<a fr-original-style="" href="https://www.linkedin.com/in/mine-durusu-tanriover-53015336/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Prof. Dr. Mine Durusu Tanrıöver</a>Ayazı nefes kesen Ankara’da, 2023’ün Kasım ayında terasımda ilkbahar havası hakim. Yazın aşırı sıcak havalardan olsa gerek küçücük fideler olarak kalan biberler meyve yıkılıyor, patlıcanlar çiçekte. Arılar son hız polen peşinde. İlkbahar geldi sanan ballıbabalar neredeyse tomurcuklanacak. Kasım ayında doğanın hala canlı olması kulağa hoş gelse de, bu düzen değişikliğinin ekosistemde olumsuz etkiler yaratacağını ve bir dizi neden- sonuç silsilesini tetikleyeceğini tahmin etmek zor değil. Doğa bize bir şeylerin ters gittiğini söylemeye çalışıyor ama işaretleri görebilenler olduğu gibi, doğayı okumayanlar hiçbir şey olmamışçasına güzel havaların tadını çıkarmaya devam ediyor.&nbsp;İnsan ne zaman ki doğanın üstünde, ona hükmedebileceğini zanneden bir canlı haline dönüştü, yıkım o gün başladı. Canlı ve cansız her bir bileşeninin bir görevi olan ekosistemlerde ilişkiler çok hassas ve karmaşıktır. Etkileşim ağından mikroskobik bir canlının dahi çıkması ya da ortamın fiziksel koşullarında küçük bir değişiklik olması pek çok dengeyi bozar ve o ekosistemin bir parçası olan insan da bundan payını alır.Sağlıklı bir ekosistem insanı pek çok alanda besler ve destekler:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Gıda, ilaç ve malzeme sağlar.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Havayı ve suyu temizler, karbon bağlar, toksinleri uzaklaştırır.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Estetik, ruhsal, fiziksel ve entellektüel ihtiyaçlarımızı karşılar.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yaşamın devam etmesi için gerekli olan güneş enerjisinin fotosentezle bitkilerde biyokütleye dönüştürülmesi, tozlaşma, gıda döngüsünün sağlanması gibi temel döngülere ev sahipliği yapar.</li></ul>Ekosistemdeki biyoçeşitliliğin korunmasının insan sağlığı üzerindeki etkilerini daha net bir şekilde anlamaya başlıyoruz. Örneğin, iklim şartlarındaki belirgin değişiklikler gıda güvenliğini tehdit ediyor. Oysa ki biyoçeşitliliğe sahip bir tarım alanında bazı türler değişken iklim şartlarına ve hastalıklara daha dayanıklı çıkıp sağlıkla büyümeye ve bizlere gıda temin etmeye devam edebilir. Hayvanların yaşam alanlarını yok edip ekosistemi bozduğumuzda, belki de yıllardır o hayvanlarda sessizce dolaşan virüs ve mikrop gibi patojenler insana atlayarak salgın hastalıklara yol açıyor. Diğer taraftan özellikle hastalık taşıma potansiyeli olan hayvanlardaki biyoçeşitliliğin azalması, patojeni taşıyan hayvanın daha baskın hale gelmesine yol açabiliyor. Bir örnek vermek gerekirse, Amazonlardaki orman kırımı ile beraber sivrisineklerdeki biyoçeşitlilik azalmış, bu ortamda baskın hale gelen bir Anofel sivrisinek türü sıtma patojenini daha yüksek oranda bulaştırır hale gelmiş.&nbsp;Biyoçeşitlilik soluduğumuz havaya kadar uzanıyor. İyileştirici etkileri olduğu gösterilen orman banyosunda, çok çeşitli ağaç ve bitkilerden salınan uçucu organik bileşenleri de soluyoruz. Bu uçucu organik bileşenlerin antiinflamatuar, antioksidan, anksiyolitik etkileri olduğu gösterildi. Biyoçeşitlilik kavramını biraz daha mikro boyutta ele aldığımızda da toprağın içindeki, sudaki, vücudumuzdaki mikro canlıların çeşitliliği bile bize sağlık katıyor. Diğer taraftan deri ve barsağımızdaki biyoçeşitlilik kaybının astım, alerjik hastalıklar, inflamatuar barsak hastalıkları, tip 1 diyabet ve obezite gibi kronik durum ve hastalıklarla ilişkili olduğu gösterildi. Kısacası yediğimiz, temas ettiğimiz, içtiğimiz, soluduğumuz sağlıklı bir biyoçeşitlilik bizim sağlığımızı da koruyor ve güçlendiriyor.&nbsp;Dünyamız şu anda üçlü bir gezegensel kriz yaşamakta: iklim değişikliği, biyoçeşitlilik kaybı, kirlilik ve atık.&nbsp;Ekosistemin iyileşmesi için bu krizlerin ortak bir şekilde ele alınması gerekiyor. İçimizdeki ve dışımızdaki ekosistemin sağlığı ve bütünlüğü, bizim sağlığımızı doğrudan etkileyen ve bütüncül olarak korumamız gereken bir alan olarak karşımızda duruyor.

