<a fr-original-style="" href="https://www.linkedin.com/in/mine-durusu-tanriover-53015336/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Prof. Dr. Mine Durusu Tanrıöver</a>Son birkaç aydır fiziksel dayanıklılığımı zorlayacak şekilde çalışıyorum. Fiziksel tükenmişlik zihinsel tükenmişliği ve duygudurum kırılganlıklarını da beraberinde getiriyor elbette. Fiziksel sınırlarıma yaklaşıp <a fr-original-style="" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Maslow_teorisi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Maslow’un ihtiyaçlar piramidinde</a> ‘fizyolojik gereksinimler’ düzeyinde yaşadığımda kaygım artıyor, uyku düzenim bozuluyor, yaratıcı performansım düşüyor, sosyal bağlarım zayıflıyor. Bu şekilde devam ettiği takdirde beni son hız dibe vurduracak olan bu tabloda neyse ki son birkaç yıldır alarm çanları çalmaya başladığı anda durup yaşamın sesini dinlemeyi öğrendim:&nbsp;Öncelikle bedenimdeki fiziksel sinyalleri fark ediyorum.&nbsp;<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="font-style: italic;" style="font-style: italic; box-sizing: border-box;"><a fr-original-style="" href="https://dunyahali.com.tr/yazilarimiz/sakinlik-icin-beden-tarama-meditasyonu-1343" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Beden tarama</a>&nbsp;dediğimiz bir yöntemle siz de dikkatinizi tüm bedeninizde sırasıyla gezdirerek gün içerisindeki koşuşturmacada belki de duymayı reddettiğiniz sinyalleri fark etmeye başlayabilirsiniz. Üstelik de bunu ofisinizde, evinizde oturarak bile yapabilirsiniz.&nbsp;</li></ul>Sonrasında gözlerimi kapayıp derin bir nefes alıp hislerime odaklanıyorum. Öfke, üzüntü, keder, yas, sıkışmışlık, kaygı. Neyse ki baktığımda huzur, mutluluk, doyum ve şükür de var sıklıkla. İçerisi karnaval yeri gibi hareketli, ya da bazen de buz gibi donuk. Hepsi normal, hepsi insan olma hali.&nbsp;En son neye ihtiyacım olduğunu soruyorum kendime ve inanır mısınız bazen o an aslında acıkmış olduğumu ya da kaygılı olduğumu ya da sadece uykuya ihtiyacım olduğunu fark ediyorum. Zihnimizdeki gürültüyü susturmadan içerdeki yaşamın sesini duymak çoğu zaman mümkün olmuyor.&nbsp;Yaşamın sesi sadece içimizde değil elbette. Doğanın içinde yüzünüzü çevirdiğiniz her yerde yaşamın sesini duyuyorsunuz. Kuşlar sadece ötmüyor mesela, birbirlerine yanıt verecek şekilde atıştıklarını fark ediyorsunuz. Ya da sonbaharda yapraklarını köklerinin üstüne seren ağaçlar biraz dinlenmeye ihtiyaçları olduklarını haykırıyorlar sessizce. Çatıya vuran yağmur damlalarının sesi yaşamın kaynağının su olduğunu hatırlatıyor toprağa bereket olup yağarken. Yaşamın sesleri bizi kopardığımız bağlarımızı onarmaya, ekranlarımızdaki değil etrafımızdaki gerçek yaşamla senkronize olmaya davet ediyor aslında. Ama maalesef çoğumuz doğanın seslerinin antropojenik (insan kaynaklı) seslerle maskelendiği ya da doğadan çok uzakta olduğumuz alanlarda yaşıyoruz.