apéro

Bir zamanların lüks sembolü istiridye, Fransa’dan Japonya’ya her geçen gün yenileri açılan oyster bar’larla en popüler dönemlerinden birini yaşıyor. Bu yükselişi, deniz kirliliğiyle mücadeledeki rolünden dünyaya yayılan duraklarına uzanan bir seçkiyle inceledik.

İstiridyenin yükselişi: Sofrada lezzet, denizlerde bir nefes

Toplumsal olarak 2021 pandemi ve ekonomik çalkıntılarla geçti, ama çevresel açıdan bakıldığında 2021 artık inandığımız yıl oldu. Bu seneye kadar çoğunluğu iklim değişikliğinin varlığına inandırmaya çalışıyorduk. Ama bu sene gerçekleşen olaylar yaşamakta olduğumuz felaketlerin doğal olmadığını bizlere gösterdi. Bu felaketlerin nedenlerini ve daha daha kötüleşmelerini engellemek için neler yapılması gerektiğini hala daha tam olarak kavramış değiliz. Gene de en azından “abartmayın canım, eskiden de böyleydi” laflarının geçmişte kaldığını umuyorum.Öncelikle tüm çevresel felaketlerin tek bir nedeni olmadığını söyleyerek lafa başlayalım. Marmara’daki müsilaj, Bozkurt’taki sel, güney ve batıdaki orman yangınlarının tek bir nedeni yok. Fakat bu felaketlerin tümünü daha da şiddetlendiren&nbsp;bir iklim krizi var artık karşımızda.Geçen sonbahar ve kışın başlangıcını Marmara Bölgesi oldukça kurak geçirdi. Yağışlar ancak Ocak ayının ortasında başladı ve Mart ayının sonuna kadar sürdü. Bu yoğun yağışlarla tarlalara atılan aşırı gübre Marmara Denizi’ne taşındı. Deniz yüzeyindeki fazla gübreye Nisan ayında deniz suyunun yüksek sıcaklığı eklendiğinde, fotosentez yapan planktonların sayısı hızla arttı. Üstüne bir de havanın nispeten sakin ve rüzgarsız olması da yardımcı olunca bu planktonlar yer yer kalın bir katman oluşturdular. Daha önce pek de alışık olmadığımız “müsilaj” adında bir kavramla karşılaştık. Elbette Marmara Denizi’nin yapısı bu sorunda etkiliydi, elbette denize boşalan atık sular müsilajın oluşmasına katkıda bulundu ve elbette Ergene’den aktarılan pis sular bu problemi artırdı, ama dediğim gibi, bu problemler geçmişte de vardı ve iklim krizi bu problemlerin bir eşiği aşarak kriz haline dönüşmesine neden oldu.Ardından Karadeniz’de okyanuslardaki dev siklonlara benzer bir&nbsp;fırtına&nbsp;oluştu. Bu tür bir fırtınayı daha önce görmemiş değildik, ama bu seferki gerçekten beklentilerin çok daha üstünde yağış bıraktı. Orta Karadeniz Bölgesi yer yer 2500 senede bir görülebilecek şiddette yağışla karşı karşıya kaldı. İnsanların ve altyapının yanlışları da eklendiğinde bu yağış Bartın, Bozkurt ve Ayancık’ta bir felakete yol açtı. Geçen sene de Giresun Dereli’de görülen benzeri sel felaketi ve bu sene, daha sonra görülen Rize ve Artvin’deki seller artık bu durumun herhangi bir sene kazara ortaya çıkan bir sorun değil, iklim krizinin sürekli olarak karşımıza getireceği bir problem olduğunu bizlere açık seçik gösterdi.2020 yılının önemli bir kısmı ve 2021 yılının neredeyse tamamı ülkemizin güney yarısına ciddi bir&nbsp;kuraklık getirdi. Barajlardaki su miktarı azaldığından tarımsal üretimde de aksamalar yaşandı ve rekolte çoğu bölgede ve üründe düştü. Bunun yanında yazın havanın sıcak ve kurak olması özellikle güneybatı bölgelerimizde günlerce süren ve kolay söndürülemeyen&nbsp;orman yangınlarına&nbsp;yol açtı. Bu orman yangınları sadece ülkemizi değil Akdeniz Havzasındaki çoğu ülkeyi de etkiledi. Benzer hava koşullarının ve kuraklığın görüldüğü yörelerde yakın zamanlarda meydana gelen bu yangınların da söndürülmesi hiç de kolay olmadı.Tüm bu felaketlerin kısa süre içerisinde üst üste gelmesi, önemli çoğunluğun gözünde iklim krizinin daha gerçek bir görüntüye bürünmesine neden oldu. Sebepleri henüz çoğunluğun kafasında tam olarak yerine oturmamış olsa da bir şeylerin değişmiş olduğu ve artık eski, güzel günlere dönmek yerine gittikçe kötüleştiği de artık kabullenilmeye başlandı.Devletimiz de benzer şekilde iklim krizini ve ülkemizin bu politikada oynaması gereken rolü bu sene içerisinde kavramaya başladı. Yeşil İklim Fonu’ndan destek almamızın mümkün olmadığı ve Paris Anlaşması’nın şartlarını zaten yerine getirmekte olduğumuz gerçeği yenilenebilir enerji yatırım maliyetlerinin düşmesiyle birleştiğinde, Paris Anlaşması’nı kolayca meclisten geçirdik. Bunun üzerine bir de 2053 yılına kadar net sıfır karbon salacağımızı da duyurduk. Şimdilik bunun nasıl yerine getirileceğini planlamamış olsak da, 2022 yılı Türkiye’nin iklim politikası açısından önemli kararlar vereceği bir yıl olacaktır. Umarız coğrafyamız da bizi kötü felaketlerle fazla karşı karşıya bırakmaz ve kuraklık, seller ve yangınlar açısından nispeten daha sakin bir yıl geçiririz.

