• Selimiye Camii'nde yürütmeyi durdurma kararı: Selimiye Camii'nde gerçekleştirilen kubbe restorasyonu için yürütmeyi durdurma kararı alındı.<ul><li>Restorasyon çalışmaları, yerel halk ve uzmanlar tarafından eleştirilmişti.</li><li>Karar, Selimiye Camii'nin tarihi ve kültürel değerinin korunması amacıyla alınmıştı.</li><li>Restorasyon süreci, caminin mimari özelliklerine zarar verebileceği endişesiyle gündeme gelmişti.</li></ul>

Canlı Gündem

General Léon Marie Eugène de Beylié'nin 1903 yılında kaleme aldığı "L'habitation Byzantine: Les Anciennes Maisons de Constantinople" adlı eserde, Fener Evlerindeki mimarinin Bizans'a dayanan kökenleri çeşitli çizimler ve fotoğraflar ile açıklanmıştır.&nbsp;De Beylié, 20.yüzyıl başında Fener Caddesi'nde eski deniz surlarının dışında bu evlerden 20 tane bulunduğunu; şehrin genelinde ise benzer mimari özelliklere sahip toplam 80 tane ev olduğunu öne sürer. Evlerin genellikle 17 ve 18.yüzyıl kitabesi olduğunu ancak bazılarının 15.yüzyıla tarihlendiğini belirtir. İster fetih sonrası dönemden, isterse de 17. yüzyıldan kalma olsunlar; tüm Fener Evleri 14.yüzyıl Bizans sivil mimarisinden esintiler taşımaktadır.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/6/1674905813595.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.59" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Fener Evleri Çizimi, 1927 Kaynak: Louis Rosenberg / The William S. Pilling KoleksiyonuOsmanlı sivil mimarisinin özgün örneklerinden olan Fener Evleri, İstanbul'un diğer semtlerinde yer alan geleneksel ahşap mimariye tezat oluşturan taş yapılardır. Kalın duvarlar, iri demir parmaklıklar, konsollar üzerinde taşınan cumbalar ve kemerli kapılar, Fener Evlerini karakterize eden mimari unsurlar olmuştur. Bu evlerde, geç Bizans dönemi mimarisinin ana ögelerinden olan kirpi saçak, yarım daire biçimli pencereler ve taş-tuğla almaşık cephe düzeni sürdürülürken; kubbe veya tonozla örtülen bir plan tipolojisi benimsenmiştir. Sivri kemerli-şebekeli pencereler ise Bizans mimarisinden kopuşun ve dönemin yeni üslup özelliklerinin benimsendiğinin göstergesidir.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/6/1674906233428.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.33" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Fener Evleri, 1900'ler Kaynak:&nbsp;L'habitation Byzantine: Les Anciennes Maisons de ConstantinopleDe Beylié, ilk Venedik Elçiliği'nin; sonrasında ise Fenerli Spatharis ailesinin kullandığı 270 ve 272 nolu Fener Evleri üzerine, Stephen Gerlach'ın 1690 İstanbul ziyaretinde yaptığı mimari analizleri şöyle aktarır:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(10, 27, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(10, 27, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">"İki katlı Petite Voite Evi (küçük tonozlu ev), tuğla ve taştan inşa edilmiştir. Küçük bir tonozla örtülü giriş mekanı, sağında merdiven olan bir hole açılmaktadır. Denizden su sızdığı için evde bodrum kat bulunmamaktadır; bunun yerine sokak seviyesinde bulunan tonozlu bir oda depo olarak kullanılmaktadır. Birinci katta yer alan büyük tonozlu merkez oda ise neredeyse tüm evin genişliğini kaplamaktadır. Tonozlu narteksin önünde yer alan mukarnas başlıklı mermer sütunlar merkez odayı çevrelemektedir. Çatı yükünü hafifletmek için 5.yüzyıl Bizans mimarisine benzer şekilde tonoz ve çatı arasındaki boşluk toprak çömleklerle doldurulmuştur. Bu yöntem diğer Fener Evleri'nde de kullanılmıştır."</blockquote><img src="https://images.aposto.com/2023/0/4/1674769195848.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.86" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">270 numaralı evin 1. kat plan şeması Kaynak: L'habitation Byzantine: Les Anciennes&nbsp;Maisons de Constantinople<img src="https://images.aposto.com/2023/0/6/1674905050145.png" width="550" style="width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.90" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Benzer plan şemasına sahip olan Fener'deki&nbsp;Sina Manastırı Metochionu İkametgahı Kaynak: W. H. Bartlett, “A Turkish Apartment in Phanar”, 1830.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/6/1674905682851.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.34" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Fener Sina Manastırı Metochionu, 1900'ler Kaynak:&nbsp;L'habitation Byzantine: Les Anciennes Maisons de Constantinople<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(10, 27, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(10, 27, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">"270 nolu evin bitişiğinde yer alan ve yine Venedik Elçiliğinin kullandığı 272 numaralı ev ise ilginç bir plana sahiptir. Sütunlarla çevrili ve düz tavanlı geniş bir oda ile tonoz örtülü bir hol arasında merkezi bir merdiven yer almaktadır. Ne yazık ki zemin kattaki merdiven ve tonozlar depremden zarar gördüğü için Bay Spatharis bu binayı yıkmak zorunda kalacağından korkmaktadır. Böylece Fener'in tüm eski evleri yavaş yavaş yok olacak gibi duruyor."