&nbsp;<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="font-style: italic;" style="font-style: italic; box-sizing: border-box;">Son yıllarda gürültü kirliliğinin hava kirliliğinden sonra gelen en önemli çevresel hastalık ve ölüm nedeni olduğu, hatta bazı şehirlerde öne bile geçtiği belirtiliyor.&nbsp;</li></ul>Gürültüye maruz kalmanın beyinde yapısal değişikliklere yol açtığı, inflamasyonu tetiklediği ve sinir hücrelerinin ölümüne neden olduğu rapor ediliyor. Bu değişikliklerin sonucunda da çınlama, işitme bozuklukları, kaygı, depresyon, bilişsel ve motor işlevlerde bozulma gibi durumlar ortaya çıkıyor. Gürültü nedeniyle uykunun bozulması, hormonal dengenin değişmesi ve stres gibi faktörler kalp damar hastalıkları, obezite ve diyabet riskinde artışla ilişkilendiriliyor. Örneğin, Barcelona’da yapılan bir çalışmada gece gürültüye maruz kalmanın bedenin yenilenme süreçlerini bozduğu söylenirken, trafik gürültüsünün hipertansiyon, kalp damar hastalıkları ve inme ile ilişkili olduğu&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.isglobal.org/en/-/el-ruido-del-trafico-provoca-tanta-enfermedad-como-la-contaminacion-atmosferica" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">gösterilmiş</a>.&nbsp;Toplam hastalık yükünün %36’sı gürültü ile, %19’u ise hava kirliliği ile ilişkilendirilmiş. Gürültünün Avrupa’da her yıl 16 binden fazla erken ölüm ve 72 bin hastaneye yatışla ilgili olduğu, 13 milyon insanda uyku bozukluğuna yol açtığı&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.isglobal.org/en/healthisglobal/-/custom-blog-portlet/el-ruido-mucho-mas-que-una-molestia" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">bildirilmiş</a>. Diğer taraftan okulda trafik gürültüsüne maruz kalan çocukların hafıza, dikkat ve bilişsel işlevlerinin daha yavaş geliştiği&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.1004001" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">gösterilmiş</a>. Öte yandan kuş sesi gibi doğal seslerin kaygı ve stresi azalttığını, trafik sesi gibi insan kaynaklı seslerin ise doğal seslerin olumlu etkilerini maskeleyebileceğini gösteren çalışmalar&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39602385/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">mevcut</a>. Bu ve bunun gibi pek çok çalışma doğa seslerinin otonom sinir sistemini sakinleştirip yatıştırdığını, stres hormonlarını azalttığını ve bütüncül iyilik ve sağlık halini artırdığını gösteriyor.&nbsp;Bu bilgiler şehirlerimizi ve yaşam alanlarımızı planlayan insanlara o alanlarda yaşayacak ve çalışacak insanların ruh, beden ve sosyal sağlığını korumak ve iyileştirmek adına büyük görevler yüklüyor. Orhan Veli’nin hafiften bir rüzgar eserken gözleri kapalı dinlediği İstanbul’un artık var olmadığı gibi, pek çok başka şehrimiz de benzer şekilde yoğun ses kirliliğinden nasibini almış durumda.&nbsp;Yaşamın seslerinin maskelenmediği alanlarda yaşamak ve kendi yaşam sesimizi hep duyabilmek dileğiyle.

