8 Ekim 1969'da, Uruguay'ın küçük kasabalarından&nbsp;Pando, yas kıyafetlerinin içinde bir cenaze alayına katılan bir gerilla grubunun eylemiyle karıştı. Polis karakolunu, belediye binasını ve telefon santralini ele geçiren grup birkaç bankayı soyduktan sonra güvenlik güçleriyle karşı karşıya geldi. Çatışmada beş kişi hayatını kaybetti.&nbsp;O gün o eyleme imza atan Ulusal Kurtuluş Hareketi-Tupamaros'un (MLN-T) liderlerinden José Mujica, nam-ı diğer "El Pepe", hapishanede ağır işkenceler altında yaşadığı yıllardan Uruguay'ın devlet başkanlığına, oradan krizantem çiftçiliği yaparak geçirdiği sade emeklilik yıllarına uzanan 89 yıllık bir yaşamın sonunda kansere yenik düştü.Pepe Mujica, Güney Afrika’da ırkçılığı karşı mücadelenin simgesi olan Nelson Mandela, Brezilya’da Lula’dan sonra başkan olan Dilma Rousseff gibi gerilla geçmişinden siyasetin tepesine giden uzun yoldan geçen ender insanlardan biriydi.Tupamaros gerillaları, 60'lı yıllarda Küba devriminin etkisiyle geleneksel soldan ayrılan Arjantin'deki ERP ve Şili'deki MIR gibi radikal bir sol akım olarak ortaya çıkmış; yüzlerce kilometrelik tarım yürüyüşlerinden işkencecileri ifşa kampanyalarına ve yüksek profilli diplomatların kaçırılmasına genellikle kan dökmekten uzak duran eylemleriyle halkın sempatisini kazanmıştı. 1968'de işçi ve öğrenci hareketlerindeki radikalleşme üzerine ilan edilen olağanüstü hâl döneminde grup, el konulan ürünleri yoksul halka dağıtma gibi eylemlere de imza atmıştı.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Amerikan emperyalizminin karşısında duran MLN-T, 1973'te ABD'nin Latin Amerika'ya dayattığı Condor planıyla başlayan insan avının da hedefleri arasına girmişti. O dönemde ülkede yalnızca Tupamaros'tan 3 bini aşkın insan tutuklanmış; bunların üçte biri öldürülmüştü.</li></ul>1971'de Uruguay'ın İngiltere Büyükelçisi Geoffrey Jackson'ın kaçırılması sonrası iyice yükselen gerilim döneminde Mujica da tutuklanmış, ancak 12 Yıllık Gece (La noche de 12 años)&nbsp;filminde de anlatılan büyük firarda, 106 Tupamaros gerillasıyla birlikte hapishaneden kaçmıştı. Onunla birlikte kaçanlardan bazıları da yeniden yakalanmış ve 12 yıl boyunca sürecek ağır işkenceler altında hapishanede kalmışlardı.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Aralarından Mauricio Rosencof ve Eluterio Fernandez Huidobro, 1985'e kadar süren bu dönemde birçoğunu akıl sağlığını yitirme noktasına getiren işkenceleri Duvardaki Sarmaşık Gibi&nbsp;adlı kitapta anlatmıştı.</li></ul>2009’da Uruguay Devlet Başkanı olacak Pepe Mujica, böylesi sert bir geçmişten geliyordu.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Gerillalıktan başkanlığa giden yol</h2>Mujica, 1985 yılında tahliye edildikten 4 yıl sonra yoldaşlarıyla birlikte Halk Katılım Hareketi'ni (MPP) kurmuş; kendisini ilerici, anti emperyalist, ırkçılık karşıtı olarak tanımlayan ve Sosyalistler, Komünistler, Troçkistler, Hıristiyan Demokratlar'dan oluşan Franta Amplio’ya (Geniş Cephe) katılmışlardı.2005 yılında Geniş Cephe, Ulusal Parti ve Colorado Partisi'nin geleneksel iki partili sistemini delerek Tabaré Vázquez'i başkan yapmıştı. 2010'da ise Mujica'nın başkan olmasıyla daha da ilerici adımlar atılmaya başlandı. Bu dönemde kürtaj ve eşcinsel evlilikler yasallaştırıldı; Uruguay, dünyada esrarın devlet denetimi altında satılabildiği ve tüketilebildiği ilk ülke oldu. Öte yandan "esrar turizmi"ne karşı ise tavizsiz bir tutum izlendi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Mujica, bu dönemde eşcinsel evlilikler konusunda esprili bir şekilde&nbsp;“Bunun modern dönemin eseri olduğunu söylüyorlar ama aslında hepimizden daha eski”&nbsp;diyordu.