Prof. Dr. Mine Durusu TanrıöverMerhaba! Okumakta olduğunuz Dünyahali’nin 100. Sayısında sizlerle beraber olmaktan dolayı çok heyecanlı ve mutluyum. Bu yola çıkarken pusulam topraktı, ‘Toprağın Bilgeliği’ yoluma ışık tutsun niyeti ile kaleme sarılmıştım. Bu sayıda da beni sizlerle buluşturan toprağı onurlandırmak istedim. &nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.theguardian.com/environment/2022/may/07/secret-world-beneath-our-feet-mind-blowing-key-to-planets-future" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Toprak</a>, görünen dünyanın görünmeyen evrenidir. Canlı ve cansız organizmalar, mineral, su ve gaz içeren bir karışımdır. Ancak bu cümlenin basitliği sizi aldatmasın, tüm bu bileşenlerin birbirleriyle ve ev sahipliği yaptıkları bitkiler ile muazzam bir etkileşimi vardır.&nbsp;Toprak, yaşamdır.&nbsp;Bir çay kaşığı toprak milyonlarca mikroorganizma, binlerce mikroskobik hayvan ve kilometrelerce mantar iplikçiği içerir. Özellikle bitki kökleri etrafında ‘rizosfer’ olarak isimlendirilen bölgede yoğunlaşan bakteri ve mantarlar bitkinin gereksinimlerine göre besin maddesi, antimikrobiyal maddeler, hormonlar salgılayarak bitkinin sağlıklı bir şekilde büyüyüp gelişmesine ve hayatta kalmasına yardımcı olurlar. Bitki de köklerinden saldığı karbohidratlarla bu mikroorganizmaları besler ve onları köklerinin yakınında tutar. Mantar iplikçikleri toprak altında kilometrelerce uzunluğunda iletişim ağları kurarak bitkiler arasında haber taşır ve hangi bitkinin neye gereksinimi varsa birinden diğerine iletilmesini sağlar. Toprak, işbirliği ve karşılıklı faydaya dayanan, her şeyin yaşam için dönüştürüldüğü barış dolu bir toplumsal yapı sergiler.Toprak, insandır.&nbsp;Latince’de ‘humus’ kelimesi ‘toprak’ anlamına gelen dişil bir kelimedir, insan anlamına gelen ‘humanus’ kelimesi ile ilişkilidir. Toprak ‘Ana’dır, dünyadaki yaşam ağı canlıları besleyen toprak sayesinde örülür. Sevgili Buket Uzuner, Tabiat Dörtlemesi’nin ikinci romanı Toprak’ta “Toprak Ana: Yeryüzünün Rahmi’dir” der ve toprağa pek haklı övgüler yağdırır. Aynı zamanda toprak etiğine ve hakkına saygı göstermemiz için yüzlerce yıllık kökenimizden gelen bilgeliği bize hatırlatır.Toprak, sağlık, mutluluk ve iyiliktir.&nbsp;Toprakta bulunan <a fr-original-style="" href="https://www.colorado.edu/today/2017/01/05/study-linking-beneficial-bacteria-mental-health-makes-top-10-list-brain-research" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bakterilerin</a> beyinden mutluluk hormonu olarak bilinen serotoninin salgılanmasını sağladığı, strese karşı dayanıklılığı artırdığı ve bağışıklık sistemi üzerinde olumlu etkileri olduğu gösterilmiştir. Toprak işleri ile uğraşmanın antidepresan, antiinflamatuar ve antialerjik etkileri olduğunu söylemek yanlış olmaz. &nbsp;Toprak, doğadır, özgürlüktür.&nbsp;Doğada olmayı düşünmek, hayal etmek bile sakinleştirici ve iyileştirici bir etki yaratır. Kendimi hayatın içinde sıkışmış hissettiğimde birkaç derin nefesle gözlerimi kapar ve hayalimdeki imgede bulurum kendimi. Neredeyse tepeye varmak üzere olan güneşin altın ışınlarının yeryüzü ile kavuştuğu her noktada hareler oluşturduğu yemyeşil bir ova! Bir tarafta ulu, yalnız bir ağaç, diğer tarafta ise rengarenk çiçeklerin arasında mırıl mırıl akan bir dere. Zihnimde ya o derenin kenarındaki bir taşta oturur, ya da yemyeşil ovada koşar olurum. Bu zamanın ve mekânın ötesinde tarifsiz bir huzur ve mutluluk dolu bir dünyada bir başka türlü anlam bulurum.&nbsp;Peki, hayallerimizde bile toprak, su, doğa imgeleri varken kendi zamanımızda, bu gerçeklikte neden dünyamızı betondan bir hapishane haline dönüştürdük? Dünya üzerindeki canlılığın kaynağı olan toprağı nasıl öldürdük? Köklerimizle olan bağımızı ne zaman ve ne uğruna kaybettik? Toprakla olan bağımızı kaybettikçe, topraktaki köklerimizi ve bizi dünyaya ve diğer canlılara bağlayan özümüzü unutuyoruz. İklim krizi, biyoçeşitlilik kaybı ve ekoyıkımın hepsinin kök nedeninde insanı her şeyin üstünde gören bu yıkıcı ve tüketici sistem içerisinde, insanlığın toprağa olan saygısı ve sevgisini yitirmesi yatıyor. İnanıyorum ki insanlık, adının geldiği toprak ile olan bağını hatırladıkça, aynı hayali kuran kolektif bilinç Vandana Shiva’nın deyişiyle ‘dünyayı geri kazanmak için’ değişim ve dönüşüm için güç bulacak. Bizim de o ana kadar yapmamız gereken durmadan, yorulmadan insanlığa topraktaki köklerimizi hatırlatmak ve toprağı yüceltmek için çabalamak olacak.&nbsp;

