Bergamot, limona benzer ancak şişman, yeşil/sarı bir turunçgildir. Meyvenin en iyi sıcak bölgelerde, yani Akdeniz ve benzer iklimlerde yetişmektedir.İtalya’da Calabria bölgesinin en büyük şehri Reggio (çizmenin en parmakucu noktasında), Türkiye’de Antalya, Hatay, Mersin, Adana gibi sıcak iller, Arjantin, ve Batı Hindistan, bergamotun üretildiği yerlere örnektir.Kelimenin Türkçeye nasıl geçtiğine bakıldığında, birincil kaynak olarak Fransızca bergamote <a fr-original-style="" href="https://sozluk.gov.tr/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">gösterilmektedir</a>. Fransızca kaynaklara bakıldığında, kelimenin İtalyanca&nbsp;bergamotta’dan&nbsp;16. yüzyılda geçtiği <a fr-original-style="" href="https://www.cnrtl.fr/etymologie/bergamote" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">anlaşılmakta</a>.Ancak 16. yüzyılda İtalyancadan Fransızcaya geçen anlamında bergamotta “bir armut çeşidi” olarak <a fr-original-style="" href="https://etimo.it/?cmd=id&id=2138&md=315f590aad8dfa7cf6f547f30bd78314" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">geçmektedir</a>. İşte burada ilginç bir husus karşımıza çıkıyor.Bergamotta aslında Osmanlı Türkçesi&nbsp; “bey armudu” ifadesinden İtalyancaya <a fr-original-style="" href="https://etimo.it/?cmd=id&id=2138&md=315f590aad8dfa7cf6f547f30bd78314" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">uyarlanmıştır</a>. Muhtemelen olgunlaşmamış yeşil renginden ve armudu andıran biçimden dolayı bu turunçgile “armut” ifadesi yakıştırılmıştır.Bazı kaynaklarda bergamotta kelimesinin aslında Bergama ilçesinden (eski Yunanca adıyla Pergamon) geldiği ileri sürülür. Ancak ilk İtalyanca kaynaklardaki “armut” anlamının istikrarlı bir şekilde öne çıkması bu ihtimali biraz daha az olası kılmaktadır. Özellikle de Bergama ve İzmir ilinin iklimi, bergamot yetiştirmek için Akdeniz’den daha uygunsuzdur, neden bu ilçenin adının verileceği meçhuldür.Yani aslı Türkçe olan bir ifade, İtalyanca ve Fransızca duraklarının ardından Türkçeye geri dönmüştür. Kelimelerin bu şekilde kaynak dile geri dönmesine “tekrar ödünçleme” (İngilizce “reborrowing”) denmektedir. <hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Tekrar ödünçleme, ilginç hikayeler ve tarihsel etkileşimler ifade etmektedir. Türkçe ulus kelimesinin de bir tekrar ödünçleme olduğu ifade edilir. Başka dillerde tekrar ödünçleme örnekleyen, ve Türkçede de bulunan kelimelere birkaç örnek: manken, redingot, zürafa, ketçap, mühendis.Bir sonraki bölümümüzde tekrar ödünçleme olgusunu daha yakından inceleyeceğiz...