Dünyahali

Gürültü kirliliği ve sağlığımıza etkisi 

Yaşamın sesini dinliyor musunuz?

İstanbul'da Nasıl Eğleniyorduk?

Şehrin “maskaraları”: 1930’larda Karnaval’ın izini sürmek

Çocukluğum Kurtuluş’ta geçti, oraya artık Tatavla denmiyordu, eski Tatavla yıllarını annem anlatırdı. Rumların çok olduğu o yılların Karnaval şenlikleri dillere destanmış. Benim çocukluk yıllarımda onlarınki kadar olmasa da yine epey Rum vardı. Öyle ki şenlikli Karnavalları ben de bilirim. İnsanlar ilginç kılıklara girerek, güle oynaya, çala söyleye, sokaklardan geçerlerdi. Arabaya yüklenmiş laternayla geçtiklerini bile bilirim valla. Karnaval, Paskalya ile son bulacak büyük orucun başlangıcıdır. Son bir kez insanlar yer içer, eğlenir, sonra da nefsini terbiye etme çabasına girer. Büyük oruç birkaç şekilde tutulur. Ya Ramazan’daki iftara kadar olduğu gibi hiçbir şey yiyip içmez, saati geldiğinde de hayvansal hiçbir şey yememek şartıyla orucunu bozar (Bu şekil biraz nefsi zorlar ve pek büyük inanç ve direnç gerektirir) ya da yedi hafta boyunca süt yumurta peynir dahil, bütün hayvansal besinleri keser. Her ikisi de geçerlidir. Belki de geçmiş zaman kullanmalıydım zira günümüzde artık pek az kişi dinî kurallara ve ritüellere uymakta.Gelelim asıl konuya, yani o büyük oruç öncesindeki eğlence için seçilen, son yıllarda dillere pelesenk olmuş, son moda ve de uydurma Baklahorani kelimesi meselesine. Kullanılan kelimenin kesinlikle hiçbir anlamı yoktur. Ayrıca sanıldığı gibi Rumca bile değildir. O malum dönemin Ermenicesi ‘Pagyal Horan’dır. Yani; örtülmüş mihrap. Çünkü kilise mihraplarına perde çekilir ve oruç bitene kadar düğün yapılmaz. Aslında bu son eğlence döneminin Rumcası ‘Apukreas’dır ve etten çıkma anlamına gelir. Tüm dünyanın bildiği Carnevale (karnaval) kelimesi de Latincedir ve ete veda demektir.(carne:et – vale:veda) Daha önceki yazılarımdan birinde ‘kreas’ kelimesini, ‘kriya’ sandığımdan -çünkü öyle telaffuz ediliyordu- soğuktan çıkma diye çevirmiştim. Sonradan, teoloji okumuş ve birkaç dil bilen çok genç kaybettiğimiz, Ruhani Meclis Başkanı, rahmetli Peder Tatul Anuşyan’a sorduğumda anladım yanıldığımı ve aslının ‘kriya’ yani soğuk değil, ‘kreas’ yani et olduğunu ondan öğrendim.Carnevale kelimesi Türkçeye uydurularak ‘karnaval’ haline gelmiştir. İkinci hecedeki ‘e’ harfi niye ‘a’ olmuş, bilinmez… Eski dönemin Ermenileri tarafından ‘apukurya’ şeklinde yanlış telaffuz edilen ve öyle yerleşen ‘apukrea’ kelimesi ise nasıl olmuşsa, zamanla unutulup kullanılmaz hale gelmiştir. Benim rahmetli babaannem Mudanyalıydı ve Rumlarla büyümüştü. Rumcayı Ermeniceden daha iyi bilirdi. O ‘apukrea’yı kendince dejenere ettiği ‘apukurya’ şeklinde kullanır, hatta komik bulduğu kılıklar için “Apukurya muçinası” (maskarası) gibi bir benzetme yapardı. Yine eski dönemin Ermenileri tarafından Ermenice olduğu halde yanlış telaffuz edilen ‘pagyal horan’ ise hiçbir anlamı olmayan ‘baklahoran’ haline gelmiştir. Günümüzde bu garip ve anlamsız kelime, arkasına ‘i’ harfi eklenerek Rumcaymış gibi algılanmakta. Akıl sır erecek şey değil.Ben yıllardır ısrarla bu konuda yazıp duruyorum para etmiyor. Tanıdığım kimi Rum dostlar, o dönemde bakla yendiği için bu ismin kullanıldığını bile iddia ettiler. Sanki eskiden bu mevsimde bakla varmış gibi! Kimi de aslının ‘bakla hûrani’den geldiğini bile söyledi ki internette biraz bakındığınızda o da çıkıyor. Bakla ve hûrani..? Daha neler… Merak eden bakıversin Arapçada veya Farsçada böyle bir kelime var mı diye… Yok, vallahi yok! Ben biraz meraklıyım kelimelerin kökenini, dillerin birbirinden etkilenmesini araştırmaya, övünmek gibi olmasın birkaç dil de bilirim.&nbsp;İnanın bana ‘baklahorani’ kelimesi külliyen uydurmadır. Bu kadar takıntılı bir şekilde kurcalayıp durduğumu gören günümüz gençleri -ki alınmasınlar ama ‘çoğunun’ her türlü bilgisinin yüzeysel olduğunu düşünüyorum- “Aman boşver madem herkes öyle diyor, varsın öyle olsun” diyorlar. İyi de, öyle mi olmalı yani?Bu yazıyı okuyanların sormak isteyecekleri birkaç soruyu tahmin ederek diyorum ki bu ders verici tavrın nedeni emekli bir öğretmen oluşum olabilir. “Rumlar böyle bir hatayı neden yapıyorlar?” sorusunun cevabı ise şöyle olmalı; bu şehirde kaç Rum kaldı ki ve o kalanlar ne kadar Rumca biliyorlar ki…“Sana mı kalmış bu hatayı düzeltmek?”, Cevap: “Ama biri düzeltmeli değil mi?” “Madem para etmiyor, neden yazıp duruyorsun?” Birkaç cevap: “Ya bu kez tutarsa?” “Söz uçar, yazı kalır.” “Kim bilir belki bir gün…”<a fr-original-style="" href="https://www.instagram.com/bercuhiberberyan/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Bercuhi Berberyan</a>

Not: Bu fotoğraf Suna ve İnan Kıraç Vakfı Fotoğraf Koleksiyonu'ndan alınmıştır.