Dünyahali

2021 artık iklim krizine inandığımız bir yıl oldu. 

Sonunda inandık!

Döngüsel ekonomi içerisinde kendine yer bulan farklı düşünce okullarından daha önce bahsetmiştik. Bunlardan belki de en önemlisi olan "biomimicry" doğadan öğrenmeyi ve mevcut sistemlerimizi bu öğretilerle değiştirmemizi amaçlıyor. Bu hafta konumuz su olunca, su filtrelemesi noktasında doğadan öğrenilen ve uygulamaya konulan bir projeden bahsetmek, öneri bölümümüz için doğru olacak düşüncesindeyiz. Geleneksel su artıma süreçleri ne yazık ki kimyasal madde kullanımı veya fosil yakıt gerektiren işlemlere gerek duymakta. Dolayısı ile atık suların filtrelenmesi noktasında istenilen kapasitede "arıtılmış" su elde etmek çok mümkün değil, ya da doğaya farklı şekillerde zarar vermekte. İşte bu sorunu çözmek için, doğadan ilham alan bilim insanları, balinaların beslenme süreçlerine bakıyor ve dişi olmayan balinaların ki dişi olmayan balinalar doğadan gördüğümüz devasa balinaların büyük bir çoğunluğunu oluşturmakta, günde yaklaşık 1 tona yakın plankton ve balık tüketimi için kullandıkları yöntemi inceliyor. Dişsiz balinaların ağızlarında bulunan balya katmanları, temelde insan tırnaklarının oluşturduğu protein olarak bilinen keratinden oluşan yapılar, balinaların ağızlarına doldurdukları litrelerce suyu, basınçla dışarı püskürtmesi sırasında bir filtre görevi görüyor ve tuzlu suyu dışarı atarken, planktonların, balıkların ve geri kalan organizmaların içeride kalmasını sağlıyor. Bu doğal filtre sayesinde balinalar tuzlu suyu dışarı atarken, tonlarca besini ağızlarında tutup beslenme süreçlerini tamamlayabiliyor. Bu doğal örnekten yola çıkan bilim insanları ise, bu balyaların benzerlerini atık su filtrelemesi için kullanıyor ve az maliyetinin yanında ekstra bir materyal kullanımına gerek kalmayan doğadan esinlenilmiş filtrelerle atık suları arıtıyor. Aşağıdaki videoda bu ürünün tam olarak nasıl çalıştığını görebilirsiniz. Video fazlasıyla reklam koksa da, doğadan esinlenerek atık süreçlerimizi yönetmeye odaklanırsak, gayet faydalı duruyor😊<a fr-original-style="" href="https://youtu.be/ii1bAY1f0r4" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(64, 169, 255); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: 0px; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank"><img src="https://embed.apos.to/assets/2021/10/2021-11-03T20:57:08.197Z.png" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"></a>