Kelime Köşesi

<img src="https://images.aposto.com/2021/5/2021-06-26T06:40:08.414Z_sm.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="Infinity" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">İllüstrasyon:&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.instagram.com/yeraz_g/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Yeraz Gökbaş</a><hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;"> <ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Gün batımında çıplak ayakla dalgaların ıslattığı bir kumsalda yürümek. Sardunya Adası'nda Cala Mariolu'dayız biz.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Güneşin tepede olduğu saatte ıslak ve kumlu saçların, deniz tuzlu bedeninle Aperol sipariş etmek. Aperol varsa Mousehole, Penzance veya St Ives'da bile Akdeniz havası esiyor.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Kumun üzerine hasır sermek, kulağında Ziad Rajab çalarken gündüz düşlerine dalmak.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bozcaada'da gün daha yeni aydınlanırken Ayazma'ya, Habbele'ye doğru yola düşmek. Buz gibi denize kendini atmak. Girince alışıyor insan.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Denizi koklamak, denizi dinlemek, denize bakmak, denize dokunmak: Denizin üzerinde, kenarında veya denizin dibinde keşfe çıkmak. Mısır'a, Marsa Allam'a, denizler altındaki fersahları görmek için gitmenin hayallerini kurmak.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Mazıköy'ün veya Çökertme'nin koylarında gece denize çıplak girmek. Yaşasın özgürlük!</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Çiçekleri koklaya koklaya yürümek. Ihlamur, mimoza, nergis. İsimlerini öğrenmek için fotoğraflarını çekmeyi unutmamak.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yanına bir sürü kitap almak, hepsinden birkaç satır okuyup sonra dalgaların, rüzgârın, uzaktan "Süt darı mısııır" diye bağıran arabanın rehavetine kapılmak.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Şehrin ya da bölgenin meşhur turunçgiliyle tanışmak: Kokteylin içinden burnuna dolan kumkuat kokusunu, satsumanın rayihasını içine çekmek.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Saçına papatya suyu, limon sürmek; güneşin rengini alsın diye beklemek. Güneşten soyulan derini, vücudundaki acısını bile sevmek. Nemlendirici. Evet. Yanında olmalı.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yollar bizi götürdüğünde<a fr-original-style="" href="https://www.instagram.com/incirkayakoy/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">&nbsp;İncir Kayaköy</a>'ün pötikare masa örtülü masalarına oturmak. Enginar, of evet enginar söylemek! Enginar denince akla Seferihisar'daki&nbsp;Artemis&nbsp;düştü bak. Enginar dolması, böreği, salatası, mevsimine göre kivili, böğürtlenli, karadutlu tatlısını bile yapmışlardır.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Lokallerin lokantasında öğle yemeğine oturmak. Cibes, hardal otu, kara hindiba, ebegümeci, sirken otu üzerine zeytinyağı, limon, sarımsak gezdirmek.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bölgenin şarabı,&nbsp;ouzo'su, rakısı, limoncello'su; neyi varsa sepete atmak. Yanında da pastaneden veya mercato'dan taze atıştırmalıklar; doğru pikniğe.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Meşhur maki bitki örtüsünü, Akdeniz'i veya zeytin ağaçlarını görebileceğin, aralarından geçebileceğin bir rota bulmak, en az 10.000 adım atmak ve tüm gün doğayı keşfetmek. Bu parkur Likya Yolu'ndan geçerse, Gelidonya Feneri'nde güne, Akdeniz'e hoşçakal demek.</li></ul>

Soli