Pagyal Horan, Baklahoran’a dönüşüp Rumcaya karıştı

Bazıları artık uluslararası turizm markası haline gelmiş karnavalların kökeni baharı karşılayıp, doğanın vermek üzere olduğu bereketi kutsamaya yönelik pagan şenliklerine dayanır.Toplumsal yaşamın stratejik dönüşüm kavşaklarında yeni formatlar atılıp farklı gömlekler giydirilmesine rağmen yoluna devam eden şenlikler, &nbsp;ataerkil döneme geçilmesiyle birlikte kadın tepkisinin ifade zeminine dönüşmüş, ilk demokrasi sınavıyla böylece tanışmıştır. Resmi yasaklanmaya tabi tutulmuş, engellenemeyince de müdahaleyle erkek katılımı sağlanmıştır. &nbsp;Miladi yıllara gelindiğinde ise niteliği nedeniyle pagan tapınakları gibi önce yok edilmek istenmiş başarılamayınca, Hıristiyanlaştırılarak yıllık takvime dahil edilmiştir. Tam bu noktada ortaya bir kez daha demokrasi sorunu çıkmıştır.O dönem üzerinde konuşuldu mu ya da nasıl tepkiler aldı, bilemediğimiz bu kadim etkinlik, güç odaklarının daima mesafeli durduğu, halkın da (önüne dayatılan ne olursa olsun) daima sahip çıktığı bir sosyalleşme zeminidir.Bu konumlanma toplumsal mesajların verilmeye başlandığı iklimi olgunlaştırır. Halk toplulukları, yaşamına dahil olan unsurları ya da rahatsız olduğu konuları şenlik ruhunu uygun biçimler ile karnaval ortamında sergilemeye daha doğrusu ifade etmeye başlamıştır. Tepkilerini kamusal alanda, yer yer inadına, vermenin tadına varmaya başlar.Öncelikle maske takarak, tanınmasının önüne geçer. Maskeli topluluklar böylece daha rahat hareket etmenin ve toplumsal baskılardan sıyrılmanın aracını keşfetmiştir. Maskeyle gelen eşitlenme, toplumsal hiyerarşiye kafa tutma anlamı da taşımaktadır. Bu kimlik gizleme hali ile kadınların erkek, erkeklerin ise kadın kılığına girmesi, verili koşullara başkaldırmanın bir diğer yöntemi olur. Kadınlar kendine sakal, bıyık yapar, erkek kıyafeti giyer, ata biner. Erkekler yüzlerini una bular, makyaj ve manikür yapar. Dayatılan kimlikleri reddeden bireyler, bu defa bütün otoritelerin eleştirildiği ya da alaya alındığı kurgular hazırlar. Devlet adamları da, din adamları da bu teatral gösterilerden nasibini alır. Kurgular yürüyüş kolu şeklinde sergilenir. Burada mizah neredeyse temel unsurdur. Verilen mesajlar daima mizahla lezzetlendirilmiştir.Miladi formatta adına “Temiz Pazartesi” denilen etkinliğe, topyekûn bir karşı çıkma tepkisi olarak, kimi yerlerde “Kirli Pazartesi” adı verilmiş, Yunanistan’ın Larissa bölgesinde yer alan Tirnavos kasabası bu isimdeki etkinliği/karnavalıyla ünlenmiştir. “Kirli Pazartesi”de temel simge, ereksiyon halindeki erkeklik organıdır. Karnavalda her şey buna göre dizayn edilmiştir. &nbsp; &nbsp;Cinsiyet ayrımının umursanmadığı, müzik ve dansla eğlencenin zirve yaptığı karnavalın, benzer bir rotayı izlemiş olan İstanbul ayağı ise giderek Tatavla’da merkezileşir. Dönem ismiyle Pera ve Tatavla, karnavalın iki ana sahnesi gibidir.Pera; özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında, karnavalı çoğunlukla kalburüstü kesimlerin şık salonlarda organize ettiği maskeli balolar şeklinde yaşarken, Tatavla, halk kesimlerinin muhalif kurgularına sahne olmaktadır. Kırlık alanlarda piknik öbekleri ve uçurtmalar vardır. Geçici olarak kurulmuş köhne meyhanelerde seyyar müzik grupları sanat icra eder, halk geleneksel danslar yapar. Semtin bütün mekânları tıka basa doludur. Her inanç ve kökenden katılımcıların yanı sıra daima kalabalık bir meraklı grubu da semti doldurur.Bütün dinlerin mutaassıpları farklı gerekçelerle Tatavla’ya gidilmemesini ister.&nbsp;Karnaval mutaassıp çevrelerin daima tepkisini çeker. Zaman zaman yayınlanan tebliğlerde katılımcılar aşağılanmış, hor görülmüş ve günahkâr addedilmiştir. En insaflısı “merak gidermek için bir kere gidilebilir ama devamında dinden çıkılır” demiştir.Resmi güçler ise genelde rahatsızdır fakat pek de ses etmemektedir.&nbsp;Coğrafyanın yaşadığı fırtınalara paralel olarak inişli çıkışlı bir rota izleyen ve son yıllarında basın yoluyla da ötekileştirilmeye başlanan İstanbul karnavalı, II. Dünya Savaşı koşulları ile 20 Kura Askerlik uygulaması ve Varlık Vergisi’nin ağırlığı altında ezilerek kamusal alandan çekilir.O tarihten sonra kapalı mekânlarda gerçekleştirilen karnaval, 2009 yılında yine sivil bir çıkış yakalar. 2014’e kadar süren bu görünürlük kimi toplumsal gerilimler nedeniyle tekrar kaybolur. 2020 yılı, karnaval için bir kez daha sahne alma girişimine tanıklık etse de gerçekleşemez. Karnaval gönüllüleri 2021’de etkinliği, pandemi koşulları nedeniyle, sanal formatta yapar. 2022 girişimi ise bu defa Rusya-Ukrayna savaşına kurban edilir.&nbsp;Diğer akrabaları gibi uluslararası marka olabilme şansını 1940’lı yıllarda kaçıran İstanbul/Tatavla Karnavalı için son yıllarda gösterilen çaba, bütün örtülerin/kabukların altındaki öze sadık kalarak bu sivil sesi yeniden şehrin hafızasına kazandırmak yönündedir.Doğa ile bütünleşme, tabiata ve evrenin sırlarına saygı içeriğiyle tarih sahnesine çıkan, çağlar içinde de değişim geçirerek gelen karnavalın İstanbul macerasında önümüzdeki yıllar bakalım ne gösterecek?<a fr-original-style="" href="https://www.instagram.com/hsyirmak/" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Hüseyin Irmak</a>&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;