Dünyahali

Sağlıklı bir ekosistem insanı pek çok alanda besler ve destekler

Sağlıklı ekosistem, sağlıklı insan

İnsan DNA'sının her yerde olması; polislerin şüphelilerin kimliklerini tespit etmek için sigara izmaritlerinden ve kahve fincanlarından elde edilen genetik dizileri kullanmasını veya arkeologların eski insanların kimliklerini tespit etmek için mağara topraklarından DNA tespiti yapmasını mümkün kılıyor. Ancak, <a fr-original-style="" href="https://www.science.org/content/article/privacy-concerns-sparked-human-dna-accidentally-collected-studies-other-species" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">iki yeni araştırmaya</a> göre, hayvanlar, bitkiler ve mikroplar hakkında genetik bilgi elde etmeyi amaçlayan bilim insanları için insan DNA'sının her yerde bulunması ve kısmi dizilimlerin bile çoğu insanın gizli tutmak isteyeceği bilgileri açığa çıkarma kabiliyeti, giderek daha büyük bir sorun hâline geliyor.Geniş açı: Su, toprak ve hatta havadan elde edilen genetik diziler bitki ve hayvan çeşitliliğini ortaya çıkarabilir, patojenleri tanımlayabilir ve geçmiş ortamların izini sürebilir; bu da bu çevresel DNA (eDNA) çalışmalarında bir patlamaya yol açmıştır. Gelgelelim,&nbsp;Nature Ecology &amp; Evolution'da yayımlanan rapora göre, bu örnekler önemli miktarda insan geni de içerebiliyor. DNA izlerinin bazı durumlarda sahiplerinin cinsiyetini ve muhtemel soyunu belirlemek için yeterli miktarda olduğu gerçeğiyse araştırmaların etik anlamında alarma geçmesine neden oluyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Benzer şekilde, bilim insanları onlarca yıldır dışkıdaki genetik bilgiyi analiz ederek insanların bağırsaklarındaki mikropları ortaya çıkarıyor. Şimdiye kadar, bir dışkı örneğindeki mikrobiyal DNA miktarının DNA'yı sağlayan kişi hakkında önemli genetik bilgi içermediği varsayılıyordu. Ancak Nature Microbiology'de yayımlanan analize göre, bu şekilde donörün cinsiyetini, muhtemel soyunu, belirli hastalık risklerini ve hatta diğer veri tabanlarına bağlandığında tam kimliğini potansiyel olarak tanımlamak mümkün.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Araştırmaya eşlik eden San Diego Kaliforniya Üniversitesi'nden mikrobiyom öncüsü Rob Knight, söz konusu durumu büyük bir etik sorun olarak gördüğünü belirterek "Araştırma deneklerine mikrobiyom araştırmalarına katılmanın gizlilik riskleri hakkında nasıl iletişim kuracağımızı tamamen yeniden düşünmemiz gerekecek." ifadelerini kullanıyor.</li></ul>Perde arkası: Deniz kaplumbağalarında tümörlere neden olan herpes virüsü enfeksiyonlarını araştırmak için eDNA kullanan bir grup araştırmacı, alınan kum örneklerinde X ve Y kromozomlarının kolayca tespit edilebileceği kadar bozulmamış insan DNA'sı tespit ettikten sonra insan avı&nbsp;konusunda endişelenmeye başladılar. Örneklerindeki bol miktarda insan DNA'sı karşısında tedirgin olan araştırmacılar, etik kuruldan insan DNA'sını başka ortamlarda da aramak için izin aldılar.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İrlanda'daki Avoca Nehri'nden; Florida, St. Augustine kıyısı yakınlarındaki deniz suyundan; bir ayak izinden alınan kumdan ve insanların çalıştığı bir odadaki havadan alınan örneklerde insan DNA'sı bulan araştırmacılar, bunların çoğundaki genetik izlerin, onları bırakan kişinin cinsiyetini ve muhtemel soyunu tanımlamak için yeterli olduğunu tespit ettiler.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Osaka Üniversitesi'nden araştırmacılar ise, mikrobiyom verilerindeki başıboş insan dizilerinin bir gizlilik sorunu oluşturup oluşturmadığını görmek için en baştan yola çıktılar. Bir kişinin genlerinin bağırsak florasıyla nasıl ilişkili olabileceğini ve onu nasıl etkileyebileceğini incelemek için 343 kişinin genom ve dışkı mikrobiyomlarını dizileyen ekip, örneklerin %97'sinde mikrobiyom verilerin, donörün cinsiyetini doğru bir şekilde tahmin etmeye yetecek kadar genetik bilgisi içerdiğini tespit etti.</li></ul>Neden önemli:&nbsp;İnsan genetik avı meselesinin geniş kapsamlı sonuçları olabilir. Knight, grubunun daha fazla insan DNA'sını ortadan kaldırmak için kamuya açık veri tabanlarına gönderdiği tüm genetik dizileri kaldırması gerekebileceğini söylüyor. Ayrıca, bu, eDNA araştırmacıları arasında veri paylaşımını da zorlaştıracak ve insanları incelemek için izin almaya alışkın olmayan ekologların ve çevre bilimcilerin başka bir dizi etik onayına ihtiyaç duyabileceği anlamına geliyor.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bununla birlikte, genetik verilerin istenmeyen sonuçları konusunda uzun süredir endişe duyan Yerli halklar gibi gruplardan gelen eDNA veya mikrobiyom verileri özellikle hassas olabilir. San Diego Kaliforniya Üniversitesi'nden Kānaka Maoli (Hawaii Yerlisi) olan ve uzun süredir genetik araştırmalarda Yerli haklarını savunan genomik bilimci Keolu Fox, bu tür verileri çevreleyen etik ve yasal kuralların yeniden ayarlanması gerektiğinin altını çiziyor.&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Knight, analizin mikrobiyom araştırmacılarının insan DNA'sını filtrelemek ve örnekleri anonimleştirmek için kullandıkları mevcut yöntemlerin yeterince iyi çalışmadığını gösterdiğini söylüyor. Knight ayrıca, araştırmacıların mikrobiyomdan elde edilen dizilerin ne kadar geniş çapta paylaşılabileceğini yeniden değerlendirmeleri gerektiğini de sözlerine ekliyor.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Buna ek olarak, her iki yazar grubu da eDNA ve mikrobiyom örneklerinden kişisel veri elde etme gücünün artmaya devam edeceği konusunda uyarıyor. Maryland Üniversitesi Francis King Carey Hukuk Fakültesi'nde hukuk ve biyoetik uzmanı olan Natalie Ram, bunun polis veya diğer devlet kurumları tarafından kötüye kullanım, ticari şirketler tarafından toplama ve hatta kitlesel genetik gözetimle ilgili endişeleri artırdığını belirtiyor.</li></ul>

Quando Bilim

Yeni bir araştırmaya göre, insan DNA'sının her yerde bulunması giderek daha büyük bir sorun hâline geliyor.