&nbsp;</li></ul>Mujica döneminde 3,5 milyonluk Uruguay, 21. yüzyılın ilk on yılında Latin Amerika'da esen rüzgara paralel olarak dış politikada da aktif bir rol oynadı. Kıtanın diğer ülkelerindeki çeşitli çalkantılara rağmen Geniş Cephe, içerideki istikrarını korudu.&nbsp;Mujica, diğer ilerici rejimlerdeki sapmaları, birçok liderin kendilerini iktidara getiren hareketlerden ve toplumsal tabanlarından kopmasına bağlıyordu. Bu nedenle Chavizm’den kopuş olarak değerlendirdiği Maduro’yu, Nikaragua’daki Danile Ortega’yı ve kenara çekilmesini bilmediği için Bolivya’daki Evo Morales’i eleştirmişti.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yoksul başkan</h2>Mujica’yı siyasetin yanı sıra, hatta belki ondan da çok hatırlanmaya değer kılan, yolsuzluklarla anılan siyasetçilerin at koşturduğu bir dünyada, gündelik hayatını alabildiğine bir sadelikle sürdürmesiydi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Başkanlık döneminde bile eşiyle birlikte başkent yakınlarındaki bir çiftlikte yaşamış; maaşının yüzde 90'ının sosyal çalışmalara, yüzde 5’ini ise mensup olduğu siyasi harekete ayırmıştı. Tarlasını traktörüyle kendisi sürmüş ve ürünü de kendi satmıştı.</li></ul>El Pepe, sade yaşamının yanı sıra konuşmasındaki yalınlık, yolsuzluk ve israfa karşı mücadelesi, siyasi liderlerle ve halkla kurduğu iletişimle de tüm dünyanın ilgisine mazhar olmuştu. Hoşgörüsü ve mutabakat arayışı, siyasi muarızları nezdinde bile saygınlık kazanmasına neden olmuştu. “Düşündüğün gibi yaşamak” ilkesini savunan Pepe Mujica, herhalde 21. yüzyılda bunu söyleyebilecek ender insanlardan biriydi.Elbette eski yoldaşlarından bazıları, eskiden eleştirdiği sistemin içinde sıkıştığını da iddia ettiler. O ise 2007’de gerilla geçmişini reddetmeden “Yetersiz bir yetenekle silaha sarıldığım ve böylece Uruguay’ı diktatörlükten kurtaramadığım için derin pişmanlık duyuyorum” dedi.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">2019 yılında feministleri pek de hoşnut etmeyecek açıklamalarda bulundu. Ataerkilliği kınamakla birlikte feminizmin sınıf mücadelesinde yer alamayacağını söylemesinin ardından&nbsp;“Kadın her &nbsp;zaman annedir” diye de ekledi.</li></ul>Ayrıca:&nbsp;Uruguay’daki askerî diktatörlük döneminde rejimin işlediği suçlarla ilişkili olarak Geniş Cephe’den farklı bir tutum alarak “Yaşlı insanların hapiste olması için savaşmadım”&nbsp;da diyecekti.&nbsp;Son yazılarından birinde ise belki de vasiyetinden bir parça sunuyordu:&nbsp;<blockquote fr-original-style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(162, 195, 185); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px;" style="color: rgb(9, 9, 9); border-color: rgb(162, 195, 185); border-width: 4px; font-style: italic; padding-left: 10px; margin: 0px 0px 1em; border-left-style: solid; box-sizing: border-box;">“Benim jenerasyonum safça bir hata yaptı. Toplumsal değişimin yalnızca toplumdaki üretim ve dağıtım biçimlerine meydan okuma meselesi olduğuna inanıyorduk. Kültürün muazzam rolünü anlamadık. Kapitalizm bir kültürdür ve biz kapitalizme farklı bir kültürle karşılık vermeli ve ona direnmeliyiz. Bunu başka bir şekilde ifade etmenin bir yolu: Dayanışma kültürü ile bencillik kültürü arasında bir mücadele içindeyiz.”</blockquote>