Sivil sesin adresi olarak karnavallar

“Yollarda kimse görünmüyordu. Meyyit Yokuşunu tırmanırken ilk hayat müjdesini bir evin önünde kurulmuş olan laternadan aldık. Evden kadın, erkek birtakım maskaralar çıkıyorlardı. Ayı kafalı bir herif mahalle çocuklarına saldırıyor, kaçırıyordu. Elleri tırnaklı bir eldiven içinde idi. Burnuna koskocaman bir hırızma (halka) takılmış: bir kadın, elinde def, zincirini çeke çeke götürüyordu!..Şişhane karakolunun feneri, karşısındaki meydanı loş bir karanlık içinde aydınlatıyordu. Laterna gene başladı. Onunla beraber dans da başladı. Perukar: ‘Polka oynuyorlar.’’Ahmet Rasim’in (Fuhş-i Atik kitabında) 1800’lerin sonunda İstanbul’dan aktardığı bu anlatı müziğin, alayın, dansın ve kılık değiştirerek maskara olmanın merkezde olduğu bir İstanbul eğlencesine ait. Üç haftaya yayılan, Yunanca’da Apokries, Osmanlıcada Apukurya diye bilinen ve Baklahorani isimli panayırla sona eren bu eğlenceler batıdaki karnavallarla aynı kökenden geliyor. Karnaval eğlenceleri Osmanlı’nın son döneminde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında İstanbul’un Hristiyan nüfusunun yoğunlukla yaşadığı Tatavla (bugünkü Kurtuluş), Pera ve Galata semtlerinde yer alıyordu. Ortodoks Hristiyanların oruç dönemi olan Büyük Perhiz’den önceki üç haftalık döneme yayılan eğlenceler her yıl bolca yemek, içmek, eğlenmek, kostüm giyerek ve maske takarak normal bir günde uygun olmayacak şekilde davranma özgürlüğü bulmak için son bir fırsattı.Bu eğlenceler 1940’ların başından itibaren sokaklardan kaybolarak toplumsal hafızadan silindi. Bazıları 1941’de devlet tarafından yasaklandığını söylese de arşivlerde ve dönemin gazetelerinde yasakla ilgili bir bilgi bulmak mümkün değil. 70 yıl boyunca ortadan kaybolduğu düşünülen bu gelenek 2009 yılında Kurtuluş’un sakinleri tarafından semte geri getirilse de 2014 yılından sonra tekrar kayboldu. Peki bu 70 yıllık arada İstanbul’un karnaval eğlencelerine ne oldu?Bu 70 yıla baktığımızda travmatik olaylar sonrası şehrin gayrimüslim sakinleriyle birlikte hafızanın da bir göçe maruz kaldığını görüyoruz. 1929’daki Tatavla yangını, 1934 Trakya olayları, vatandaş Türkçe konuş kampanyası, 1941’deki yirmi kur’a askerlik ve 1942’de Varlık Vergisi, gayrimüslimlerin şehirdeki görünürlüğünün tehlikeli hale geldiği, can ve mal varlıklarının tehdit altına girdiği olay ve durumlardı. 1950’lerde ve sonrasında çocuk olmuş Rum nesil bu dönemi sokakta kendi isimlerini kullanamadıkları, her şeylerini kaybettikleri, ya da taşınmak zorunda oldukları ‘zor zamanlar’ olarak tanımlıyor. Karnavalın ana öznelerine bu soruyu sorduğumda aldığım cevap tepeden inme bir yasaktan ziyade, bu ‘zor zamanlar’da sokaklarda bırakın eğlenmenin kimliğini özgürce yaşamanın bile mümkün olmadığıydı.* Fakat esas ilginç olan ise şu, Apokries bir yere gitmemişti, İstanbul’daydı, sadece iç ve kapalı mekanlara çekilmişti.Bugün İstanbul’da yaşayan Rum vatandaşların anlatılarına göre 1950’lerden itibaren Apokries’in cemaat içinde, aile arasında, derneklerde ve okullarda icra edilen bir ritüele dönüştüğünü görüyoruz. Apokries, sokaklardaki eğlencelere hakim olan aykırı ve aşırı tavrın bir kenara bırakıldığı, cemaatin ortak geçmiş ve kimliğiyle bağ kurduğu anma etkinliklerine dönüşmeye başlıyordu. Apokries’in kapalı bir ritüel olarak kolektif kimlikle ve hatırlamayla kurduğu ilişki birkaç yolla gerçekleşiyordu.<img src="https://images.aposto.com/2022/2/1/1647295042953.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.57" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.yapikrediyayinlari.com.tr/dosyalar/2019/04/istanbullu-rum-bir-aileninMARIANNA-PDF-tadimlik-.pdf" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Evde Apokries kutlaması, 1951</a>Apokries ve Baklahorani’nin nesillerden nesillere aktarılmasında sözlü anlatılar, mekânsal aidiyet, yemek ve kostüm yapma pratikleri büyük rol oynadı. Apokries’in sokaklarda kutlandığı ve sokaklardan çekildiği döneme tanık olmamış nesiller ‘Apokries/Baklahorani efsanesi’ni büyükanne ve dedelerinden dinledikleri masalsı anlatılardan öğrendiklerini anlatıyor. Küçük çocuklara uyumadan önce ya da yemek yerken anlatılan bu ‘Apokries masalları’ genelde ya bir komşunun ya da tanıdığın başına gelmiş