Döngüsel Ekonomi

Kıyısına kurulup güneşin dalgalarla oynaşını izlediğimiz sular artık çizgi filmlerde içine düşülünce kötülerin süper güç elde ettiği sıvılara benziyor. İçinde yüzmek ne kelime, insanın bakası dahi gelmiyor. Gelmesine de çok var. Ama sadece estetik veya keyfi kaygıların ötesinde bu, çevresel bir felaket.&nbsp;Marmara’da müsilaj: İlk defa 2007 sonbaharında İzmit Körfezi’nde görülen ve yıllar içinde görülmeye devam eden müsilaj, ekim ayından beri Marmara Denizi’nin yüzeyinde daha sık şekilde göze çarpıyor. Çeşitli sebeplerden dolayı dinamikleri değişen ekosistemde minik deniz canlılarından oluşan bir fitoplankton çeşidi, özellikle mart ayında büyük miktarda arttı. Bu artıştan sonra nüfusları azalan canlıların hücre içi sıvısı suya karışınca deniz salyası hâlinde su dibinde veya yüzeyinde görünmeye başladı.&nbsp;Sebebi atık planlamaları ve balıkçılık uygulamaları: <a fr-original-style="" href="https://tr.euronews.com/2021/06/05/marmara-denizi-nde-ekolojik-y-k-m-musilaj-nedir-cozum-icin-ne-planlan-yor" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Hidrolog Levent Artüz’e göre</a>, günümüzdeki durumun temeli 1989’da İstanbul Kanalizasyon Revizyon Projesi ile safi ön arıtmadan geçen dışkı deşarjının Marmara Denizi’ne verilmesi yatıyor. Bu planın arkasındaki mantık, Akdeniz’den Karadeniz’e giden derin akıntıya doğru verilen atığın Karadeniz’e taşınması. İstanbul Üniversitesi’nde deniz biyoloğu <a fr-original-style="" href="https://www.theguardian.com/environment/2021/may/25/turkey-struck-by-sea-snot-because-of-global-heating" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Dr. Neslihan Özdelice’ye göre</a> de balıkçılık faaliyetlerinin artması, planktonlardan beslenen balıkların gitmesiyle nüfusu hızlı miktarda artışa geçirmiş. Bir diğer sebep de küresel ısınmayla artan deniz sıcaklıklarının planktonların artmasına pozitif etkisi.Etkileri: Yüzeyde bulunan deniz salyası deniz ile atmosfer arasına bir engel olduğundan denizi canlılar için daha zor yaşanır hâle getiriyor. Özellikle de balıklar oksijen eksikliğinden yaşayamıyor. Deniz salyası birikintileri aynı zamanda hareket kabiliyeti olmayan mercanları da öldürüyor. Birikintiler aynı zamanda besinsel değere sahip olduğu için virüs üretiyor ve deniz sağlığını tehdit ediyor.Neler yapılabilir?&nbsp;6 Haziran’da Marmara Denizi Eylem Planı Koordinasyon Toplantısı’nı gerçekleştiren Çevre ve Şehircilik Bakanı Murat Kurum’un <a fr-original-style="" href="https://twitter.com/murat_kurum/status/1401640842822045701" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yayımladığı eylem planına göre</a>, müsilaj temizlenmesine başlanacak ve başlıca eylemler olarak atık su tesisleri güncellenecek ve atık boşaltım yöntemleri tekrar düzenlenecek. Balıkçılar için ekonomik destek sağlanacak; balıkçılığın ekosisteme uygun şekilde yapılması için koruma alanları genişletilecek. Bakan Murat Kurum’un Twitter paylaşımına göre temizlik için seferber edilen 25 yüzey temizliği teknesiyle süreç başlıyor ve eylem planı üç yıla yayılacak.&nbsp;Umut pek yok: Artüz’e göre, ölen fitoplankton ve başka deniz canlılarının nüfuslarının dönüşü olmadığı gerçeği, herhangi bir temizlik eyleminin umut vermesine engel oluyor. Bir ihtimal, uzun dönemde denizin doğru temizlik ve rehabilitasyon uygulamalarıyla Karadeniz’den gelebilecek deniz canlılarına ev olması ve tekrar canlı barındırmaya uygun hâle gelmesi mümkün.&nbsp;Denizlerin bakılamayacak kadar feci bir vaziyete sokulması acı. Uzman görüşleri farklı olsa da halkın bilinçlenmesi, ilgili kurumlara talepte bulunması gerektiği kesin. Marmara hepimizin olduğu kadar, sorumluluk da hepimizin.Deniz salyası hakkında daha kapsamlı bilgiler için BirArtıBir'in Levent Artüz ile gerçekleştirdiği podcast serisi <a fr-original-style="" href="https://birartibir.org/podcast/1173-1989-da-oldu-bu-bir-curume#.YLZC1M6F2J0.twitter" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bu bağlantıda</a>.