Spektrum

Ulusal Kurtuluş Hareketi-Tupamaros'un liderlerinden José Mujica, nam-ı diğer "El Pepe", hapishanede ağır işkenceler altında yaşadığı yıllardan Uruguay'ın devlet başkanlığına, oradan krizantem çiftçiliği yaparak geçirdiği sade emeklilik yıllarına uzanan 89 yıllık bir yaşamın sonunda kansere yenik düştü.

Dünyanın en fakir başkanı: José 'Pepe' Mujica'nın ardından

Biray Kolluoğlu, Evren M. Dinçer, Zafer YenalPeru’nun 19. yüzyıl tarım sahnesinin en önemli aktörleri arasına girmesinin arkasında deniz kuşlarının payı büyük. Bunun arkasında da insanıyla insan olmayanı ile hayvanların yaptığı belki de en doğal aktivite var: yiyip içip dışkılamak. Evet, guano, yani martı, pelikan, karabatak gibi deniz kuşlarının kakası, emperyalizmin güdümü altında modernliğin birçok kurumunun şekillendiği yüzyılda, Peru’nun dünya pazarlarına eklemlenmesindeki <a fr-original-style="" href="https://www.atlasobscura.com/articles/when-the-western-world-ran-on-guano" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">temel unsur</a>. Burada emperyalist bağlantılar “beyaz altın madenlerinin” işlenmesi için gerekli emek gücünün sağlanmasında çok etkili olmuş. Zamanla katılaşa katılaşa taşlaşmış, nitrojen, fosfat ve potasyum açısından çok zengin ama soluyanı için bir o kadar da zararlı kuş kakalarını kazıyıp ticarete hazır hâle getirmenin gerektirdiği iş sürecinin elbette sömürü düzeyi ve sağlık riskleri çok yüksek. Peru’yla Avrupa arasında Guano ticaretinin zirve yaptığı 1840-1880 yılları arasında bu süreci örgütleyen İngiliz, Amerikalı ve Perulu şirketler Çinli, Polinezyalı ve Paskalya adalarından getirilen işçileri (yoksa köleleri mi desek?) kullanmışlar yoğun olarak. Bu dönemde Peru yaklaşık 13 milyon tonluk guano ihracatı yapmış. Yani guano hem Avrupa’da yaşlı kıtada yorgun toprakların verimini artırmakta hem de yeni kıtada tarıma yeni açılan arazilerin ekime hazırlanmasında önemli rol oynamış. Denilebilir ki 19. yüzyılda iyiden iyiye küreselleşen gıda pazarının şekillenmesinde ve kuzey yarımkürenin giderek daha çok sanayileşen ve şehirleşen nüfusunun doyurulmasında guanonun payı çok büyük.&nbsp;İlk akla gelebilecek sorulardan birisi neden Peru, neden Peru’nun Pasifik’e bakan adaları ve kıyıları? Cevap, doğrudan coğrafyayla ilgili tahmin edilebileceği gibi. Sahillerine has güçlü atmosferik, jeolojik ve deniz hareketlerinin etkisiyle Peru tarihsel olarak dünyada deniz altı bio-çeşitliliğin çok yüksek olduğu bölgeler arasında. Yani Peru suları çok balık ve deniz canlısına ev sahipliği yapıyor ve hâliyle bu durum da bölgeyi deniz kuşları açısından çok cazip kılıyor.Böylece Avrupalıların guanoyu “keşfinden” çok daha önce, Güney Amerika’da yaşayan halklar deniz kuşlarının kakalarını gübre olarak kullanmışlar. Örneğin İnkalar zamanında her köyün kralın kendilerine tahsis ettiği bir adası varmış. Köylüler ihtiyaçlarına göre bu adadaki kuş gübrelerini paylaşırlarmış. Bu sistemi bozanların, bir deniz kuşuna zarar verenlerin ya da üreme mevsiminde guano adasına ayak basanların cezası da çok büyük olurmuş. Belli ki Avrupalılar gelmeden önce Perulular kuşlarıyla adalarıyla ahenk içerisinde birbirlerine zarar vermeden, bugünün deyişiyle “sürdürülebilir” bir ilişki içinde yaşıyorlarmış. Tabii bu durum guanonun ticarileşmesiyle birlikte radikal bir şekilde değişmiş ve 40 yıl devam eden ihracat patlamasından sonra 1880’lerde guano devri <a fr-original-style="" href="https://www.jstor.org/stable/3986000?saml_data=eyJzYW1sVG9rZW4iOiIwNmFiZTU0Ny1jODU3LTQzMWQtOGJmYS03NDZhNWM1ZjcwZmEiLCJpbnN0aXR1dGlvbklkcyI6WyJkYWI5MjdkNS0xZGZmLTQwZTYtODExNi0yMGQ2NWYwODhlZWEiXX0" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">sona ermiş</a>.