oluyor, ya da çocuklara bir ders öğretmek amaçlı oluyordu. Bu masallar sayesinde bir nesil geçmiş Apokries ve Baklahoranileri şakaların yapıldığı, kılık değiştirilen ve kalabalıkların toplandığı düzeni bozan bir eğlence olarak öğrenebilmişti.Apokries ve özellikle Baklahorani hafızasının ve pratiğinin aktarımında Tatavlalı olmak neredeyse en belirleyici özelliklerden biri. Tatavla Spor Kulübü’nde, Aya Dimitri Kilisesi’nde, Rum İlkokulu’nda, semtteki kutlamalarda ve sokaklarda zaman geçirmiş neslin karnaval hafızasına hakimiyeti daha fazla. Şehrin diğer semtlerinde, özellikle Kadıköy gibi ulaşımın görece daha zor olduğu yerlerde yaşayanlar için bu eğlenceler katılması zor ve zahmetli bir yerde duruyordu. Bu yüzden de Tatavlalı olmayan aile ve kişilerin bu hafızaya erişiminin ve dolayısıyla Tatavla’dan uzaklaştıkça bu geleneğin aktarımının daha kısıtlı olduğunu söyleyebilirim.Rum ailelerin ve cemaatin kadın üyeleri arasında yemek kültürü ve kostüm yapımı üzerinden ilerleyen performatif ve duyusal bir aktarım olduğunu gözlemlemek mümkün. Apokries ve Baklahorani’nin iç mekanlarda yer alan en önemli öğelerinden biri kurulan sofralardı. Bunun bilgisi, hafızası ve performatif öğeleri ise kadınlardan kadınlara yemek tarifleri, her aileye özgü özel ve öncelikli tarifler, bunların kimler için yapıldığı, özel malzemelerin ne zaman ve nereden alınacağı gibi bilgiler aracılığıyla aktarılıyordu. Bu sofraların devamlılığı üzerinden Apokries ve Baklahorani’nin de hafızası ileriki nesillere aktarılmış, aynı sofrada yemek yemenin verdiği kolektif deneyimle hafıza diri tutulmuş oluyordu.Son olarak, her ne kadar karnavalın maskaralık ve tanınmaz olma gibi öğeleri geride bırakılmış olsa da kostüm giyme özellikle çocuk aktivitesi olarak devam ediyordu. Karnavaldan önceki haftalara yayılan kostüm fikri bulma, model araştırma, malzemelerin satın alınması ya da evdeki malzemelerin geri dönüşümü anneler ve kız çocukları arasında başlı başına bir ritüel haline gelmişti. Çocukların kostümü el emeğiyle hazırlamaya dahil olması bu hafızayı performatif bir şekilde aktarılır ve hatırlanır kılıyordu. Görüşmecilerin çocukluklarındaki favori kostümlerini tüm detaylarıyla anlatabiliyor olması hafızanın ne kadar canlı kaldığının bir göstergesi.Apokries ve Baklahorani efsanesini, deneyimini ve pratiklerini cemaat içindeki farklı hafıza aktarımı yöntemleri sayesinde öğrenip sürdüren genç nesli 1980’lerde ve 1990’larda evlerde, otellerde ve derneklerde gelenekselleşmiş kostümlü Apokries partileri ve toplantıları yaparken görüyoruz. Bu yeni Apokries formunun arkasındaki motivasyon ise cemaat derneklerine sahip çıkmak, destek olmak, bir araya gelmek, Apokries’in anısını yaşatmak ve Rum varlığının devamını sağlamak olarak ifade ediliyor. Yani eskiden sokaklarda ve geniş kitlelerle kutlanan toplumsal bir ifade aracı sayılabilecek olan Apokries son 70 yılda İstanbul’daki Rum cemaatinin kimliğine, ortak geçmişine sahip çıkılan ve bunların devamını sağlayan bir işleve sahip oluyor.Rumluk ve Ortodokslukla özdeşleşmiş olan bu geleneğin tarihsel anlatısına geçmişin esas öznelerinin de dahil edilmesiyle anlıyoruz ki İstanbul’un karnaval eğlenceleri travmatik deneyimler ve göç sonucu varlığını güvenceye alarak form değiştirdi ve hâlâ devam ediyor. İstanbul’da karnaval eğlenceleri hem içeriği hem de formuyla 1800’lerden günümüze Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde gündelik hayata, sıradan insanların deneyimlerine, korkularına, kaygılarına, sevinçlerine ve aidiyet stratejilerine ışık tutan bir gelenek olmayı sürdürüyor. 2020, 2021 ve 2022 yılındaki yeniden canlandırma projelerinin pandemi ve savaşlar sebebiyle iptal edilmiş olması ve günümüz şartlarında ‘online’ kutlama-anmaya dönüşmüş olması İstanbul karnavallarının bugün de geçmişi anlamaya yardımcı olduğunu söylemek mümkün.<a fr-original-style="" href="https://twitter.com/nazvardar" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Naz Vardar</a> *Bu anlatılar 2020 yılında Boğaziçi Üniversitesi Tarih bölümünde hazırladığım ‘Carnival Celebrations in Istanbul: Changing Experience and Perspective of Apokries and Baklahorani’ başlıklı yüksek lisans tezim için yaptığım sözlü tarih görüşmelerine dayanmaktadır.