Bilimsel çalışmalarda toplanan insan DNA'sı mahremiyet endişelerine yol açıyor

Son dönemde biraz hafiflemekle birlikte son iki buçuk seneyi çok önemli bir pandemi ile geçirmek zorunda kaldık. Bu konuda iyi haber, COVID19’un “kara veba” kadar öldürücü olmaması ve kara veba kadar çok insanı öldürmemiş olması. Bugünlük iyi haber bu kadardı. Kara veba, 1330’ların sonunda Çin’den yola çıktı ve 12 yıl sonra 1349’da Londra’ya ulaştı. Bu hastalık Avrupa’da 50 milyondan fazla insanın ölümüne yol açtı. Bugün ise, benzer bir pandemi 12 saatte Çin’den Londra’ya ulaşabiliyor. Biyoteknoloji ve salgınlar hakkındaki bilgilerimiz o döneme göre çok daha gelişmiş durumda, ancak bu hastalıkların yayılma yöntemleri de bizim sayemizde çok daha verimli çalışıyor. Dolayısıyla, bugün ve yakın gelecekteki salgınlar konusunda çok dikkatli davranmamız gerekiyor.Bilim dünyasının en başta gelen dergilerinden birinde yayımlanan bir makaleye göre&nbsp;iklim krizi; su yoluyla bulaşan yaygın virüslerden veba gibi ölümcül hastalıklara kadar, dünya çapında insanların temas ettiği bulaşıcı hastalıkların yüzde 58'ini daha da kötüleştirebilir.&nbsp;İnsanlarda görülen 375 salgın hastalığı inceleyen bilim insanları bunlardan 218 tanesinin neden olacağı zararın, iklim değişikliği nedeniyle artabileceğini ortaya koydu. Bir de bunun üstüne, iklimle alakası olmasa da küreselleşmenin insani hareketliliği artırmasını ve her sene yeni hastalıkların türemesini ekleyecek olursak, sorunun ne derece büyük olduğunu kolayca görebiliriz.&nbsp;Peki, bu hastalıklar iklim krizinden nasıl etkileniyor? Araştırmayı yapan grup bu etkileri dört ana grupta incelemiş.<ol fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İklimle ilgili yaşanan sorunlar patojenleri insanlara yaklaştırır:</li></ol>Bazı durumlarda, iklim krizinin yarattığı etkiler, tehlikeli patojenik hastalıklar için vektör olarak görev yapan hayvan ve organizma çeşitlerini değiştiriyor. Örneğin, ısınma veya yağış düzenlerindeki değişiklikler, çok sayıda hastalığının vektörü olan sivrisineklerin dağılımını değiştirebilir. Son yıllarda, sıtma ve dang humması gibi sivrisinek kaynaklı hastalıkların salgınlarındaki coğrafi değişiklikler bu iklimsel tehlikelerle ilişkilendirilmiştir. Batı Nil virüsü gibi ülkemizden çok daha uzak coğrafyalarda görülen hastalıklar bile taşıyıcı sivrisineklerin burada da yaşayabilmeleri nedeniyle ülkemizde görünür oldu.<ol fr-original-style="" start="2" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İklimle ilgili tehlikeler insanları patojenlere yaklaştırır.</li></ol>İklim felaketleri ayrıca insan davranış kalıplarını patojenlere maruz kalma şanslarını artıracak şekilde değiştirebilir. Örneğin, sıcak hava dalgaları sırasında insanlar genellikle suda daha fazla zaman geçirir ve bu da su kaynaklı hastalık salgınlarının artmasına neden olabilir. Mesela, 2014 yılında kuzey İskandinavya'da yaşanan bir sıcak hava dalgasının ardından İsveç ve Finlandiya'da genellikle balıklarda görülen enfeksiyonların insanlara da bulaştığı ve bu salgının önemli ölçüde arttığı görülmüştür.<ol fr-original-style="" start="3" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İklimle ilgili tehlikeler patojenleri artırır.</li></ol>Bazı durumlarda, iklimle ilgili tehlikeler ya patojenlerin vektörlerle etkileşime girme fırsatlarını artırabilen ya da patojenlerin insanlarda ciddi hastalıklara neden olma yeteneklerini artırabilen çevresel koşullara yol açmıştır. Örneğin, yoğun yağış ve sel nedeniyle kalan durgun su sivrisinekler için üreme alanı sağlayarak sarı humma, dang humması, sıtma ve Batı Nil humması gibi hastalıkların bulaşmasının artmasına neden olabilir.Ayrıca hastalandığımızda ateşimizin çıkmasının nedeni, çoğu virüsün yüksek sıcaklıklara dayanıklı olmamasıdır. Yalnız iklim krizi nedeniyle artan sıcaklıklar bu virüslerin de daha yüksek sıcaklıklara dayanıklı olmasını sağlayarak öldürücülüklerini de artırmıştır.<ol fr-original-style="" start="4" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İklim krizinin getirdiği felaketler, vücudun patojenlerle başa çıkma yeteneğini zayıflatır.</li></ol>Bu iki temel yolla oluşabilir. Afetler sonrasında insanlar daha tehlikeli koşullarda yaşamak zorunda kalabilirler. Afet hasarı kalabalık koşullarda yaşayan ve iyi sağlık koşullarından yoksun olan insanların sayısını artırabilir.Kuraklık gibi sorunlar yetersiz beslenme yoluyla vücudun patojenlerle savaşma kapasitesini de azaltabilir. İklimsel felaketlerle yaşamak aynı zamanda stresten insan vücudunun bağışıklık tepkisinde bir azalmaya yol açabilir.Bu felaketler karşısında alınacak en önemli önlem, iklim krizini durdurmaya çalışmaktır. Bunu asla unutmuyoruz, ama bu küresel bağlamda herkesin elini taşın altına koymasını gerektiriyor. Oysa salgın hastalıkların önemli bir kısmı bizi yerelde etkiliyor. Bu nedenle de salgın hastalıkların bulaşma yöntemlerini kısıtlayacak önlemleri şimdiden almaya başlamamız gerekiyor. COVID19 bizlere istemeden de olsa büyük boyutta bir pandemiye karşı nasıl savaşmamız gerektiğini kısmen gösterdi. Bundan sonrası senelerde de bu salgınlardaki artışa kendimizi hazırlamak zorundayız.

Salgın hastalıkların bulaşma yöntemlerini kısıtlayacak önlemleri şimdiden almaya başlamamız gerekiyor. 