<img src="https://images.aposto.com/2024/3/0/1712479603122.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.72" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Guano gübresi reklamıBugün hala Peru’da guano çıkarılıyor, ama çok daha küçük miktarlarda. Guano artık daha çok eko-turizmle, organik tarımla uğraşanların &nbsp;ilgilendiği eksantrik bir “doğal kaynağa” dönüşmüş durumda. Kuş gübresindeki bu çok ciddi düşüşün temel nedeni tabii ki <a fr-original-style="" href="https://www.bloomsbury.com/uk/farmageddon-9781408846346/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">deniz kuşu türlerindeki azalma</a>. Peru devletinin guano kuşlarının/martılarının popülasyonlarını koruma projeleri uyguladığı yıllarda 20. Yüzyılın ortasında Peru kıyılarındaki 28 adanın üstünde uçan&nbsp;40 milyon kuş varmış. Bugün bu sayı 1 milyonun biraz üzerinde. 1970’lerden itibaren yeryüzünün en değerli bokunu yapan kuşlar giderek artan sayılarda yok oldukça guano da bitiyor “doğal olarak.” Deniz kuşlarındaki azalma esasen küresel bir trend ve epeydir feci boyutlara ulaşmış durumda. Dünyadaki deniz kuşlarının yüzde 20’sini izleyen bir araştırma, 1950 ve 2010 yılları arasında deniz kuşu popülasyonunun % 69,7 oranında düştüğünü <a fr-original-style="" href="https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0129342" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">gösteriyor</a>.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2024/3/0/1712479505278.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.62" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><h4 fr-original-style="text-align: center;" style="text-align: center; margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">1950-2010 arasında deniz kuşlarının popülasyonu yüzde 70 oranında azalmış.</h4> Deniz kuşları neden yok oluyor?&nbsp;İklim krizi ve başta plastik birikimi olmak üzere çevre kirlenmesi neticesinde ekosistemlerinin, habitatlarının tahribata uğraması kuşların hayatlarını çok olumsuz etkiliyor elbette. Öte yandan, deniz kuşlarındaki azalmanın arkasında yatan en büyük nedenler arasında yıllardır süregelen endüstriyel balıkçılığa ve aşırı avlanmaya da ayrı bir başlık açmak gerekiyor. Başka bir deyişle, yiyecek balık bulmakta zorlanan, yiyeceklerini insanlara kaptıran deniz kuşlarının hayatta kalma şansı da giderek azalıyor.Burada özellikle altı çizilmesi gereken nokta şu: denizlerde yakalanan balığın önemli bir bölümü dolaylı olarak insan tüketimine gidiyor. Örneğin, Peru kıyılarında fazlaca bulunan ve deniz kuşlarının çok sevdiği Pasifik hamsileri (sardalya) aynı zamanda balık unu üretimi için kullanılan en gözde balık türleri arasında. Balık unu, içerdiği yüksek besin değeri (özellikle protein) nedeniyle hem çiftlik balıkçılığında hem de özellikle tavukçulukta kullanılan endüstriyel yemlerin yapımı için lazım olan temel girdiler arasında.Peru 19. Yüzyılda guano ihracatında nasıl dünya şampiyonu ise bugün de balık unu ihracatında dünya lideri <a fr-original-style="" href="https://www.fao.org/3/cc1350en/cc1350en.