    

Sokaklardan salonlara sığınan karnaval

Göktuğ İpek - 1930’lardaki karnaval eğlenceleri Bercuhi Berberyan - Karnavalın ve isminin kökeni Hüseyin Irmak - Sivil bir hareket olarak karnavallar Naz Vardar - 1941 sonrası sokaklardan salonlara sığınan karnaval Cemre Çebi - 2012 karnavalına dair izlenimlerYazıları tarihsel bir sıralama ile vermeye çalıştık. 1930'lardan bugünlere karnavalın hikayesini okumak için buyurunuz...

<img src="https://images.aposto.com/2021/11/3/1640168644923.jpeg" style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="1.78" fr-original-style="display: block; float: none; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable" width="550">Sevdiğimiz isimlere “içinde yaşamak istedikleri film ya da diziyi” sormaya devam ediyoruz. 29. konuğumuz <a fr-original-style="" href="http://click.revue.email/ss/c/OvZMTmFNG_ogo9mVNMFA38upbPrhaACgFDG8sjCk2AmJEd6ngIGob94u9msIdePzwP2EXuq9RyYgZ38G4V4Qdlc0bM502ysnWS8aAmd7zJ3LxYrdqgd7pGP7pLzPfMIDLWLiJL_uQoeDCiMdCiTqxqVcKXsw-xveVaOlM-WrqTPntorBWxwhYUSH-kbEw6oK/3i1/XC9LW7WxQPuKcLsIzT1KNQ/h20/pFTr5i-ExK6vJPB_HDPViA4rNBJkJNJev_Gc7BDbPL8" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: currentcolor none medium; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Onur Kırşavoğlu</a>, seçtiği filmse Muhteşem Güzellik / La Grande Bellezza.İçinde yaşamak isteyeceğim filmi ara ara düşünürüm. Acaba çılgın atmosfere sahip bir bilimkurgu mu? Huzurla yaşam sürülen, doğa harikası bir atmosfere sahip&nbsp;Terrence Malick filmi mi? Ya da Matrix'te güzelce uyuyarak Cypher karakteri gibi zengin bir hayat yaşamak mı? Hepsi kulağa hoş geliyor ve hepsinin ayrı güzelliği/eşsiz deneyim fırsatı mevcut ama benim tercihim, çok az da olsa gerçek hayatta da yaşama ihtimali bulunan&nbsp;La Grande Bellezza filmi ve onun atmosferi olurdu.Büyüleyici Roma'nın ihtişamlı mekanlarında gün boyu gezebilmek, tarihin ve modernizmin bir arada olduğu sokaklarda Jep Gambardella gibi tasasız dolaşabilmek, yakın arkadaşlarla birbirimizin şakalarına gülüp, bazen içimizdekileri dökebilmek ve elbette,&nbsp;Fellini ve&nbsp;Sorrentino referanslı, karnavalvari partilerde eğlenebilmek. Tüm bunları yaparken, şiirsel ve heyecan verici Roma'nın tüm nimetlerinden yararlanmak da cabası. Fantezi bu ya, bazı anlarda, yine filmin içindeymişiz gibi,&nbsp;La Grande Bellezza‘nın muhteşem müzikleri aniden yüksek volümle çalarsa değmeyin keyfime. Tabii bunun, başta da belirttiğim üzere, Roma'nın ihtişamına hayran olmakla ve orada yaşama isteğiyle büyük bir ilişkisi var. 65 yaşıma geldiğimde Muhsin Bey'le Jep Gambardella karışımı bir insan olabilirsem ne mutlu bana. Kutsal şehir Roma, sana geliyorum!

Bu Hafta Ne İzlesem?