Dünyahali

Dünyayı geri kazanmak için

Toprağa Övgü

Piksel.Bülten

Ne yazık ki insan faaliyetleri, daha büyük şehirler geliştirmek için daha fazla arazi talep ederek ya da sürekli artan nüfusu beslemek için orman alanlarını tarım alanlarına dönüştürerek ekosistemleri yok ediyor. İnsan faaliyetleri iklimi etkiyor ve dünyadaki tüm yaşam formlarını tehlikeye atıyor. İnsan kaynaklı bu değişiklikler, çevremizde bulunan yararlı mikroorganizmaları da tehlikeye atıyor. Mikroorganizmalar sağlıklı bir ekosistemin korunmasında önemli bir role sahip. Bu yayın iklim değişikliği biyolojisinde mikroorganizmaların rolünü ve küresel önemini anlatıyor.Scientists’ warning to humanity: microorganisms and climate change.Cavicchioli, R., Ripple, W.J., Timmis, K.N., et al. <a fr-original-style="" href="https://doi.org/10.1038/s41579-019-0222-5" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Scientists’ warning to humanity: microorganismsand climate change.</a> Nat Rev Microbiol 17, 569–586 (2019).

<h3 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Biyobozunur</h3><img src="https://images.aposto.com/2022/8/5/1663311088625.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.91" width="550" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Zamanla mikroorganizmalar tarafından temel elementlerine parçalanabilen maddelerdir.