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">konumunda</a>. Hemen arkasında Çin ve Şili var. Dünya çapında sayıları artan balık çiftliklerinde kullanılan balık ununun önemli bir bölümü Peru’dan geliyor. Giderek insanların deniz balığı yerine daha fazla çiftlik balığı yediğini hatırlayacak olursak, bu eğilimin en azından Peru kıyılarındaki hamsi sürüleri bitinceye kadar devam edeceğini kestirmek zor olmasa gerek.Söz çiftlik balıkçılığından açılmışken Türkiye’den bahsetmemek olmaz. Türkiye’de son yıllarda büyük çoğunluğu İzmir ve Muğla kıyılarındaki çiftliklerde balık üretimi çok arttı. İtalya, Yunanistan, İspanya, Portekiz ve İngiltere’de tüketilen levrek ve çupranın önemli bir kısmı, bu iki balığın üretiminde dünya liderleri arasında olan Türkiye’den <a fr-original-style="" href="https://www.fishforward.eu/en/sea-bass-turkey/" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">gidiyor.</a> Bu çiftliklerde balıklara yedirilen yemler nereden geliyor diye sorabilirsiniz. Balık çiftliklerinde kullanılan yemin önemli bir kısmı Türkiye'deki şirketlerin farklı ülkelerdeki balık unu ve balık yağı üretim fabrikalarından gidiyor. Örneğin, Mauritania'ya giden endüstriyel balıkçılar büyük balık yetiştiriciliği şirketleriyle işbirliği içerisinde balık yemi üretimi de yapıyorlar. Türkiye’nin Peru’dan balık unu ve yağı ihracatı ise çok sınırlı.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2024/3/0/1712479380977.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.61" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Çiftlik balıklarının tüketimindeki artışBu tür operasyonlar Batı Afrika kıyılarında son yıllarda çok yoğunlaştı ve birçok çevreci örgüt yayınladıkları <a fr-original-style="" href="https://www.greenpeace.org/static/planet4-international-stateless/2019/06/5cfb1014-a-waste-of-fish-exec-summary-en-.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">raporlarla</a> sık sık bu durumu gündeme getiriyor ve eleştiriyor. Eleştirilerinin odağında da beklenileceği gibi çiftlik balıkçılığının çok ciddi çevresel ve sosyal maliyetleri ile balık refahı açısından çok olumsuz etkileri var. Artan deniz kirliliği, parazitler ve hastalıklar denizlerin ekosistemlerinde ciddi tahribatlar yaratıyor. Afrika sularında avlanan balıkları artık Moritanyalılar, Senegalliler, Gambiyalılar tüketmiyor, buralarda yaşayan insanlar çok değerli bir gıda ve geçim kaynağından mahrum kalıyor. Buralardaki balıkların işlenmesiyle yapılan yemlerle beslenen çiftlik balıkları da kuzey yarımküredeki sofralarda arz-ı endam ediyor…&nbsp;Guanoyla başladık balık tüketimiyle bitiriyoruz. 19. yüzyıldan 21. yüzyıla uzanan hikayemizin odağında Peru vardı. Peru’dan Avrupa’ya, oradan Türkiye’ye, hatta Batı Afrika’ya uzanan bağlantılardan bahsettik. Küresel kapitalizm yüzyıllardır yeryüzünün farklı coğrafyalarını, halklarını ve canlılarını sıkı sıkıya atılmış ilmeklerle birbirine bağlıyor. Burada ilmeği atanlarla atılan iplikler arasında ezilenler arasında çok eşitsiz bir ilişki var. Kimileri az kimileri daha çok dünyada yaşayan tüm canlılar bu eşitsizliklerden muzdarip.&nbsp;