Günlerden ne, saat kaç bilmiyorum. Odaya belli belirsiz bir ışık giriyor pencereden. Gördüğüm rüyayı anımsıyorum bir anda. Kocaman bir park. Arkada, iki sokak sanatçısı: birinin elinde kamera, diğerinde labutlar. Labutları havada döndürerek köprüden geçiyor biri, diğeri kamerayla peşinde, ben de onun... Labutlar havada döndükçe sureti kapanıp açılan güneş yüzüme vuruyor. Yüzümde ikamet eden güneşle yataktan kalkıp zaman kaybetmeden dışarı çıkıyorum. Şehre en son dört yıl önce gelmişim, yeniden keşfe çıkmak için iyi bir süre. Dükkânlar kapalı. Paradas 7’nin önünde duruyorum, burası açık. İçeri giriyorum. Hasır, ahşap ve tuğla birlikteliği hâkim. Sevilla’nın Ortaçağ’dan bugüne, gökdelen dikilmeden gelmiş sokaklarının aksine oldukça modern bir yer burası. Gözlerim fayans duvarlar ararken bir papağan uçuyor, sabah kahvemi içeceğim masanın üzerine konmuş bana bakıyor. Peki madem deyip eşlik ediyor, masaya oturuyorum. “Buenos dias! Puedo ordenar?” (İyi günler, bir şeyler sipariş edebilir miyim?) Kimse görünmüyor. Biraz bekliyorum ama papağan ve ben yalnızız. Çok geçmeden papağan uçup gidiyor kapıdan, ben de arkasından.Museo mahallesinde yürümeye başlıyorum, kahve içsem iyi olur. Bu sırada elinde eski bir kamera, 20’lerinin sonunda olduğunu tahmin ettiğim biri yanıma yaklaşıyor, zihnimi okumuş gibi “No conozco ninguna cafeteria buena por aquí.” (Buralarda iyi bir kahveci bilmiyorum.) Pekâlâ, buralarda iyi kahve içecek bir yer yoksa madem. Peşine takılmak isteyip istemediğimi soruyor. İsterim tabii. İlk köprüden karşıya geçiyoruz: Puente del Cachorro. Köprünün adını okurken aramıza birinin daha katıldığını görüyorum, gülümsüyoruz birbirimize. Onun ellerinde bir çeşit turunçgil var. Hangisi çıkaramıyorum. Havada dört tanesini döndürüp yakalıyor. Parque Fernando Magallanes’in yanından yanından yürüyoruz.<img src="https://images.aposto.com/2021/5/2021-06-10T17:14:22.329Z_sm.png" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="Infinity" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Centro Andaluz de Arte Contemporáneo’ya benzettiğim bir yapı görüyorum uzaklarda. Nehrin bu tarafında mıydı? Tonton bir çift yürüyor önümüzde. Kadının üzerinde dökümlü ve şık bir entari, üzerinde çiçekler var. Mini minnacık çantasını sıkı sıkı tutmuş. Adamın kafasında hasır şapkası, üzerinde çizgili gömlek, jilet gibi bir pantolon. Dönüp kadına bir şeyler anlattıkça piposunu görüyorum. Adımlarımızı onlara uyduruyoruz. Bu mevsimde hangi deniz ürünü yenir, onu tartışıyorlar. Parktan müzik sesleri geldiğini söylüyor bu sırada kadın, gel biraz dinleyelim diyor, yollarımız ayrılıyor. Elimizde churros’lar, sosa bana bana yürümeye devam ediyoruz. Nereden geldi bu churros’lar? Karşımda dev bir el uzanıyor churros’lara doğru. Nasıl yani? Ah, müzeye varmışız. Demek herkes buradaymış! Yüz boyası yapanlar, kaykayına binenler, çimenlerde yoga yapanlar, müzeden çıkan aileler... Bütün Sevilla karşımda; Alcázar ve civarından, Sevilla’nın geri kalan her yerinden daha renkli burası diye düşünüyorum. Bizim hokkabazın omuzunda papağan, bana sesleniyor. Adımı nereden biliyorlar? Söylemiş miydim acaba, tanıştık mı?Bu sırada bir başkasının daha adımı seslendiğini duyuyorum. Bir kadının sesi. Maria, Maria Halios! Ne işi var acaba burada? Belki sergisi vardır. Ona doğru yürüyorum. Biraz hasret gideriyoruz. Bana burada ne işim olduğunu ve neden ona haber vermediğimi soruyor. Ben daha cevap vermeden kolumdan tutup birkaç saat showroom’u kapatacağını bildiriyor, Baron’da öğle yemeği yiyecekmişiz. Baron mu? Beyrut’a nasıl geldik? “Buralar nasıl oldu? Her şey yolunda mı?” diye sormak istiyor, ağzımda bir şeyler geveliyorum şaşkınlıkla. “Her zamanki gibi; her şey yolunda değil ama biz küllerimizden doğmayı iyi biliriz.” diyerek gülümsüyor. Daha fazla konuşmama fırsat vermiyor. "İki adım buradan, haydi!” diyor, “Hayallerim var Galata-Mar Mikhael arası” “Konuşuruz,”. Peşine düşüyorum.