İklim Krizinin Artırdığı Salgınlar

<a fr-original-style="" href="https://www.linkedin.com/in/mine-durusu-tanriover-53015336/overlay/background-image/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Mine Durusu Tanrıöver</a>Güvende olmamız için sadece tüm insanlığın değil, barındırdığı tüm canlı ve cansız elementlerle dünyamızın topyekün bir sağlık ve güvenlik hali içerisinde olması, iklim adaletinin sağlanması gerekir.Dünya’mız gezegeninde hepimiz aynı gemide yol alıyoruz. Bizim, bugün bir birey olarak tükettiğimiz kaynak, attığımız çöp, arabamızdan salınan egzoz dumanı, ‘kelebek etkisi’ ile başka insanların hayatlarına uzanıyor; örneğin, <a fr-original-style="" href="https://yesilgazete.org/tuvalunun-batan-adalari-bir-gun-gelecek-ve-biz-yok-olacagiz/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Pasifik okyanusundaki adaların</a> sular altında kalmasına yol açıyor. Bu söylem kimisine abartılı gelse de apaçık ve yalın gerçek bu. <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Kelebek_etkisi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">‘Kelebek etkisi’</a>, bir sistemin başlangıç verilerindeki küçük değişikliklerin büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabilmesi olarak tanımlanır. <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Kaos_teorisi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Kaos teorisinde</a> her bir parametre, hem bir değişken hem de bir çıktıdır. Yani, hepimizin bir birey olarak bıraktığı her iz, tükettiği her kaynak gezegenimizin başka bir yerinde büyük bir yıkıma yol açıyor. Ve her bir yıkım, başka bir döngüye bir girdi olarak dahil olarak gezegenimizi bir kaosa sürüklüyor. Olduğumuz yerde korunmuş hissetsek de gezegenin diğer ucunda küresel ısınma nedeniyle sular altında kalmakta olan Kribati ve Tuvalu ada sakinlerinden aslında bir farkımız yok. Bu nedenle artık, ben, biz, insan, toplum kavramlarını aşıp&nbsp;gezegenimizin sağlığına bir bütün olarak bakmalıyız.<img src="https://images.aposto.com/2022/4/4/1651774025990.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="2.01" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">‘<a fr-original-style="" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35366994/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Gezegenin sağlığı (planetary health)</a>’ kavramı ‘insan medeniyetinin sağlığı ve onun bağlı olduğu doğal sistemlerin durumu’ olarak tanımlanmıştır. İnsanlığın sağlığı, gezegenimizin sağlığı ile yakından ilişkilidir ve gezegenimiz insan eliyle, hızla büyük bir yıkıma sürüklenmektedir. Bu yıkımdan en önce ve en ağır etkilenen insan toplulukları da halihazırdaki en kırılgan ve dezavantajlı topluluklardır. Ve ne yazık ki, iklim değişikliğinden en çok etkilenen topluluklar, krize en az katkıda bulunan gruplar olmakla birlikte gezegenin sağlığı açısından da en az söz hakkı tanınan gruplardır.&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.cdc.gov/onehealth/index.html" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">‘One Health’</a> kavramı, iklim krizi ile birlikte çok daha anlamlı bir şekilde gündemimize gelmiştir. Ekosistemdeki ilişkiler çok karmaşıktır ve her şey birbirine bağlıdır:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">İnsan toplulukları giderek daha fazla oranda bitki ve hayvan habitatlarına doğru yayılmakta; hayvanlardan bulaşan patojenlerle temas etme riski artmaktadır.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Hayvanların yaşam alanlarının gerek iklim değişikliğinin etkileri gerekse de ormansızlaştırma ile tahrip edilmesi onların hastalık riskini de arttırmaktadır.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Küresel hareketliliğin artması ve hızlanması ile bulaşıcı hastalıkların bir yerden başka bir yere taşınması sadece saatler içinde gerçekleşebilmektedir.&nbsp;</li></ul>Su ortamındaki ‘tek sağlık’ ilişkilerinde &nbsp;karasal ortamlara göre farklılıklar bulunur.&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33144148/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Kabuklular</a> bu ilişkileri ortaya koymak için iyi bir model oluşturur. Eklembacaklıların bir alt şubesi olan kabuklular yengeç, karides, ıstakoz gibi ekosistemde önemli yer tutan canlılardır. Suyu filtreleyerek beslenen kabukluların enfeksiyöz ajanları ve toksik maddeleri kendilerinde hastalığa yol açmadan biriktirmeleri nedeniyle, &nbsp;bu kabuklularla beslenen insan ve diğer hayvanların hastalanması olasıdır. Diğer yandan kabukluların gerek çiftlik balıkçılığında yem olarak gerekse de doğrudan besin olarak tüketildiği birçok toplum bu canlılara bağımlı bir yaşam sürdürmektedir. Sera gazlarının yol açtığı okyanus asidifikasyonu, kıyılardaki şehirleşmenin yol açtığı habitat kaybı ve kirlenme, tarımda kullanılan kimyasalların ve organik maddelerin suya karışması, mikroplastik kirliliği ve hatalı balıkçılık uygulamaları kabuklular üzerinde çok değişik etkilere neden olmaktadır. Kabukluların azalması bu canlılarla beslenen toplumların beslenme piramidinde ciddi bir protein kaybı ve geçimi kabuklulara bağlı olan insanlarda temel ihtiyaçların karşılanamaması demektir. Kelebek etkisine geri dönecek olursak, yarattığımız mikroplastik kirliliği ve karbon emisyonu, <a fr-original-style="" href="https://ourworldindata.org/grapher/fish-and-seafood-consumption-per-capita?tab=chart" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">kişibaşı deniz ürünü tüketimi&nbsp;</a>en fazla olan İzlanda halkını ya da <a fr-original-style="" href="https://ourworldindata.org/search?q=crustacean" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">su çiftliği üretiminin en yüksek</a> olduğu Çin halkını etkileyebilir.<img src="https://images.aposto.com/2022/4/4/1651773988255.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.50" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">UNICEF/UN0622162/Dhakal, NepalÇok yönlü bir ilişkiler ağı içerisinde insan, hayvan ve çevrenin sağlığı göz önüne alındığında birinin sağlığı diğerinin sağlığından ayrı düşünülemez. Pandemide sıklıkla gündeme gelen ‘<a fr-original-style="" href="https://www.unicef.org/press-releases/no-one-safe-until-everyone-safe-why-we-need-global-response-covid-19" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">hepimiz güvende değilsek, hiçbirimiz güvende değiliz</a>’ vurgusunun aslında daha derin bir okuyuşudur bu. Yani, güvende olmamız için sadece tüm insanlığın değil, barındırdığı tüm canlı ve cansız elementlerle dünyamızın topyekün bir sağlık ve güvenlik hali içerisinde olması, <a fr-original-style="" href="https://www.bbc.com/future/article/20211103-the-countries-calling-for-climate-justice" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">iklim adaletinin</a> sağlanması gerekir.&nbsp;Dünya Sağlık Örgütü, Dünya Sağlık Günü için hazırladığı sayfada şu soruları sormuş:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Temiz hava, su ve gıdanın herkes tarafından ulaşılabildiği,</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ekonomilerin sağlık ve iyilik haline odaklandığı,</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Şehirlerin yaşanabilir olduğu, insanların kendi sağlıkları ve gezegenin sağlığı üzerinde kontrol sahibi olabildikleri bir dünyayı tekrar hayal edebilir miyiz?</li></ul>Dünya Sağlık Örgütü’nün romantik ‘hayal etme becerisi’ çağrısından çok daha büyük bir eyleme ihtiyacı var Dünya’mızın! Çözüm odaklı, büyük bir sosyal harekete!&nbsp;Maalesef insanlığın <a fr-original-style="" href="https://www.imdb.com/title/tt0289879/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">‘Kelebek Etkisi’</a> filmindeki Evan gibi zamanda yolculuk yaparak geçmişi değiştirme ve bu şekilde daha iyi bir gelecek yaratma şansı yok. Ancak, iyi haber şu ki, bizim mücadelemiz için hala geç değil, ama zaman çok kısıtlı. Politikalar üstü, her türlü ekonomik çıkarın ötesinde büyük bir sosyal birlikteliğe ve farkındalığa ihtiyacımız var: harekete geçmek için, bir gün artık bugün!

İnsanlığın sağlığı, gezegenimizin sağlığı ile yakından ilişkilidir.

