arasında temel bir çatışma vardır. Demokrasi her insana sınıf, din, cinsiyet ve ideoloji fark etmeksizin yurttaşlık üzerinden bir eşitlik vaat ederken kapitalizmdeki birikim modelleri sürekli olarak bir eşitsizlik mekanizması yaratır. Özellikle 1950’den sonra Avrupa’da ortaya çıkan refah devleti modeli sosyal yardımlar üzerinden bu eşitsizliği bir ölçüde engelleyebiliyordu. Günümüze baktığımızda ise açlık sınırında yaşayan ve çalışmaktan başka herhangi bir şeye vakit bulamayan çok geniş bir halk kitlesinin özgürlük ve eşitlik gibi demokratik taleplerde bulunması pek mümkün görünmüyor. Bu insanlar, çalışmaktan özgürlük ve eşitlik taleplerini oluşturacak siyasal katılım süreçlerine zaman da bulamayacaklardır.”<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Eğitimi orta, geliri alt sınıftaki kitleler</h2>Doç. Dr. Bülent Küçük, demokratik bir toplumda işçi sınıfı ve orta sınıfların iki temel dayanak oluşturduğunu belirtiyor.“Toplumsal olarak güçlenen sınıflar kendilerini siyaseten temsil edecek mekanizmalar kurarak taleplerini dile getirebilirler. Bu işçi sınıfı ya da orta sınıflar olabilir. 1970’lere kadar işçi sınıfı özellikle sendikalaşma yöntemiyle siyaseten güçlü bir konuma gelmişti. Orta sınıf da ekonomik gücünü artırarak siyasal temsiliyetini artırmış ve demokrasi talebini güçlü bir şekilde dile getirebilmişti. Ancak, her iki sınıfın da toplumsal olarak zayıflaması siyaset üzerindeki etkilerini de sınırlandıracaktır.”Bülent Küçük, günümüzde orta sınıfın artık kendisini yeniden üretemediğini ve yukarıya doğru sınıf geçişgenliğinin azaldığını belirtiyor. Orta sınıf aileden gelen birinin günümüzde iyi bir eğitim almasına rağmen ekonomik olarak sınıf düştüğünü belirten Küçük, ücretli çalışanların giderek “köle statüsünde” bir hayat sürmeye başladığını söylüyor. Yani sadece hayati ihtiyaçlarını karşılamak için çalışıyor insanlar.Türkiye’de orta sınıfın küçüldüğünü söyleyen Küçük artık iki uluslu bir toplum yapısı oluştuğunu belirtiyor. Bir yanda milli gelirin çok büyük bir kısmına sahip olan %1’lik kesim, diğer yanda açlık sınırında yaşayan ücretli çalışanlar. Orta sınıfların ise artık “eğitim olarak orta sınıfa ait ancak gelir olarak alt sınıfta olan” kitleler haline geldiğini söylüyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yoksullaşma ve demokrasi</h2>"Türkiye’deki otoriter rejimin toplumsal yapıyı dönüştürdüğünü" ifade eden Küçük, “Bugün Türkiye’ye baktığımızda örgütlenme gücünü kaybetmiş, siyasi temsiliyeti olmayan ve kendi içinde kimlik politikalarıyla bölünmüş bir alt sınıflar yığını oluştuğunu” belirtiyor. Buradan siyasal rejime müdahil olacak ve siyaseti denetleyecek bir toplumsal muhalefetin örgütlenmesinin de zor olacağını ekliyor.AKP hükümeti, siyaset bilimi literatüründe, genel anlamda, <a fr-original-style="" href="https://www.mei.edu/publications/turkeys-democratic-resilience-under-populist-authoritarian-rule" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">otoriter-popülist</a> olarak tanımlanıyor. Özgürlükleri kısıtlayan, demokratik kurumları çökerten ve ekonomik eşitsizlikleri artıran politikaları hayata geçirirken seçmen kitlesini kısa vadede memnun edecek popülist politikaları da devam ettiriyor. Siyasal rejimin finansmanını sağlayan belirli sermaye grupları servet transferi mekanizmalarıyla zenginleştirilirken seçmen tabanının büyük çoğunluğunu oluşturan dar gelirli kesimler de sosyal yardımlar yoluyla ayakta tutuluyor.&nbsp;<a fr-original-style="" href="editor.apos.to/newsletters/show/5e2e0f12d362c20bb9c95190" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Bir önceki yazımızda</a> da ifade ettiğimiz üzere yeni ekonomi modelinde ihracat yapan sermaye grupları ucuz krediler ve devlet teşvikleri yoluyla servetlerini artırarak iktidara olan desteklerini de devam ettiriyorlar. Demokrasi talebinin en güçlü kaynağı olan orta sınıflar ise sistematik şekilde yok ediliyor. Bülent Küçük’ün ifade ettiği üzere bugün oluşturulmaya çalışılan iki uluslu toplum yapısında, orta sınıfların eriyerek alt sınıflara dönüştürülmesi tabandan gelecek olası bir demokrasi talebini de engellemeyi amaçlıyor. Hayati ihtiyaçlarını karşılamak için sosyal yardımlara muhtaç bir kitle ise hükümetin seçmen tabanını bir arada tutabilmesini kolaylaştıracaktır.

Spektrum

Gelir adaletsizliği ve orta sınıfın erimesi toplumu nasıl değiştiriyor? Yoksullaşmanın otoriterlik ve demokrasiyle ilişkisi ne?

Türkiye Ekonomi Modeli'nin Politik Ekonomisi II – Orta sınıf yok oluyor

• Çingene: Türkiye’de Yaftalama ve Dışlayıcı Şiddetin Toplumsal Dinamiği<img src="https://images.aposto.com/2021/7/6/1628314574770.jpeg" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.51" alt="Çingene- Türkiye’de Yaftalama ve Dışlayıcı Şiddetin Toplumsal Dinamiği - Koç Üniversitesi Yayınları" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Koç Üniversitesi Yayınları (KÜY) tarafından yayımlanan; Çingene: Türkiye’de Yaftalama ve Dışlayıcı Şiddetin Toplumsal Dinamiği, toplumsal bir sorunu etkileyici ve öğretici biçimde açıklıyor.Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde öğretim üyesi Gül Özateşler’in kaleme aldığı, Didem Dinçsoy’un çevirisini üstlendiği kitap, sosyoloji kategorisinde yer alıyor.Bir ulusun toplumsal hafızası nasıl şekillenir, toplumdaki çoklu kimlikler nasıl inşa edilir, toplumsal kategorilerin dönüştürülmesi nasıl gerçekleşir? Türkiye’deki Çingenelere karşı uygulanan dışlayıcı şiddet üzerinden bu soruların cevaplarını arayan Özateşler, 1970 yılında Çanakkale’nin Bayramiç kasabasında yaşanan ve Çingenelerin zorla yerinden edilmelerine uzanan olayları mercek altına alıyor. Özateşler, küçük bir kasabadan ülkenin bütününe uzanan bir analiz çerçevesinde, Türkiye’nin sosyoekonomik yapısının, Çingenelik kategorisinin inşasının, milliyetçiliğin, etnik ve dinsel kimliklerin yeniden üretiminin de izlerini sürüyor. Çalışmada kullanılan sözlü tarih yöntemi, olayı failler, kurbanlar ve yetkililerin bakış açısından görmemizi sağlayan, gündelik olanın ardındaki tarihsel yapıyı ortaya çıkaran bir perspektif sunuyor.

Sosyoloji ile ilgili hikayeler