</blockquote><img src="https://images.aposto.com/2023/0/4/1674771777988.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="2.18" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">272 numaralı evin 1. kat plan şeması Kaynak: L'habitation Byzantine: Les Anciennes&nbsp;Maisons de Constantinople<img src="https://images.aposto.com/2023/0/4/1674773702936.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.29" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">270-272 numaralı Fener Evleri, 1900'ler Kaynak:&nbsp;L'habitation Byzantine: Les Anciennes Maisons de Constantinople<img src="https://images.aposto.com/2023/0/4/1674774167222.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.95" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">270-272 numaralı Fener Evleri, 1934 Kaynak: Dumbarton Oaks Araştırma Kütüphanesi - Nicholas V. Artamonoff Koleksiyonu<img src="https://images.aposto.com/2023/0/6/1674904959935.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.52" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Fener Evleri (sağda 270-272 numaralı evler) Kaynak: Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin, 1907.Fener'deki eski evlerin ileride tamamen yok olacağından endişe duyan yazar, son olarak merkezi kubbeli plan şemasına sahip olan 302 numaralı evi Bizans mimarisiyle özdeşleştirerek anlatır:<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(10, 27, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(10, 27, 255); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">"302 numaralı ev eski Venedik elçiliğine yakın bir konumdadır. Birinci katında yatak odası veya oturma odası olarak kullanıldığını düşündüğümüz merkezi bir odadan bahsedeceğiz. Her Fener Evi'nde olduğu gibi, bu oda da yine pencereleriyle sokağa bakan bir düzen tercih edilmiştir. Bizans üslubunda sarıya boyanmış bir korniş, sütun başlıklarının yüksekliğinde duvarlar boyunca uzanır. 270 ve 302 numaralı evlerin oturma odaları-yatak odaları, Labarthe tarafından çok iyi şekilde tarif edilen Konstantinopolis İmparatorluk Sarayı'nın benzer işleve sahip odalarıyla benzerlik taşıyor. Narteksi, tonozlu veya kubbeli odayı her zaman Bizans mimarisinde buluruz; burada eksik olan sadece mozaikler."</blockquote><img src="https://images.aposto.com/2023/0/4/1674772628267.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.75" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">302 nolu evin 1. plan şeması Kaynak: L'habitation Byzantine: Les Anciennes&nbsp;Maisons de Constantinopleİstanbul'un Fethiyle beraber Fener-Balat bölgesine geçen Venedik kolonisinden miras kalan Fener Evleri, 18.yüzyıldan itibaren gelişim gösterir. Fenerli Rum Beylere ait sarayların, "selamlık" ya da "divanhanesi" olarak kullanılmaya başlanan evler; yapım tekniğiyle Bizans mimarisini, mekan biçimlenişiyle ise Osmanlı dönemini yansıtacak şekilde inşa edilmeye devam eder. İç mekanlardaki süsleme ve bezemelerde Osmanlı Baroğu'nun izlerini görmek mümkündür. Yapılar 18. yüzyıldan kaderine terk edildiği döneme kadar; depo, atölye, ticarethane, konaklama ve eğlence gibi farklı amaçlara hizmet verir.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2023/0/6/1674906711278.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.42" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Fener Evleri, 1900'ler Kaynak: Atatürk Kitaplığı Kartpostal Arşivi<img src="https://images.aposto.com/2023/0/6/1674904425751.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.57" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Fener kıyıları, 1900'ler Kaynak: Atatürk Kitaplığı Kartpostal Arşivi<div fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;" title="Page 1">Sanayi tesislerinin 19.yüzyıldan itibaren kıyıda yoğunlaşmasıyla Fener Evlerinin imalathane olarak kullanılmaya başlanması, ileriki süreçte harap bir hale gelmesine neden olur. Eski Venedik Elçiliği'nin de dahil olduğu pek çok Fener Evi, 1985 yılındaki Haliç kıyısında gerçekleştirilen kentsel planlama çalışmaları sonucunda yıktırılır. Böylelikle günümüze oldukça az Fener Evi ulaşır ve çoğunluğu harap haldedir.</div>

Strolling Istanbul

Fener Evleri'nin tarihsel süreci ve Bizans mimarisine dayanan kökenleri üzerine.