Zappa Zamanlar

Yiyecek balık bulmakta zorlanan, yiyeceklerini insanlara kaptıran deniz kuşlarının hayatta kalma şansı giderek azalıyor.

Yeryüzünün en değerli kakası nasıl tükendi?

Toplumsal Tarih

Osmanlı Devleti de kapitalizm öncesi üretim biçimlerinin egemen olduğu bu geniş alanda yer alıyordu ve zengin kaynaklarına el koyan yabancı sermayeye bağımlı hale gelmişti. Rosa Luxemburg bu dönüşümü nasıl yorumluyordu?

150. Doğum Yıldönümünde: Rosa Luxemburg, Emperyalizm ve Osmanlı Devleti

Edward W. Said, 1978’de, Doğu(lu)/Batı(lı) karşıtlığına bakışımızı kökünden sarsarak, aydınlatan bir kitap yazdı: <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjRmMjcxMzcxNTc2MDAwNmFhNWY2NyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWY5ZGIzOTRhN2ZiNmEwMDA4Y2JiNmQxJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5tZXRpc2tpdGFwLmNvbSUyNTJGY2F0YWxvZyUyNTJGdGV4dCUyNTJGNTY1NjQ="""""">Şarkiyatçılık</a> (Oryantalizm). Said’e göre oryantalizm, Doğu/Batı arasında keskin -ontolojik ve epistemolojik- ayrımlar olduğu varsayımına yaslanan bir düşünüş, bakış biçimi. 18. ve 19. yüzyıllardan beri, Batı’nın (Avrupa ve ABD) ağırlıklı olarak edebi metinler ve resimler aracılığıyla Doğu’ya (Hindistan, Pakistan, Çin, İran, Orta Doğu…) dair ön yargıları, fantezileri ve varsayımlarıyla hayalî bir Doğu yarattığını söyler Şarkiyatçılık’ta. Örneğin Doğu(lu), Batı(lı)’nın bakışında mistiktir, egzotiktir, vahşidir, içgüdüseldir ve ilkeldir. Oysa bu söylevin çıkmasına sebep olan edebi metinleri yazanların aslında Paris gibi büyük şehirlerde yaşayan önemli yazarlar olduğunu, çoğunun Doğu’ya hiç gitmemiş dahi olduklarını, kendinden öncekilerin ve birbirlerinin metinlerine (imgelerine) referans vererek oryantalist, hayali bir söylev döngüsü oluşturduklarını ortaya çıkarır Said. Mesela Victor Hugo’nun hiç gitmediği İzmir’deki filleri allayıp pulladığı bir şiirini hatırlıyorum: Şark da ancak İzmir’deki filler kadar gerçektir.Şarkın (Orient) varlığı; karşısına modern, akılcı, ilerlemiş bir Garp (Occident) koyar. Yani aslında Batı, bir Öteki (Other) yaratarak Kendi’ni (Self) onun karşıtı olarak var eder. Bu var ediş elbette hiyerarşiktir çünkü Doğu’yu Batı’nın tarihsel olarak doğrusal gördüğü gelişim çizgisinin gerisinde bırakır ve Batı’yı üstün ve ilerlemiş olan, ulaşılmak istenen kılar. Bu noktada Batı, Doğu’nun üzerinde hâkimiyet kurar ve hâliyle emperyalizmle (ve fetihçi anlayışla) el ele, kol kola gider. Çünkü Batı, arzulandığını varsaydığı moderniteyi getireceğini vadeder.Buradan Birleşik Krallık'ta faaliyet gösteren tasarımcı Dilara Fındıkoğlu’nun “Dilara İstanbul’u Fethediyor” (Dilara Conquers Istanbul) sloganıyla Yıllar Ziyan isimli yerli kaykaycı grubu giydirdiği; İstanbul’un Eminönü, Galata Köprüsü gibi en turistik yerlerinde çekilmiş manidar <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjRmMjcxMzcxNTc2MDAwNmFhNWY2NyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWY5ZGIzOTRhN2ZiNmEwMDA4Y2JiNmQxJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnZpbWVvLmNvbSUyNTJGNDg0MDM0ODIz"""""">videoya</a> geçelim.