<a fr-original-style="" href="https://www.linkedin.com/in/mine-durusu-tanriover-53015336/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Prof. Dr. Mine Durusu Tanrıöver</a>Yağmur yağdığında, gözlerinizi kapatıp da içinize derin mi derin bir nefes çekme isteği duyar mısınız?&nbsp;Her nefes alışınızda aldığınız kokunun bir sonraki nefeste olmayacağından endişelenir misiniz?&nbsp;Benim için yağmurun ilk düştüğü anlardaki toprak kokusunu hissetmek paha biçilmez bir mutluluktur. Tabi ki şehirde betonların arasında yaşayanlar için ulaşılması zor bir mutluluk olabilir!&nbsp;Havadaki toprağın o&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://theconversation.com/heres-why-soil-smells-so-good-after-it-rains-135978" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">mis kokusunun nereden geldiğini</a>&nbsp;biliyor musunuz?&nbsp;Benim gibi toprak tutkunlarının aklını çelen bu kokuyu oluşturanlar, topraktaki <a fr-original-style="" href="https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/micro/10.1099/mic.0.000821;jsessionid=9v5sfTEVvCQVcM5G73VnYoZF.mbslive-10-240-10-25" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Streptomyces</a>&nbsp;cinsi çok çalışkan bakterilerdir. Yani, bu kokuyu alıyorsanız, kokladığınız toprak canlı, yaşayan bir toprak demektir. Bu kokunun oluşumunun temelinde aslında simbiyotik&nbsp;yani her iki tarafa da fayda sağlayan ilişkilerle örülmüş kimyasal süreçler vardır:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Toprağın feromonu olarak nitelendirebileceğimiz bu kokuya ‘petrikor’ ismi verilmektedir.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İlk başta <a fr-original-style="" href="https://www.nature.com/articles/201993a0" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">topraktaki kil maddesinden</a> kaynaklandığı düşünülen bu kokunun artık bir Streptomyces türü tarafından oluşturulan ‘<a fr-original-style="" href="https://theconversation.com/hot-curries-potato-cheddar-and-muddy-beetroot-some-super-surprising-facts-about-your-food-134847" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">geosmin’</a> maddesi ile ilişkili olduğunu biliyoruz.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;"><a fr-original-style="" href="https://theconversation.com/hidden-housemates-springtails-are-everywhere-even-in-your-home-60233" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Kuyruklasıçrayanlar (Collembola)</a> olarak adlandırılan milimetrik canlılar ise özellikle geosmine doğru yönelirler.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Streptomyces sporlarının geosmine koşarak gelen kuyruklasıçrayanlar tarafından taşındığı ve bu şekilde bu faydalı bakterilerin toprakta yayılabildikleri gösterilmiştir.&nbsp;</li></ul><img src="https://images.aposto.com/2022/2/4/1646906732768.