<img src="https://images.aposto.com/2021/5/2021-06-10T17:15:04.409Z_sm.png" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="Infinity" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"> <hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Önce Papercup’a uğrayıp bir kitap almak istiyor. Ah evet, Papercup yakında, Baron da öyle olmalı. Pharoun Caddesi’nde birkaç adım atıp Papercup’a varıyoruz; Arapça sorulara verilen Fransızca cevaplar çalınıyor kulağıma. Diane Ferjane’nin sahibinin oğluyla karşılaşıyoruz; Beyrut’un meşhur antikacısı. Maria tanıştırıyor bizi. “Enchanté!” (Memnun oldum). Bundan iki yıl önce Yıldız Sarayı’nda II. Abdülhamit’e hediye olarak yaptırılan eşyaları ve iki ülke, binbir kültür arası hikâyeleri anlatmıştı babası. Ne hayat dolu bir insandı! O nasıl diye soracak oluyorum; bu sırada omzuma bir el dokunuyor. George! “Ti kanis?” deyip hemen sarılıveriyor eski günlerdeki gibi. *“Ben iyiyim, siz nasılsınız asıl?”* diye sormak istiyorum ama nafile. Maria ve George aralarında Yunanca konuşuyor, Maria bu sırada eliyle bana Carton’un A Proustian Memory sayısını gösteriyor. Damağımda feta, tahin ve narın karışık tadı, aklımda yıkılıp dökülmüş bir şehir; içinde mutlu insanlar. Gözüme karşı duvara yazılmış Arapça bir yazı takılıyor. George sorduğumu anlamış gibi: “There is hope, yet.” diyor. “Páme Páme!”“Páme Páme!”, “Elif, haydi, neye bakıyorsun?”. Denize, denize bakıyorum. Ne ara geldik buraya? Saat kaç? Bütün gün yemek yemedim. Haydi yemek yiyelim demek istiyorum. Labutlu hokkabazın omzunda bizim papağan. Buralara kadar nasıl uçtu acaba? Denizi; saçlarımı ve aklımı karmakarışık eden rüzgârı arkamıza alıyoruz. İstikâmet neresi bilmiyorum. Tek umudum bir şeyler yiyebilmek! Ionos Dragaomi Caddesi boyunca denizden yukarı yürüyoruz. Ano Poli’nin dışındayız. Turisti değil lokali sokakta şehrin. Selanik’in çarşı kardeşleri Bezesteni ve Kapani sağ tarafta kalıyor olmalı. Tezgâhlarda ve masalarda şenlik; Akdeniz’in incisi Ege’nin zeytinleri, peynirleri… Kapanmış mıdır acaba? Saat 7-8 olacak, restoranlarda akşam yemeğine hazırlık telaşı hâkim. Mamalouka, Omikron, Zythos… Ee, birinde durup şöyle bir uzo içmez miyiz? Yanında mezeler, keyfe keder.<img src="https://images.aposto.com/2021/5/2021-06-10T17:15:27.330Z_sm.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="Infinity" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Labutları havada çevire çevire yürüyordu bizimki. Masaların yanından geçerken çantasına koyuyor. Burada akşam yemeği, pek tabii ciddi bir müessese. Albeta’nın önünde duruyoruz. İki frappe iki mafiş! Biraz oturuyoruz kaldırımda. Yorulmuşum. Damağımdaki feta ve zeytinyağı tadının, burnumdaki uzo ve deniz kokusunun peşindeyim. Bizimki kamerayı çıkarıyor çantasından. “Akşam güneşi vuruyor yüzüne, o yüzden gel, şu masada oturalım.”. Feta saganaki söylüyor hemen, yanında ev yapımı beyaz şarap. Uzoya ne oldu diyecektim ama vardır bir bildiği. Varsın olsun şarap gelsin. Yanında ne yesek? Biraz menüye bakayım diyorum. Türkçe. Aklıma o bahçedeki nar ağacı düşüyor. Bir de o rakı sofraları. Boşver diyorum, gel bugüne. Güneş güzel, son demleri. Bu ışık, bu koku, bu duygu; hepsi burada. Endişeyi de, açlığımı da rüzgâr alıp götürmüş denizden yukarı çıkarken. Yerine neşe ve iştah bırakmış.Gözümü açıyorum. Işık, artık gözümün içine giriyor. Güneş tepede. Akdeniz’in tuzu ve rüzgârı şifalandırmış mıdır Beyrut’u? Güneş ısıtmış mıdır üzümleri? Papağan yolunu bulmuş mudur?Güneşin çocukları Beyrut, Selanik ve Sevilla'ya selam olsun.

turunçgil ile ilgili hikayeler