Ne zaman ada vapuruna binsem, serinliğine kapıldığım bir yolculuğun ardından yüzüme değen güneş sanki İstanbul güneşi değilmiş gibi gelir bana. Adalı pek çok insanın hikâyelerinden bildiğimiz; gerçekten de bu güneşin eskiden çok daha fazla parladığı. Adaların çok renkli, az betonlu ve kalabalığının daha tanıdık olduğu zamanlar… Adalara en son ne zaman gittiğimi bile hatırlamadığım bir gündeyim. Sahi, kendimizi denizden nasıl bu kadar mahrum bıraktık? Şehirde denizle iç içe olacağımız bir avuç alan kalmışken denizle aramıza çektiğimiz setleri düşünüyorum. Ve o setlerin var olmadığı zamanları, denizle kurduğumuz geçmiş ilişkileri…<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">İstanbul’un güzel sezonu</h2>İstanbul’un kültürel hayatının zaman algısını şekillendirdiği 19. yüzyıl İstanbul’unda; kötü sezonla başlayan yılı opera, tiyatro, bale, vodvil ve çeşitli baloların düzenlendiği tiyatro sezonu takip ediyor. Orucun ardından gelen karnaval sezonu Pera’yı hareketlendirse de bu eğlenceler İstanbul geneline yayılmıyor. Ardından gelense denizin İstanbul’a gülümsediği bir belle saison. Pera’da yaşanan soğuk aylardan sonra güzel sezonun sıcaklığı İstanbul’un deniz kıyılarına ve özellikle Büyükada’ya yayılıyor. Devasa bir göç başlıyor sanki. Yüzyılın ikinci yarısında artık epeyce yaygınlaşan vapur seferleriyle denizin günlük hayatın ayrılmaz bir parçası olduğu bir dönemden söz ediyorum.&nbsp;Güzel sezonun İstanbul’un sayfiyelerine yayılan açık hava gezintileri, şenlikleri, piknik ve spor etkinliklerinden biri olan regattaların bahsi ilk kez 1859’da geçiyor. 1861 yılının Ağustos’unda Journal de Constantinople; Fransızca festival, kutlama veya bayram anlamına gelen&nbsp;fête&nbsp;kelimesini gemicilikle ilgili olan anlamına gelen nautique kelimesiyle birleştirerek bu denizcilik festivaline nautique fête&nbsp;diyor. Denizi odağına alan bu karnaval, İstanbul’u sarmalayan modernleşme akımının öncüsü İstanbul cemiyetinin kısa zamanda favori etkinliği oluyor. Regatta yarışları ilerleyen yıllarda o kadar popülerleşiyor ki o gün neredeyse tüm ticari aktiviteler durma noktasına geliyor; bankalar kapanıyor, gazeteler basılmıyor. Festivale her yıl 10-15 bin civarı İstanbullu -tabiri caizse- akın ediyor. Büyükdere’de ve Moda kıyılarında düzenlenen regattalara rastlasak da festivalin yıldızı kesinlikle Prinkipo – yani Büyükada.&nbsp;<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Çok kimlikli Büyükada, çok kimlikli regattalar</h2>Büyükada’da düzenlenmesi için dönemin İngiltere Büyükelçisi Sir Henry Lytton Bulwer’in girişimleriyle hayata geçen regatta yarışları için sultandan izin alınıyor ve özel bir gün seçiliyor: Meryem Ana Yortusu. Adanın yoğun Rum ve Hristiyan nüfusu için önemli olan bir günün seçilmesi, festivalin düzenlendiği ilk seferde tahminlerin çok üzerinde bir kalabalığı yarışlara çekiyor. Tabii katılım sadece Rum nüfusla sınırlı değil; çok uluslu bir imparatorluğun başkentinde düzenlenen böylesi bir festival, şehrin başta cemiyet hayatı olmak üzere pek çok kesiminin ilgisini çekiyor. Dönemin bankerleri, tüccarları, kendi cemaatlerinin öncüsü olan gayrimüslim ve Levantenlerle Müslüman devlet adamlarının regatta yarışlarına yoğun ilgisi var. Çok kimlikliliğin ve çok kültürlülüğün neredeyse bir örneklemi regattalar. Sadece izleyici kitlesi açısından da değil; Büyükada ile Heybeli arasında farklı deniz araçları için çizilen rotalarda geçen yarışların katılımcıları da adanın farklı kültürleri bir araya getiren ortamının bir yansıması. Kürek yarışlarına katılan Müslüman mahallelerin kayıkçıları, yelken ve yat yarışlarında tekne sahibi gayrimüslim ve Levantenler, savaş gemilerinde Fransa'dan, İngiltere'den ve Almanya'dan bahriyeliler… Öyle ki Londra ve Marsilya’da düzenlenen regattaların yanında Prinkipo regattaları bu çok kimlikli yapısıyla neredeyse küresel çapta bir üne kavuşuyor; “dünyanın başka hiçbir yerinde bu kadar farklı milletten deneyimli ekiplerin yarışmadığından ve hiçbir kent toplumunun bu kadar çeşitli unsurdan oluşmadığından" <a fr-original-style="" href="https://acikradyo.com.tr/program/193273/kayit-arsivi?date_filter%5bmin%5d=&date_filter%5bmax%5d=&page=1" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">söz ediliyor</a>.Hem çok kültürlü yapısı hem de denizle kurduğu bu sıkı fıkı ilişkiyle regattalar bugün belki de hayal edemeyeceğimiz bir şehir festivali. 15 bin İstanbullunun her yıl denizle ve birbirleriyle buluştuğu, kayık ve kürek yarışlarının; hatta spor müsabakalarının ötesinde bir kültürel şenlik. Bugün, zamanında regattaları izleyen kalabalıkların ayak bastığı doğal kıyılarına beton dökülmüş, müsilaj istilasına uğramış, kıyılarıyla birlikte kültürü de tahrip olmuş Ada’nın kültürel mirasında hatırlanması gereken bir karnaval. Geçmişe hasret duymak için değil; ders almak için.&nbsp;<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">KaynakErtürkmen Aksoy, B. S.; Gurallar, N. (2020). 19. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul Gemicilik Şenlikleri: Büyükada (Prinkipo) Regattaları ve Adanın Dönüşümü. Metu Journal of the Faculty of Architecture, 37(1).&nbsp;

karnaval ile ilgili hikayeler