<a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjRmMjcxMzcxNTc2MDAwNmFhNWY2NyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWY5ZGIzOTRhN2ZiNmEwMDA4Y2JiNmQxJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5pbnN0YWdyYW0uY29tJTI1MkZ5aWxsYXJ6aXlhbiUyNTJGJTI1M0ZobCUyNTNEdHI="""""">Yıllar Ziyan</a>, İstanbul’un önemli alt kültürlerinden birini oluşturduğuna inandığım topluluklardan. Beşiktaş meydanda, toplumun her kesimiyle (evsizler ya da baliciler dâhil) etkileşerek kayıyorlar. Kaykay kültürü zaten kıyafetinden tavrına kadar ABD'den ithal bir kültürse de İstanbul’un sokakları ve alt kültürleriyle kurduğu organik bağı kuvvetli. Ayrıca video da görsel anlamda gayet başarılı ve istenen etkiyi yaratacak nitelikte görünüyor. Fakat gelelim içeriğine: Kaliforniya’daki kaykay parklarından fırlamış gibi görünen bu oldukça modern ve “havalı” görünümlü kaykaycıları; Eminönü’ndeki esnafla yan yana getirerek egzotikleştirilmiş İstanbul görüntüleriyle; açıkça Batı bakışı için, Batılı bir bakışla tasarlanmış bir videoyla gösterince, Dilara İstanbul’u fethetmiş olur mu? Yaptığı daha ziyade “self-oryantalizm” (kendi kendini oryantalize etmek) olur. Ki anlaşılan bunu zaten sıklıkla <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjRmMjcxMzcxNTc2MDAwNmFhNWY2NyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWY5ZGIzOTRhN2ZiNmEwMDA4Y2JiNmQxJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5pbnN0YWdyYW0uY29tJTI1MkZwJTI1MkZDSGFxanlIQjBwQSUyNTJG"""""">yapıyor</a>. Hegemonik, baskın kültürün imajlarını yeniden üreterek, -videodaki kelimelerle aktarmak gerekirse- “dışarıdan altın gibi görünen bu bataklığı”, bu “altın bataklık”ı egzotik ticari bir nesne olarak pazarlıyor. İçine de kendi <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTYwMjRmMjcxMzcxNTc2MDAwNmFhNWY2NyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWY5ZGIzOTRhN2ZiNmEwMDA4Y2JiNmQxJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5ub3duZXNzLmNvbSUyNTJGc2Vhc29ucyUyNTJGZml2ZS1kYXlzLW9mLWRhcmtuZXNzJTI1MkZkaWxhcmEtZmluZGlrb2dsdS1iYXJiYXJhLWFuYXN0YWNpbw=="""""">etkilendiği</a> modern yaklaşımlarını arzu nesnesi olarak bırakıyor. Bunu da oldukça da iyi yaptığını düşünüyorum. Sorunsa şurada başlıyor: İçinde yaşamamayı tercih etmiş olduğu kültüre dair yeniden ürettiği oryantalist imajlar, aslında stereotipik Doğu algısını ve hâliyle Doğu/Batı arasındaki hiyerarşiyi de aynı şekilde yeniden ürettiği gibi, aynı zamanda İstanbul’un “özü” buymuşçasına kültürel özcü bir yaklaşımla azınlık grupların da parçası olduğu çok kültürlülüğü hiçe sayıyor.&nbsp;Bu yüzden, kültürel üretimin parçası olan her yaratıcı grup gibi (sinemacılar, yazarlar, çağdaş sanatçılar, gazeteciler…) moda tasarımcılarının da ürettikleri imgelerin hangi kavramları, söylevleri yeniden ürettiğini ve bu üretimlerin etkilerini fark etmek üzere akıl ve kalplerini açmalarının önemini vurgulayarak bitireceğim. Bu kalıplara meydan okumanın, hem sanatçının benliğine hem de toplumsal gelişime katkı sağlaması kaçınılmaz. Kalıplara meydan okuyabilmek, onları yıkabilmek içinse önce fark etmek gerekiyor ki bu yazının yegâne amacıdır.