Kötü planlanmış atık sistemleri, fazla balıkçılık ve küresel ısınmanın sebep olduğu, Marmara Denizi'ndeki müsilaj salgını, balık ve mercan çeşitlerini öldürüyor. 

Marmara'da deniz salyası

&nbsp;Denizdeki besin zinciri en altta Güneş’ten gelen enerjiyi alarak fotosentez yapan ve bunu besine çeviren fitoplanktonlarla başlar. Yani bunlar bir tür bitkidir. Aynı toprakta olduğu gibi fitoplanktonların büyümeleri için de havadaki karbondioksit ve su gereklidir. Bunun ötesinde bu canlıların genelde başka kimyasallara da ihtiyacı vardır. Gene toprakta olduğu gibi, suni gübrenin içeriğinde bulunan azot ve fosfor fitoplanktonların da en önemli besinidir.Denizde gerekli olan besin de bir döngü içerisinde sağlanır. Yani denizde yaşayan tüm canlılar öldüklerinde dibe çökerek, gelecekte üreyecek olan canlıların ihtiyaç duyacakları mineralleri oluştururlar. Bizim de içerisinde bulunduğumuz orta enlemlerde, deniz yüzeyi normalde kış aylarında soğuktur. Hem deniz yüzeyi hem de denizin dibi soğuk olduğu zaman, denizin dibi ile yüzeyi arasında bir madde değişimi olmaz. Ancak havalarla birlikte denizin yüzeyi ile dibi arasında önemli bir sıcaklık farkı oluştuğu zaman, alttaki soğuk ama besin yüklü su ile üstteki sıcak ama besin açısından yetersiz olan su karışmaya başlar. Buna yaz aylarına doğru artan Güneş ışığını da eklediğimizde Nisan - Mayıs aylarında denizlerde bir fitoplankton artışı görülür.Ancak fitoplanktonlar aynı zamanda denizdeki besin zincirinin en alt basamağını oluştururlar. Kendileri fotosentez yapmayan ve bunları besin olarak kullanan zooplanktonların sayısı da bunları takip ederek artmaya başlar. Sonunda zooplanktonlar o derece artar ki, deniz yüzeyinde üremiş olan fitoplanktonların neredeyse tamamını temizlerler. Yaz ayları boyunca diğer balıklar da zooplanktonlarla beslenerek onların sayısını azaltırlar ve sonbahar aylarına geliriz. Sonbahar aylarında denizin yüzeyi ile altı arasındaki sıcaklık farkı yüksek ve zooplankton sayısı da düşmüş olduğu için, fitoplanktonlara bir üreme fırsatı daha doğar. Ancak sonbaharın sonuna doğru hem ışık miktarı azaldığı hem de deniz suyu hızla soğuduğu için bu üreme fırsatı, ilkbaharda yaşanan kadar kuvvetli olmaz. Kış aylarında balıklar da kalan planktonlarla beslenerek, tekrar bir sonraki ilkbahara sistemi geri hazırlarlar.Burada, normalde denizlerdeki yaşamın nasıl sürdüğünü anlatmaya çalıştım. Bu döngü genelde açık denizlerde insan etkisi dışında görülen döngüdür. Peki Marmara’da neler oldu?Marmara pek de derin olmayan bir iç deniz. Bundan dolayı da işler yukarıda anlattığım gibi yürümüyor