Kelebek Etkisi ve Gezegenin Sağlığı

<a fr-original-style="" href="https://www.linkedin.com/in/mine-durusu-tanriover-53015336/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; text-decoration-skip: objects; touch-action: manipulation; -webkit-user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Prof. Dr. Mine Durusu Tanrıöver</a>Merhaba, ben Mine!Yeni yıla yeni bir niyetle başladım ve ne mutluyum ki, niyetim filizlendi. Dünyahali’nin yeni yılında sizlerle tanışıyorum! Neredeyse 25 yıldır insanlara sağlık dağıtmak, gençleri yetiştirmek, bilimsel bilgi üretmek ve sistemleri iyileştirmek için çalışan hem de çok çalışan bir hekim olarak biriktirdiklerim, gözlemlediklerim, sezdiklerim, söylemek ve değiştirmek istediklerimle geldim buraya. Gönüllü sadeliği benimsemiş, kökleri toprakta olan, kendi gıdasını yetiştirmekten &nbsp;büyük mutluluk duyan, permakültür ve bilinçli farkındalık eğitimleri alan ve &nbsp;doğanın döngüsünden kopuk düzenden dolayı mutsuz ve içi içini yiyen ama asla umudunu kaybetmeden değişim ajanı olmaya çalışan bir insanım.&nbsp;Yıllar içerisinde hastalıkların en üzücü ve en yıkıcı yönlerini gördüm. Metabolik bir pandemi sayılan diyabetin, kanserin, kalp ve damar hastalıklarının, kronik akciğer hastalıklarının hastaların ve ailelerinin hayatlarına nasıl derin ve geri dönülmez yaralar açtığına şahit oldum. Bir noktadan sonra o insanların ıstıraplarını azaltmaya çalışmaktan başka bir şey gelmedi elimden. İşin en acı tarafı da bu hastalıkların tümünün ‘önlenebilir hastalıklar’ olması gerçeği. Dünya Sağlık Örgütü tarafından bu hastalıklardan büyük oranda sorumlu olan değiştirilebilir davranışsal risk faktörleri şu şekilde sıralanır: sigara kullanımı, fiziksel inaktivite, alkolün zararlı kullanımı ve sağlıksız diyetler. Bunların hepsinin temeline baktığımda kök nedenin küresel boyutta insanın doğayla olan bağının kopması olduğunu düşünüyorum. Her ne kadar gelişmiş tıbbi imkanlara ve bilimsel bilgiye sahip olsak da bozulan sağlığı ve işlevsel kayıpları tam olarak düzeltmek çoğu zaman mümkün olmamakta. Oysa ki insanların ‘sağlıkla yaş alması’ için hastalıklar ortaya çıkmadan önce, gerçekten isteyerek ve gayret ederek atacağımız küçük adımların sağlığı korumak adına büyük etkileri olabilir.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/1/4/1645121293643.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.51" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Sadece bulaşıcı olmayan kronik hastalıklar değil, bulaşıcı hastalıklar açısından da doğa ile olan ilişkimiz hikayenin akışını belirlemektedir. İnsan eliyle oluşturulan yıkım ve iklim değişikliğine yol açan faktörler aynı zamanda doğadaki canlıların birbirleriyle ve insanlarla olan etkileşimini de değiştirmektedir. Yaşam alanlarını kaybetmiş hayvanların diğer hayvanlarla ve insanlarla potansiyel olarak temas halinde olması, enfeksiyon hastalıklarına yol açan patojenlerin genetik yapılarını daha kolay değiştirmelerine ve hayvanlardan insanlara geçiş yolu bulmasına yol açmaktadır. Daha önce hiç tanışmadığı mikroorganizmalarla enfekte olan insanoğlunun savunmasız bir şekilde, şu anda yaşadığımız şekilde büyük küresel salgınlar içinde kendini bulmasına yol açabilmektedir. Bunun da ötesinde, iklim değişikliği suyla bulaşan kolera ve sivrisineklerle bulaşan sıtma gibi bir çok hastalığın yayılması için daha uygun şartlar oluşturmaktadır.&nbsp;Kaliteli gıda, temiz hava, sağlıklı beden ve zihinlere ihtiyacımız var. Bunun için de doğayla, dünyayla kopmuş olan bağlarımızı yeniden kurmaya. Ben de en iyi yaptığımı düşündüğüm işlerin bir bütünüyle burada olmak istedim: gözlemlemek, sezmek, sevmek, okumak, yazmak ve başkalarını da hikayeye katıp beraber yürümek. Ve bu hikayede, toprağın bilgeliği hayatlarımıza dokunsun diye kendime bir yol gösterici olarak ‘toprak’ı seçtim. Wendell Berry’nin deyişi ile ‘Toprak hayatların muhteşem bağlayıcısı, her şeyin kaynağı ve varış yeridir’. Toprağın annelik ettiği döngülerden insanoğlunun çıkarması gereken sayısız ders var: her bir yok oluşun yeni bir varoluşa dönüştüğü, iç içe geçmiş, yalın, verimli, sürdürülebilir, her bir çıktının bir başka sürecin girdisi olduğu, en çalışkan canlıların ev sahipliğini yapan, bire bin veren şifa dolu, cömert toprak…&nbsp;Bana ayrılan alanda,<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">sağlığı iklim krizi ile mücadelede bir motivasyon aracı yapmak,</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">iklim krizinin oldukça kişisel ve hemen şu anda bizi ve ailemizi ilgilendiren bir büyük sorun olduğunu kanıtlamak,&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">atacağımız her bir küçük adımın ne kadar büyük değişikliklere fırsat sağlayabileceğini göstermek için bilimsel bilgiler ışığında deneyim ve düşüncelerimi paylaşıyor olacağım.&nbsp;</li></ul>Her risk bir fırsat içerir: iklim krizine yol açan etkenleri azaltmak için yapacağımız hayat tarzı değişikliklerinin bize esasında bir ek fayda olarak daha da çok sağlık katacağını anlatmaya çalışacağım.&nbsp;Toprağın bilgeliği, yolumuza ışık tutsun. Duralım -ama gerçekten duralım- kendimize, hayat amacımıza, dünyamıza bir anlığına da olsa dışarıdan bakalım. Yediğimizde, içtiğimizde, giydiğimizde, tükettiğimizde, isteklerimizde sadeleşerek beden ve zihinlerimize dinlenmek ve yenilenmek için fırsat verelim. Şefkatle, sakinlikle ve toprağın bilgeliğiyle hareket ederek insanlığı ve dünyamızı iyileştirecek güce sahip olduğumuzu hep hatırlayalım.

Toprak hayatların muhteşem bağlayıcısı, her şeyin kaynağı ve varış yeridir.

Merhaba!

<h1>Tatilde de tedbiri elden bırakma: <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmMmJhZTM2ODY5Yzc0MDAwZDczYWFkZSZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZmYXJraWhpc3NldC5jb20udHIlMjUyRmdpZGEtdGFrdml5ZWxlcmklMjUyRm1pY3JvLWdsdWNhbi1wbHVzJTI1MkY="">İmuneks Farma Micro-glucan Plus</a> &nbsp;</h1>Bağışıklık sistemi ya da immün sistem, "bir canlıyı dışarıdan gelen virüs ve bakteri gibi patojenlere karşı koruyan sistem" olarak tanımlanabilir. Bağışıklık sistemi, vücut için yabancı olan yeni nesil virüsleri ve bakterileri ilk aşamada tanımadığı için müdahale edemez ve bu durumda hastalık kaçınılmaz olur. Fakat bağışıklık sistemi hastalığı yendikten sonra virüsü artık tanır hâle gelir ve hastalığın tekrarı ihtimali doğduğunda bu sistem erken davranarak patojeni hücre içindeki faaliyetlerine başlamadan yok eder. Buradan hareketle, güçlü bir bağışıklık sisteminin vücut direncini artıracağı söylenebilir. Bağışıklık sisteminin güçlenmesi uyku, beslenme, çevresel koşullar gibi birçok değişken tarafından belirlendiği gibi ek takviyeler de savunma mekanizmamız için sıkça tercih edilmektedir.<ul><li>Micro-Glucan Plus ile daha güçlü bir savunma kalkanı: İmuneksFarma'nın yaygın kullanılan Micro-Glucan takviyesinin vitaminlerle ve çinkoyla güçlendirilmiş hâli olan Micro-Glucan Plus, hücrelerin kolay kullanımı için 10 mikrondan daha küçük beta glukan içeriyor. Etkinliği klinik çalışmalarla kanıtlanmış Mikronize Beta Glukana ek olarak hepimizin yakından tanıdığı çinko, bu süreçte evde geçen günlerde güneşe daha az maruz kaldığımız için azalan D vitamini ve savunma kalkanının olmazsa olmazı C vitaminiyle güçlendiriliyor. Yalnızca eczanelerden temin edilebilen <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmMmJhZTM2ODY5Yzc0MDAwZDczYWFkZSZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZmYXJraWhpc3NldC5jb20udHIlMjUyRmdpZGEtdGFrdml5ZWxlcmklMjUyRm1pY3JvLWdsdWNhbi1wbHVzJTI1MkY="">İmuneks Micro-Glucan Plus,</a> dört mevsim savunma kalkanını dört bileşenle bir araya getiriyor. &nbsp;</li><li><a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmMmJhZTM2ODY5Yzc0MDAwZDczYWFkZSZ1cmw9aHR0cCUyNTNBJTI1MkYlMjUyRmltdW5la3NmYXJtYS5jb20lMjUyRmhha2tpbWl6ZGElMjUyRg=="">İmuneks Farma:</a> 1923 yılında kurulduğundan bu yana Türkiye'de eczacılığa yön veren şirketlerden olan Mustafa Nevzat İlaç Sanayi'nin eski kurucuları tarafından hayata geçirilen İmuneks Farma, çalışmalarını Prof. Dr. Mustafa Nevzat Pısak'ın meslek ahlâkı ve insana verdiği değer üzerine inşa ediyor. İlaç, gıda takviyesi ve tıbbi cihaz alanında üretimler gerçekleştiren İmuneks Farma, geçmişinden aldığı deneyimi inovatif çözümlerle birleştiren vizyonuyla; etkinliği yüksek, yan etkileri en aza indirgenmiş, insanların yaşam kalitesini artıracak tedaviler üretiyor.</li></ul>