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.52" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Streptomyces bakterileri, Tobias Kieser/John Innes Centerİşte size toprağın içindeki dünyadan, her iki tarafa da fayda sağlayan harika bir ilişki örneği! Toprağın faydalı mikroorganizmalarla donanması için etkili bir yol! Streptomyces bakterileri tarafından oluşturulan bir çok aktif madde, bu bakterilerle beraber aynı toprağı paylaşan bitkileri parazit ve avcı canlılardan korur. Bu bakteriler, böceklerin üzerini kaplayan sert tabakayı ve mantarların hücre duvarlarını oluşturan kitin maddesini parçalayabildikleri için, aynı zamanda karbon döngüsünde çok önemli yeri olan <a fr-original-style="" href="https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fenvs.2019.00052/full" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">süper geri dönüştürücülerdir!</a>&nbsp;Bunun da ötesinde Streptomyces bakterilerinin insan sağlığı açısından yeri tutulmaz bir önemi vardır. Bu muhteşem canlılar, bugün kullanmakta olduğumuz bakteri, mantar ve parazitlere karşı etkili antimikrobiyal ilaçların bir çoğunun ve hatta bazı kanser ilaçlarının temelini oluşturan <a fr-original-style="" href="https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0966842X18302841" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">biyoaktif maddeler sentezlerler.&nbsp;</a>Günümüzdeki ileri <a fr-original-style="" href="https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fmicb.2021.655620/full" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">biyoteknolojik yöntemler,</a> bu bakterilerin sentezlediği binlerce molekül içinden yeni bir çok molekül keşfetme fırsatı sağlamaktadır. Bu nedenle bu bakteriler, ‘<a fr-original-style="" href="https://microbiologysociety.org/publication/past-issues/natural-products-and-drug-discovery/article/actinomycetes-as-natures-pharmacists.html" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">doğanın eczacıları</a>’ olarak nitelendirilmeyi fazlasıyla hak etmektedirler.&nbsp;Streptomyces bakterileri tarafından oluşturulan bir uçucu organik madde olan geosmin günümüzde parfüm yapımında kullanılan bir esans maddesidir aynı zamanda.&nbsp;Acaba koku reseptörlerimizin bu maddeye karşı bu kadar hassas olması, evrimsel biyoloji penceresinden bakıldığında toprağa olan özlemimizin ya da insanın şifasının toprakta olduğunun bir göstergesi olabilir mi?&nbsp;Toprak, biyolojik olarak aktif bir çok doğal maddenin ve bu maddelerden üretilmiş, modern tıpta kullandığımız yüzlerce ilacın kaynağı olmuştur. Antibiyotiğe dirençli veya henüz tedavisi mümkün olmayan enfeksiyon hastalıklarının ve kanserin günümüzde oluşturduğu hastalık yükünü göz önüne aldığımızda, toprağın derinliklerinde keşfedilmeyi bekleyen ilaçlar olduğu fikri ne kadar heyecan verici, öyle değil mi!Günümüzde, iklim değişikliğinin ve iklim değişikliğine yol açan uygulamalarımızın yıkıcı etkilerini ortaya koymak açısından topraktaki kuyruklasıçrayanların yoğunluğu <a fr-original-style="" href="https://www.publish.csiro.au/an/EA05264" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">ekolojik bir biyogösterge</a> olarak kullanılmaktadır. İnsan eliyle oluşturulan yıkım toprağın canlılığını kaybetmesine yol açmakta, kuyruklasıçrayanlar ve Streptomyces bakterileri ile birlikte belki adını bile bilmediğimiz milyonlarca faydalı canlı da ölmektedir.&nbsp;Acaba toprağı öldürerek gelecekte insanlığa şifa olacak potansiyel birçok maddeye ulaşma şansımızı da kaybediyor olabilir miyiz?