çoğunlukla. Öncelikle fitoplanktonların deniz dibinden gelen besine fazla ihtiyaçları yok çünkü biz devamlı deniz yüzeyine, onlar için besleyici olacak maddeler salıveriyoruz. Bu maddelerin başında da tarımda bolca kullanılan suni gübre geliyor. Bu gübrelerin aşırı ve yanlış zamanlarda kullanımı, yağan yağışlarla birlikte dereler, oradan da denize akıp gitmelerine neden oluyor. Bu nedenle de fitoplanktonlar yağışlı dönemlerde, bir de hava güneşliyse iyice bayram yapıyorlar.Marmara’da gördüğümüz fitoplankton artışının temel nedeni budur. Ancak doğa bunu hızla temizler. Fitoplanktonlarla beslenen zooplanktonlar artar, ardından da balıklar artar ve sistem tekrar dengeye gelir. Fitoplanktonlar ışık ve besin olan bölgede kolayca üreyebilirler ve öldüklerinde dibe çökerek bir sonraki nesile besin olurlar. Bu döngünün oluşması için, hem bunların dibe çökmesine hem de çevredeki zooplanktonların bunları bulmasına yardımcı olacak akıntı ve dalga gereklidir. Deniz sakin ve rüzgarsız olduğu dönemde ise fitoplanktonlar öldükleri zaman bile yüzeyde kalabilirler. İşte yaşadığımız tam da bu. Deniz suyunun sıcak olması, Ocak ve&nbsp;Şubat aylarında Marmara Denizi çevresinde görülen yoğun yağışlarla birleşince, buna da rüzgar hızlarının nispeten düşük olması eklenince, fitoplankton sayısı çok arttı ve zooplanktonlar bunları yemeye yetişemiyor artık. Kısacası, Marmara Denizinin besin dengesi bozuldu.Elbette bu bozulmanın nedeni fitoplanktonlar değil. Öncelikle, başta suni gübre olmak üzere, bu iç deniz etrafındaki tüm sıvı atıkları, sonsuza dek o atıkları temizleyeceğini düşünerek denize bırakmamız, bu olayın asıl nedeni. Biz bu şekilde davranmaya devam ettiğimiz sürece bu sorun her sene görülecek. O zaman ne yapmalı?&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Marmara Denizini dev bir foseptik çukuru gibi görmeyi acilen durdurmamız gerekiyor.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Deniz suyunun sıcaklığını değiştirmek elimizde olmadığına göre atık miktarını azaltmak ve hatta durdurmak elimizden gelen tek şey.</li></ul>Atık miktarını azaltmak çok ciddi bir altyapı yatırımına karşılık geliyor. Elimizde olan parayı çılgın projeler yerine, bu tür çalışmalara ayırmak, çocuklarımızın ve torunlarımızın mavi bir deniz görebilmelerini sağlamak için gereklidir. Aksi takdirde bu sorunu her sene olmasa da sıklıkla yaşayacağız. Marmara Denizi henüz ölmüş olmasa da, önlem almazsak kısa sürede hem ölebilir hem de başka sağlık sorunları yaratır hale dönüşebilir. Çok geçmeden birlikte harekete geçelim.

plankton ile ilgili hikayeler