Aposto Gündem

Doğa hayatımızda bir kenar süsü genellikle. Ya da toprağından, taşından, suyundan, ağacından, rüzgarından yararlandığımız bir kaynak. Daha konforlu hayatlar yaşayabilmek, daha modern toplumlar kurabilmek için yüz yıllardır kullandığımız bir araç. Kimi zaman da taşkınlıklarını, yabaniliklerini kontrol altına almamız, ehlileştirmemiz gereken bir tehdit, fethetmemiz gereken tekinsiz bir yer. Her halükârda günümüzde çoğumuz için doğanın bizlerin dışında bizlerden ayrı bir gerçekliği, bir ontolojisi var. Bu haliyle de doğa ve insan arasındaki yarılma kapitalist modernliği belirleyen en temel, en trajik ikiliklerin başında geliyor. Çünkü dünyanın geleceğini tehdit eden, bugün çözüm aradığımız birçok küresel sorun tam da bu yarılma üzerinden zuhur ediyor. Covid-19’u, yükselen suların altında kalan şehirleri, kuruyan Tuz Gölü’nü, kaybolan arı kolonilerini, ısınan havaları bu yarılmadan ayrı düşünmek imkansız.&nbsp;Sanayileşme süreciyle birlikte okullarda, kitaplarda, reklamlarda üretilen bilgi, ilerleme ve modernleşme amacıyla doğanın türlü şekillerde araçsallaştırılmasını ve giderek insana yabancılaşmasını normalleştirdi. Botanik parklarıyla, hayvanat bahçeleriyle, vahşi hayat belgeselleriyle doğa ve toplum arasındaki mesafe giderek büyüdü. Doğa ve insanın tekliğini ve bütünselliğini göremez olduk.&nbsp;Büyüyen, genişleyen ticaret ağları yediklerimiz içtiklerimizle, tükettiklerimizle yerele olan bağımlılığımızı azalttı. Şehirlerde beton duvarlarla çevrili evlerde, fabrikalarda, ofislerde yaşamak, çalışmak, bu evreni bizlerle paylaşan büyük küçük diğer canlıların ve patojenlerin varlığını ve onlarla aramızdaki ilişkiyi bizlere unutturdu. Gözden ırak, gönülden ırak hesabı… Böylece bir ve sıfırdan ibaret bir algoritma içinde hayatı yaşamaya başladık. Bir, bizdik - yani insanlar. Sıfır da onlar, yani böcekler, ağaçlar, hayvanlar, iklimler, virüsler, insanların dışında kalan tüm canlılar...&nbsp; Bugünlerde çok kullanılan “antroposen” kavramı tam da bu süreci özetliyor.21. yüzyılın insan merkezli dünyasını kendine getirecek, insanı tekrar doğasıyla barıştıracak, bütünleştirecek bir aydınlanmanın, farkındalık yükseltmenin en önemli temel kaynaklarından birisi tarih. Çünkü tarih doğa ve insanın birliğini hatırlatacak bir çok zengin olay ve süreçle bezeli... Ekolojik krizin derinleşmesine paralel olarak son bir kaç on yıl içerisinde giderek artan sayıda tarihçinin ve sosyal bilimcinin çevre tarihi üzerine muazzam eserler ürettiğini görüyoruz. Bu yolda ilham kaynağı olan tarihçilerin başında Fernand Braudel geliyor.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-21T13:28:05.888Z.jpeg"></figure>Fernand Braudel tarih yazımında Annales Okulu’nun ve bu ekolle tanıdığımız “total tarih” yaklaşımını şekillendirenlerden biri, belki de en önemlisi. Bu ismin de işaret ettiği gibi Braudel tarihe bir yandan toplumsal ilişkileri yapılandıran ve diğer yandan da bu ilişkilerden etkilenen siyasi, kültürel, ekonomik ve ekolojik süreçleri içerecek bir bütünsellik içerisinde yaklaşır. Bu hâliyle de İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde yazıp çizdikleriyle sadece çevre tarihinin değil tüketimden yeme-içmeye, tarımdan gündelik yaşama, iktisat tarihinden kültür tarihine bir çok alanda tarihçiler ve sosyal bilimciler için yepyeni ufuklar açmış, verimli araştırma gündemlerinin oluşmasına katkıda bulunmuştur.&nbsp;Braudel’in belki de en tanınmış eseri, ilk kitabıdır Akdeniz. (2. Felipe Dönemi'nde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası (DoğuBatı Yayınları) başlığıyla tarihçi Mehmet Ali Kılıçbay tarafından Türkçe’ye de çevrilmiştir.) Braudel, 2 ciltlik bu kitapta Beyrut’tan Venedik’e Portekiz’den Tunus’a, Akdeniz’i bir bütün olarak tahayyül etmemizi sağlar ve&nbsp; bölgenin dünya tarihinde ekonomisiyle, kültürüyle yükselişte olduğu 16. Yüzyıl’a odaklanır. 16. Yüzyıl Akdenizi'ni ve onu yaratan süreçleri kralların, savaşların, anlaşmaların ötesinde bitkileri, rüzgarları, dağları, nehirleri, iklimleri içine katan uzun erimli bir tarihsel perspektif içerisinde anlatır.<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-21T13:28:21.547Z.jpeg"></figure>Fernand Braudel başyapıtı Akdeniz’in büyük bir bölümünü Alman kamplarında savaş esiri olarak geçirdiği 1940-45 aralığında yazdı. 1972’de kaleme aldığı otobiyografik metinde (tarihe ve tarihçiliğe meraklıysanız mutlaka okumanızı tavsiye ederim) Akdeniz’de tüm yönleriyle kendini gösteren tarihsel yaklaşımının kendi esaret deneyiminden beslendiğini anlatır.&nbsp;Alman yayınlarının ya da süregiden savaşla ilgili Londra’dan gizli yollarla gelen haberlerin yaydığı endişelerden uzakta durabilmek ve vehme kapılmamak için tarihin ve kaderin gündelik olayların sığlığında değil de daha derinlerde yazıldığına inanmak zorundaydım, der Braudel. Başka bir deyişle Braudel, zindanda bitmek tükenmek bilmeyen dalgalarıyla Akdeniz’i, Akdeniz’in güzelliğini düşünür; bu denizin görkeminde ve etkileyici mukavemetinde yavaş hareketlerle tarihin yapılıyor olduğunu hayal eder. Böylelikle esaret ve savaş koşullarına dayanmayı başarır. Braudel’in bu zaman-mekan tahayyülü, gündelik olayların zamanından, hatta başlayan/biten hükümranlıkların, güçlenen/zayıflayan devletlerin zamanından farklıdır. Bu yapısal zaman anlayışına uygun olarak Braudel, kitabına Akdeniz’in doğal ve maddi temellerini, dağlarını, çöllerini, zeytin ağaçlarını anlatarak başlar ve 16. Yüzyılın demografik ve ekonomik analizi ile devam eder.&nbsp;<a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMzI1YmQyNmE5MzgwMDAwN2Q1YWEyZSZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZ3d3cubWV0aXNraXRhcC5jb20lMjUyRmNhdGFsb2clMjUyRmJvb2slMjUyRjQ2NzE="">Akdeniz: Mekân, Tarih, İnsanlar ve Miras</a> (Metis, 2014), Braudel ve Akdeniz’le ilgili Türkçe’deki diğer iyi çalışmalar arasında. Bu derleme kitap, Braudel ve Braudel’in çizgisini paylaşan Maurice Aymard, Georges Duby gibi tarihçilerin Akdeniz’le ilgili yazılarını bir araya getiriyor. Braudel’in sözleriyle: “Bu kitapta gemiler yol alır; dalgaların şarkıları sürer gider; bağcılar Cinque Terre yamaçlarından Cenova Rivierası'na inerler; Provence'da, Yunanistan'da zeytinler toplanmıştır; Venedik'in durgun sularında ya da Cerbe kanallarında balıkçılar ağ çeker; tekne yapımcıları, vaktiyle yapılan teknelere benzer tekneler yapar... Ve biz yine, onlara göre, zamanın dışında olduğumuzu fark ederiz.”