Kapımızdaki baharla birlikte umut dolu bir merhaba!

Topraktaki Şifa

Fermantasyon, hayatın hayatımıza hayat katmasıdır — basit tanımı, gözle görülmeyen canlılar tarafından gıdanın dönüşüme uğraması. Kâsede duran üzüm suyunun sirkeye veya şaraba dönüşmesi gibi, minik canlılar keyif aldığımız yemek ve içecekleri oluşturarak hayatımıza hayat katıyor.&nbsp;Her hayatta kalmış kültürün ve bildiğimiz kadarıyla çoğu yok olmuş medeniyetin mutfaklarında fermante yiyecek ve içecekler bulunuyor. Hatta fermantasyonsuz bir mutfak düşünmek, epey kuvvetli bir hayal gücü gerektiriyor. "İnsan kavminin hiçbir dalının mikroorganizmaların elinden geçmeyen bir mutfağı olamaz," demek pek de yanlış olmaz. Fermantasyonsuz mutfaklar belki yalnızca uzay boşluğunun gastronomik hazinelerini keşfettiğimiz dönemde bizim için bir gerçeklik olacak.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Fermantasyon nedir?</h2>Fermantasyon bakteri, maya veya küf mantarlarının oksijensiz ortamda şekerden başka maddeler üretmelerine verilen isim. Farklı bakteri ve mantarlar farklı malzemelerden çeşitli sonuçlar ortaya çıkarıyor. Örneğin, dünyanın dört bir yanında hoş görülen salatalık turşusu, laktobasillerin laktik asit üretmesiyle lezzetleniyor. Arkadaşları arasında koji olarak bilinen Aspergillus oryzae, sake ve misoyu bize sunan mikrop. Türlü türlü canlının karınca duasından hâllice Latince isimlerini hem okurken gözlerin sağa kayma sürati artacağından hem de yanlış yazma korkusundan buraya dâhil etmeyeceğim. İlgilenen evinde okur.&nbsp;Özetle: Bazı canlılar var aramızda, anneannem gibi eline bir gıda verince daha lezzetli yapıp geri veriyor — karşılığında da bir şey beklemiyor. Bir zamanlar kararlarını verip “Atom fiziği de profesörlük de yerin dibine batsın!” demişler ve mayalamayı, fermante etmeyi, gazlandırmayı, lezzetlendirmeyi öğrenmiş, meslek edinmişler.Fermantasyon çok bozdu: Ağızda söylerken bile havası olan fermantasyonla yemek istediğimiz gıdaları “bozulmuş” olarak sınıflandırmamızın arkasında kimyasal olarak pek fark yok aslında. Tek fark, gıdamızı emanet alan bakteri veya mantarlarla, gıdamızı esir alan mikroorganizmaların niyetleri. Kimi küflerin lezzetli olup kimilerinin ölümcül olmasının sebebi bu ince ayrımda — kasten cinayete teşebbüs edenler de var, niyeti temiz olanlar da. Kontrollü ortamlara güven duymak lazım fakat her mikroorganizmaya da bel bağlamamak gerek. “Babam fermante olsa yerim,” demeden önce o babayı kim, neden fermante etmiş, insan bilmeli ve öğrenmeli.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Kimin haddine dilimizdeki tat reseptörlerini böylesine gıdıklamak? </h2>Gelelim işin lezzet kısmına. Bu mayalama fabrikasında ter döken mikroorganizmaların bize sundukları neden bu kadar hoşumuza gidiyor? Birçok besinde tüm ihtişamıyla oturan kompleks (uzun, büyük, bol atomlu, moleküllü) şeker ve protein zincirleri küçük lezzet işçilerinin yardımıyla daha temel formlara indirgeniyor. Bunlar da dilimizde tatlı veya umami duyularını dürten hâlde işlerine bakıyorlar. Bu yüzden fermante gıdalara aşinalığımız, insanlığın geride bıraktığı, fermante gıdalarla bir yastıkta kocadığı asırlarla kanıtlanmış hâlde. O şarabın taneni, misonun umamisi, yoğurdun kıvamı, tarhananın ekşisi, kombucha'nın çıkardığı köpükler — anlayamazsınız…Babam böyle fermante olmayı nereden öğrendi?: Fermantasyon tahmini olarak M.Ö. 8000’lere dayanıyor. Neredeyse misafirliğe gelenlere biraz daha kalmaları için ısrar etmek kadar eski bir müessese. Dünyanın çeşitli uçlarında fermante yiyecek ve içeceklerin kalıntıları bize insanların gastronomik geçmişindeki merkezi yerleri hakkında ipucu veriyor. Bal şarabı, bira, ekmek, şarap, peynir — bunlar dinler, diller ve teknolojiler üstü gıdalar. Kimisi insanın kafa patlatıp ortaya çıkarmasıyla oluşmuş kimi şansa. Mezopotamya’da sütün hayvan mide veya bağırsaklarından yapılma çantalarda taşınırken organ içerisindeki enzim ve dışarıdaki ısıyla beraber sütün kesilmesi ve peynirin ortaya çıkması gibi.İnsan kavminin bin yıllar içerisinde gastronomik cephanesine eklediği fermante gıdalar saymakla bitmiyor. Sebzeler ve meyvelerden yapılma envai çeşit, sauerkraut, kimchi gibi turşular; yoğurt, peynir, kaymak, kefir, kımız ve nice kültürlere has benzer süt ürünleri; boza, bira, şarap, kombucha, sake, shochu, sirke, kvass, tepache gibi alkollü ve alkolsüz içecekler; miso, gochujang, fish sauce, garum, soya sosu gibi lezzet artırıcı malzemeler; ekşi maya, dosa gibi hamur işleri; tarhana, belacan (Malezya karides ezmesi), hákarl (İzlanda köpek balığı eti) gibi kendine has lezzetler.&nbsp;Saymakla bitmeyen yemeklerin arasından sadece birine dahi ömrünü adayabilmek mümkün. Tabii mikroorganizmalarla dostluk kurmak, bağcı, biracı, soyacı, fırıncı kıyafetlerini giymeden de yapılabilir. Çoğumuz zaten bu dostluğu kurmuş hâldeyiz. Nitekim fermantasyon her kültürde var. Çoğu insanın her gününde, hatta her öğününde var. Fermantasyon ne bir trend ne de bir öcü. Fermantasyon neydi?&nbsp;Fermantasyon hayatın hayatımıza hayat katmasıydı.

mikroorganizma ile ilgili hikayeler