Tarihi Fener Evleri

Cumhuriyet kurulduktan sonra Ayasofya Camii ibadet için Müslümanlara hizmet vermeye devam etti. Ancak Ayasofya’nın durumu hiç iyi değildi. Merkez kubbenin yıkılma tehlikesi vardı. Tarihi önemi sebebiyle de Vakıflar Genel Müdürlüğü, onarım sorumluluğunu üstüne almak istemiyordu. Bu görevi üstlenen Bayındırlık Bakanlığı, tespit ve onarım işine başladı.&nbsp;Kubbe kurşunları, alçı pencereleri tamir edildikten sonra zayıf olduğu görülen güneybatı esas ayağının geçidi kapatılarak ayağın bir kısmı demir levha ile güçlendirildi ve yağmur sularının girişini önlemek amacıyla kubbe demir çubuklarla bağlandı.&nbsp;1926’da son bulan bu tamirat işleri, tarihi yapıya bir nebze nefes aldırdı, süre kazandırdı. Çünkü Ayasofya’nın hala çok ciddi bakıma ihtiyacı vardı. İşte müzeye giden yolda küçük küçük adımlar burada atılmaya başlandı. 1926’dan itibaren Amerikan mimarlar cemiyeti Ayasofya’nın tamirini, masrafları da karşılayarak üstlenmek istedi. Türkiye Cumhuriyeti ise milli gurur gerekçesiyle bu teklifi reddetmeye <a fr-original-style="" href="https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1184889" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">hazırlanmaktaydı</a>.&nbsp;1929’a gelindiğinde Ayasofya bakımsız bir durumdaydı. Yenilenmesi için gerçekten büyük bir projeye ihtiyaç vardı. İki yıl sonra Amerikan Bizans Enstitüsü Müdürü’ne, Ayasofya mozaiklerini ortaya çıkarma ve temizleme izni verilir. 1932’nin nisan ayından itibaren mozaiklerin ortaya çıkarılma çalışmaları başlar. Ayrıca güçlendirme ve onarım çalışmaları da yapılmaktaydı. Ayasofya’nın etrafında devam eden kazı çalışmaları ile birlikte bu tarihi yapı hem güçlenir, hem yenilenir hem de tüm mimari değeri, ihtişamlı güzelliği ortaya çıkmaya başlar. Özellikle 500 yıldır üstü sıva ile kapatılmış şekilde duran mozaiklerin ortaya çıkacak olması büyük bir heyecan yaratmıştı. &nbsp;Belki de ortaya çıkan bu ihtişamlı güzellik, bu yapı hakkında müze kararı verilmesini kolaylaştırdı.Sonuç olarak 1930 ila 1935 yıllarında restorasyon çalışmaları sebebiyle halka kapatılan Ayasofya, Bakanlar Kurulu'nun 24 Kasım 1934 tarihli kararıyla müzeye çevrildi. Müze, 1 Şubat 1935’te açıldı.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/1/2/1645500160355.jpeg" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="0.79" width="550" alt="Ayasofya mozaiklerini ortaya çıkarma, temizleme çalışmaları" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">

İstanbul'da Nasıl Eğleniyorduk?

     