<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-21T13:24:59.661Z.png"></figure>Braudel’in Akdeniz’inden sonra Akdeniz üzerine yazılmış en önemli kitaplar arasında Faruk Tabak’ın Solan Akdeniz: Coğrafi – Tarihsel Bir Yaklaşım (Yapı Kredi Yayınları, 2010) başlığıyla Türkçe’ye çevrilen kitabı yer alır. Tabak, Akdeniz’in tarihini Braudel’in bıraktığı yerden anlatmaya devam eder. Başka bir deyişle, Braudel’in “aynı ritimlerle yaşayıp nefes alıyor” diyerek Hristiyan, Müslüman, Kuzey, Güney diye ayırmadan yekpare bir mekan olarak tanıttığı, eski dünyanın merkezi olarak tanınan bu görkemli iç denizin 1550-1870 arasındaki hikayesine odaklanır. &nbsp;Tabak’ın Braudel’den ilhamla yaptığı gibi coğrafi tarihsel bir açıdan yaklaşıldığında bu zaman aralığının özgün niteliklerinin başında “Küçük Buz Çağı” diye adlandırılan bir dönemi&nbsp; kapsaması gelir. Kabaca 17. Yüzyılın başından itibaren neredeyse iki yüz yıl Kuzey yarımkürede ısının aşırı düşmesiyle birlikte bol yağışlı kışlar, serin yazlar, buzul alanların genişlemesi iklim koşullarını radikal biçimde dönüştürür. Bundan tabii ki Akdeniz de nasibini alır ve yerleşim örüntülerinden tarımsal&nbsp; yapılara varıncaya dek birçok alanda değişiklik geçirir.&nbsp;Tabak, Akdeniz’de her biri farklı zamansallıklarda ilerleyen coğrafi, iklimsel, siyasi, ekonomik ve demografik değişim dinamiklerini ince ince birbiriyle örer: Küçük Buz Çağı’nın etkilerinin yanı sıra aynı dönemlerde Amerika’ya açılan Avrupa ekonomisinin dönüşüm dinamiklerine bakar. Yeni Dünya’nın Eski Dünya’nın gıda rejimine kazandırdığı mısır, patates gibi yeni ürünler ve tarımsal yapıların değişimini inceler. Bunlarla beraber, 17. yüzyıl dünya ekonomisi krizinin sonuçları ve 18. yüzyılda Hollanda’dan İngiltere’ye geçen hegemonya, Tabak’ın Akdeniz hikayesinin ana eksenlerini oluşturur.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-21T13:25:11.481Z.jpeg"><figcaption>Faruk Tabak</figcaption></figure>Tıpkı Braudel’in Akdeniz’i gibi Tabak’ın Akdeniz’i de dinamiktir, “zamansız” değildir. Kitabın sonuç bölümünde altı çizildiği gibi bugün geleneksel olarak Akdenizli gördüğümüz kaktüs bitkilerinden narenciyeye, zeytinden üzüm bağlarına koyun keçi sürülerine kadar flora ve faunaya dair birçok özellik yüzyıllar içerisinde hep değişkenlik göstermiş, İran, Hindistan ve Çin başta olmak üzere farklı coğrafyalarla ilişki içerisinde dönüşmüştür. Akdeniz, 16. yüzyıldan sonra soluyor yani dünya ekonomisi ve siyasetindeki başat konumunu yavaş yavaş yitiriyor olabilir. Ama Tabak’ın da eşine az rastlanır bir derinlik ve kapsamda gösterdiği gibi, Akdeniz yine de tüm coğrafyası ve&nbsp; tarihselliği içerisinde bir bütün olarak ele alınmayı hak eder.&nbsp;Bir de çok önemli not: Görebildiğim kadarıyla Solan Akdeniz’in baskısı tükenmiş durumda. Umarım Yapı Kredi Yayınları böylesine önemli bir eserin tekrar basımını en kısa zamanda yapar.Faruk Tabak 13 yıl önce bir Şubat günü çok zamansız bir şekilde aramızdan ayrıldı. Birçoğu kendisi gibi mimar olan Türkiye’deki arkadaşları (evet, Faruk üniversiteyi 1976’da ODTÜ Mimarlık’ta bitirdi, tarih ve sosyoloji konularında odaklanması Binghamton’da oldu) Faruk’un anısını yaşatmak için Urla Tasarım Kütüphanesi’nin 16. Yüzyıldan kalma kubbeli küçük binasında&nbsp; Faruk Tabak Okuma Odası’nı <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMzI1YmQyNmE5MzgwMDAwN2Q1YWEyZSZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZ0Yi1ldmktdXJsYS10YXNhcm0ta3V0dXBoYW5lc2ktZmFydWstdGFiYWstb2t1bWEtb2Rhcy5idXNpbmVzcy5zaXRlJTI1MkY="">açtılar</a>. Buraya Washington’daki evinden kitaplarını <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMzI1YmQyNmE5MzgwMDAwN2Q1YWEyZSZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZzZXJiZXN0aXlldC5jb20lMjUyRnlhemFybGFyJTI1MkZ5YXJhdGljaS1zYWRha2F0LXVybGEtdGItZXZpLWZhcnVrLXRhYmFrLW9rdW1hLW9kYXNpbmRhLWlueml2YS1idXJzdS0xMzA5MyUyNTJG"">taşıdılar</a>.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-21T13:25:37.047Z.jpeg"></figure>İzmir’e yolunuz düşerse bu kütüphaneyi ve odayı mutlaka ziyaret edin. Belki oradaki kitapları karıştırırken, boş bir ahşap masanın üzerinde dolma kalemi ve zarif el yazısıyla sonradan The Waning of the Mediterranean olacak satırları önündeki beyaz kağıtlara doldururken Faruk’un aldığı hazzı hissedersiniz.Braudel’in Akdeniz’iyle Faruk’un Akdeniz’inde doğayı ve insanı birbirinden ayırmak imkansız. Bu iki kitabı da birer büyük hatırlatma olarak okumak mümkün: İmge, hayal ya da gerçeklik olarak, Akdeniz’in Akdeniz, yerkürenin yerküre olarak kalmasını istiyorsak, sadece insanlarıyla değil canlı cansız tüm oluşlarıyla birlikte bir bütün olarak düşünmek zorundayız. Uygarlık/doğa, Batı/Doğu, kent/köy gibi ikiliklerle düşünmeye devam etmek beraberinde ancak felaket getirir.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2021-02-21T13:25:47.329Z.jpeg"><figcaption>Il Postino</figcaption></figure>Bu kadar Akdeniz’i anmışken Akdeniz’in tarihini aşkla tutkuyla yazan iki büyük yazardan bahsetmişken bu yazıyı bu temaya uygun bir tavsiyeyle bitirmek istiyorum, daha doğrusu bir filmle. Aşkları, şiirleri, bisikletleri, yeşillikleri, dağları tepeleriyle İtalya’da küçük bir adada geçen <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMzI1YmQyNmE5MzgwMDAwN2Q1YWEyZSZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZ3d3cuaW1kYi5jb20lMjUyRnRpdGxlJTI1MkZ0dDAxMTA4NzclMjUyRg=="">Il Postino</a> (Postacı, 1994) filmini henüz izlemediyseniz çok şanslısınız. Hem çok eğlenceli bir film hem de hemen hemen aynı yıllarda doğmuş ve yaşamış 20. Yüzyılın iki büyük düşün insanının Braudel ve Pablo Neruda’nın birçok iyi eserini sürgün yıllarında yazdığını bize anımsatıyor. Kötülük karşısında insanın, tutkunun, güzelliğin&nbsp; kalıcılığını ve inadını hatırlamak, birbirimize hatırlatmak önemli ne de olsa, hele bugünlerde... Valla hiç zamanım yok diyorsanız da en azından <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMzI1YmQyNmE5MzgwMDAwN2Q1YWEyZSZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZ3d3cueW91dHViZS5jb20lMjUyRndhdGNoJTI1M0Z2JTI1M0RnU0hjNkZuMktTdw=="">linkteki</a> fragmana bir göz atın. &nbsp;Bu haftalık da bu kadar. Haftaya pazar tekrar görüşmek üzere, herkese çok iyi bir hafta dilerim şimdiden. Bu bülteni çevrenize iletebilir, <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMzI1YmQyNmE5MzgwMDAwN2Q1YWEyZSZ1c2VyPTVlMzgyZTNjZDM3YzgyMjM2OTE2YWU2YSZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cCUyNTNBJTI1MkYlMjUyRmFwb3MudG8lMjUyRm4lMjUyRnphcHBhLXphbWFubGFy"">apos.to/n/zappa-zamanlar</a> adresi üzerinden ücretsiz bir şekilde kayıt olmalarını söyleyebilirsiniz.&nbsp;Sevgiler,