Müze olmadan önce Ayasofya

Yakın bir arkadaşıma uğramak istediğimde Üsküdar’daki Karacaahmet Mezarlığı’nın yanından geçiyorum. Barbaros Mahallesi sınırları içinde yer alan mezarlığın girişindeki Şakirin Camii de gözüme ilişiyor her seferinde. İlk yapıldığında “ne kadar modern bir cami” tartışmalarını sırtlayan yapı, yıllardır devam eden tartışmayı daha da sürdüreceğe benziyor. Halbuki modern öğelerinin yanında gayet alışılmış çizgileri de barındırıyor. O noktada Emre Arolat’ın Sancaklar Camii’sini hatırlayalım örnek olarak. Güzargâhtaki alansal algıya üzerine dönersek tasarım elementleri bir araya gelince “protokol cami” diye anılan bu yapının mahalleli ve yoldan geçenler için anlamı üzerine düşünmek isterim.&nbsp;Şakirin Camii: 2006’da yapımına başlanan ve 2009’da açılan cami, Semiha Şakir Vakfı adına yaptırıldı. Semiha Şakir, Beyrut’ta yaşayan bir hayırsever(di). Şimdiye kadar yaptırdıkları ve adına yapılanlar arasında okul, kütüphane, cami gibi farklı fonksiyonlu yapılar bulunuyor. Şakirin Camii mimarı Hüsrev Tavla, iç mekân uygulamaları için Zeynep Fadıllıoğlu’yla <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmYWU5MjI1ZDZjODk1MDAwNzA2NmZlYSZ1c2VyPTVlNWJlYTE3MDhlZGE3NzU0MjFhZmY4YyZhdXRob3I9NWVjMGRmOWYwMTU3NTkxNmExYzdlMDMzJnVybD1odHRwJTI1M0ElMjUyRiUyNTJGbmV3cy5iYmMuY28udWslMjUyRjIlMjUyRmhpJTI1MkZldXJvcGUlMjUyRjc2MzYxNDIuc3Rt"">çalışınca</a> ortaya çıkan sonuç, birçok kanalı caminin haber değeri taşıdığına ikna etti. Mimar ve tasarımcılar için bu kadar dikkat çekmesini de rahatsız edici olduğu tahmin ediliyor.&nbsp;Caminin tasarım anlayışını irdelersek birçok farklı disiplinden kişinin çalışarak “kolektif” bir anlayışı oluşturduğu not ediliyor. Bunun bir kıymeti var. Aynı şekilde Birleşik Krallık’ta yaşayan heykeltıraş William Pye’ın avludaki su havuzu <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmYWU5MjI1ZDZjODk1MDAwNzA2NmZlYSZ1c2VyPTVlNWJlYTE3MDhlZGE3NzU0MjFhZmY4YyZhdXRob3I9NWVjMGRmOWYwMTU3NTkxNmExYzdlMDMzJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy53aWxsaWFtcHllLmNvbSUyNTJGd29ya3MlMjUyRnNha2lyaW4tbW9zcXVl"">tasarımının</a> da… Pye tasarımıyla sükûneti anımsatıyor. Su elemanlarının şehir tasarımındaki yeri nefes almak ve mutlu olmak için bir mola verilmesine yardımcı oluyor. Fakat bütüne baktığımızda birbiriyle uyuşmayan ve bir yaklaşımdan ziyade toplama birkaç anlayıştan öğeler barındıran cami “protokol için tasarlanmış” damgası yemekten kaçamıyor. Çünkü aynalar, camla yapılan ışık oyunları, alüminyum kubbe alışılması için zaman istiyor. Fakat mimari veya günlük eleştiriler, farklı zaman dilimlerindeki deneyimlerin sonucunda oluşmuş olabilir.İbadet mekânı tasarımı: Camiden bahsederken değindiğim farklı anlayışlar neler, ona da kısaca değinelim. Türkiye’de ibadethaneler için üç farklı yaklaşım geçerli: Klasik, popülist ve modern. Klasik cami tasarımlarının Osmanlı İmparatorluğu döneminde literatüre geçen oran ve ölçülerle bezeli olduğunu, takipçileri tarafından da Doğan Kuban gibi mimarlar tarafından “…Diyelim ki Selimiye’yi Şehzade'yi taklit ettik. Neyi kanıtlayacağız? 450 yıldır aynı yerde kaldığımızı mı? Cami yapmayız ama istersek gökdelen yaparız mı? Oysa İslam’da hiçbir maddi eşyanın kutsallığı yoktur. Bu bir tür putperestlik sayılır. Onun için her kopya, sanat açısından, yapıldığı zaman tarihin çöplüğüne atılmış bir mirasyediliktir.” şeklinde eleştirildiğini de okumak mümkün.&nbsp;Popülist anlayışın ürünleri genellikle karışık stilleri barındıran ve bir bütünlük taşıma amacı olmayan yapılarla tezahür ediyor. Fakat bir mahalle sakini veya yoldan geçen biri alanın düzeniyle ilgili neleri benimsiyor? Mimar Frank Ching’e göre doluluk ve boşluklara göre fiziksel katmanı; ışık, renk ve yansımalardan bize kalan algısal katmanı; sembollerin bizde uyandırdıklarıyla şekillenen kavramsal katmanı hissediyor ve bunun toplamının ortalamasını atmosfer diye özetliyoruz. Yine Şakirin Camii için de hislerde orta noktayı bulamasak da kederli ziyaretçilerinin huzur bulması için inşa edilen ibadethanenin en başından itibaren farklılıklara merhamet ettiği söyleyebiliriz.&nbsp;

Aposto İstanbul

Barbaros Mahallesi'nin sınırında yer alan Karacaahmet Mezarlığı'nın girişindeki cami, yoldan geçerken beni düşündürüyor. Peki, "protokol cami" diye eleştirilen yapı bundan mı ibaret? 

kubbe ile ilgili hikayeler