Zappa Zamanlar

Akdeniz'de Zamanı, İnsanı ve Doğayı Okumak

"Dalgaların Şarkıları"

<h2>Ekolojik kriz günlerinde koronavirüs</h2><a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://twitter.com/BillurBektas?s=09">Billur Bektaş</a>Covid-19 salgını dünyayı sınır politikaları, sağlık ve eğitim tedbirleri gibi konularda bir noktaya kadar birlik içinde hareket etmeye zorlamadan önce yine tüm dünyayı derinden ilgilendiren başka bir krize karşı birleşebilir miyiz diye düşünüyorduk. Salgına kadar sosyo-ekonomik politikalardaki yeni düzenlemelerin gündemine oturan iklim krizi, salgının ardından alınan tedbirlerle birçok düzlemde yeni tartışmalara da yol açtı. Özellikle yaban hayvan ticaretinin salgının başlaması üzerine olan etkileri, iklim diyaloglarında genelde göz ardı edilen biyoçeşitlilik krizini de ön plana aldı.&nbsp;<ul><li>Bir adım geriden: Covid-19 virüsünün DNA diziliminin <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/jmv.25682">yılan,</a> <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/jmv.25682">yarasa</a> ve <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6893680/">pangolin</a> gibi yaban hayvanlarında görülen koronavirüslerle bulunan ilişkisi, Covid-19 virüsünün hayvanlardan insanlara (zoonotik) geçtiği <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.nature.com/articles/s41591-020-0820-9">tezini</a> güçlendiriyor. 2008 yılında yayımlanan bir <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.nature.com/articles/nature06536">makalede</a> ebola ve SARS gibi zoonotik hastalıkların yaklaşık % 72’sinin yaban hayvan kaynaklı olduğu zaten ortaya konmuştu. Covid-19 özelinde ise 2019 yılının başında yayımlanan bir <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30791586">makalede</a> koronavirüsün yarasalardan insana geçme ihtimaline karşı bilim insanları yarasa ticaretinin durdurulması için uyarılarını da yapmışlardı. Yaban hayvanların doğrudan ticaretiyle artan zoonotik hastalıkların, iklim değişikliği ve ekosistem tahribatıyla da farklı boyutlar kazanacağı öngörülüyor. Yaşam alanları tahrip olan canlıların göç etmesiyle, patojenlerin de yayılım alanlarının değişmesi <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.iklimhaber.org/salgin-hastaliklar-ekosistem-tahribatlari-ve-iklim-degisikligi-ile-iliskili-mi/">bekleniyor</a>.&nbsp; &nbsp;</li><li>Neler oluyor? Covid-19 sebebiyle alınan önlemler kapsamında Çin, Şubat ayında yaban hayvan ticaretini yasaklamış ve denetimlerini artırmıştı. Yaban Hayatı Koruma Topluluğu’nun Çin’deki temsilcilerine göre yaban hayvan ticaretinin Çin’de tamamen <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.newscientist.com/article/2239559-coronavirus-china-wildlife-trade-ban-could-become-law-within-months/">yasaklanması bekleniyor.</a> Ancak bölgedeki diğer ülkelerin de benzer bir karar almasının önemine de dikkat çekiliyor. Diğer yandan Çin’de olağanüstü hâl ilanının ardından sosyal ve ekonomik yaşamın büyük ölçekte durmasıyla karbondioksit salımı dörtte bir kadar düştü. Ancak iklim değişikliğinin temel sebeplerinden salımların iklim krizini yavaşlatacak kadar azalması elbette bu azalmanın sebebi tutumların sürekli olmasına bağlı. Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri António Guterres de bu noktaya dikkat çekerek karbon salımlarının geçici olarak azalmasının iklim kriziyle mücadelede yeterli olmayacağını hatırlatıyor ve Covid-19 için verilen mücadelenin bizi iklim kriziyle savaşmaktan alıkoymaması gerektiğini <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.france24.com/en/20200310-un-chief-says-drop-in-emissions-from-virus-will-not-solve-climate-crisis">vurguluyor.</a> &nbsp;</li><li>Bir adım ileri: İklim aktivistleri, çevreciler ve bilim insanları Covid-19 kapsamında alınan önlemlerin ekonomik etkilerinin farkında olmakla beraber hükümetlerin ortak bir kriz karşısında radikal önlemler alabilme kapasitesine <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.iklimhaber.org/bilim-insanlarindan-cagri-iklim-krizinde-koronavirus-mucadelesinden-ornek-alinmali/">dikkat çekiyorlar</a>. Bu noktada yüzler COP26 iklim zirvesine çevrilmişken zirvenin Covid-19 sebebiyle iptali iklim krizi mücadelesiyle ilgili endişeleri artırıyor. Diğer yandan Avrupa Birliği’nin koronavirüs ekonomik toparlanma planıyla ilgili açıklamasında salgından önce çalışmaları başlayan yeşil dönüşüm planının da gözetileceğinin <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://www.iklimhaber.org/ab-koronavirus-planinda-iklim-krizini-dikkate-alacak/">belirtilmesi</a> olumlu bir gelişme olarak verilebilir.</li></ul>

patojen ile ilgili hikayeler