Angst

Dilara İstanbul’u fethedebildi mi?

"SELF-ORYANTALİZM" & DİLARA FINDIKOĞLU

“Güzel” tam olarak nedir? Güzellik, öznel bir kavram mıdır? Aslında Antik Yunan’dan günümüze, filozofların bile yüzyıllardır kafa yordukları “Güzellik nesnel midir yoksa öznel mi?” sorusunu yanıtlamak, güzelliği tanımlamak çok da kolay değil.&nbsp; Güzelliğin doğası, sanatın doğasıyla birlikte Batı felsefesinin en kalıcı ve tartışmalı iki temasından birini <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmZGI0ZWRlOGVkYzdhMDAwNzViMTk0MyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWVlNTI5ZDdiODg1MjcyNTJmMTM2NmRmJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnBsYXRvLnN0YW5mb3JkLmVkdSUyNTJGZW50cmllcyUyNTJGYmVhdXR5JTI1MkY="">oluşturuyor</a>. Daha da ötesi, psikolojik sağlımızın üzerinde de oldukça etkili bir kavram güzellik. Amerikan Psikologlar Derneği’ne göre, dış görünüşten duyulan yoğun memnuniyetsizlik,&nbsp;anoreksiya nevroza ve bulimia nervosa gibi yeme bozuklarının ardındaki nedenler arasında <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmZGI0ZWRlOGVkYzdhMDAwNzViMTk0MyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWVlNTI5ZDdiODg1MjcyNTJmMTM2NmRmJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5hcGEub3JnJTI1MkZ0b3BpY3MlMjUyRmVhdGluZy1kaXNvcmRlcnM="">sayılıyor</a>. Peki, kişinin dış görünüşünü değerlendirirken kullandığı referenslar nelerdir? Güzellik standartlarını kimler belirliyor?Ekonomik çıkarlar: Kozmetik endüstrisi sıkça “güzellik” kelimesiyle özdeşleştiriliyor; farkında mısın? Mesela şu an kalkıp bir moda dergisi açacak olsan karşına muhakkak türlü bakım ve makyaj ürünlerinin çıktığı bir “Güzellik” sayfası çıkar. Şimdi “güzellik ve bakım" adı altında üretilen ürünlerin satışını yapmaya çalışan firmaları düşünelim. Satış yaptıkları pazarlarda tekdüzelik yaratmak firmaların işine gelmez mi? Her yerde, çoğunluğa aynı ürünleri satmak ölçek ekonomileri açısından avantajlı olduğuna göre, tekdüze güzellik standartları firmaların çıkarlarıyla oldukça örtüşüyor.&nbsp;Ne yazık ki kapitalizm, emperyalizm, ırkçılık ve cinsiyetçilikle güzelliğin küreselleşmesi arasındaki ilişki de açıkça kendini belli ediyor. İnsanlar sahip oldukları fiziksel görünümlerinden dolayı, özellikle de beden algılarıyla alakalı düşünceli ve hassaslarsa, mutsuzluğa ve memnuniyetizliğe sürüklenebiliyor. Mutsuz olalar, “daha iyi hissetme” ümidiyle standartlara uymak için pazarlanan ürünlere başvuruyor. Unutmamak gerekir ki bu tarz firmalar ürünlerini satmaya çalıştıkça, müşteriler asla güzellik standartlarına ulaşamayacak; çünkü her zaman yeni standartlar belirlenecek.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://images.aposto.com/images-2020-12-19T17:22:38.422Z.jpeg" alt="Venus of Willendorf"><figcaption><a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmZGI0ZWRlOGVkYzdhMDAwNzViMTk0MyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWVlNTI5ZDdiODg1MjcyNTJmMTM2NmRmJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5pbnN0YWdyYW0uY29tJTI1MkZhbmdzdF9tYWclMjUyRg=="">Venus of Willendorf (Version)</a></figcaption></figure>Sosyal medyanın karanlık tarafı: Sosyal medya kullanıcıları olarak, farkında olarak veya olmayarak –hangisi daha kötü bilmiyorum- güzellik kavramı üzerine paylaşılan hikâye bombardımanına uğruyoruz. Hızla tüketilen içerikler arasında geçiş yaparken, durup sorgulanması gereken ve gerçek dışı güzellik normlarını dayatan bu hikâyeler, sosyal medyanın en karanlık taraflarından birini oluşturuyor. Birçok kullanıcı sosyal medyanın sunduğu fotoğraf filtreleme ve düzenleme uygulamalarını kullanmadan fotoğraflarını <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmZGI0ZWRlOGVkYzdhMDAwNzViMTk0MyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWVlNTI5ZDdiODg1MjcyNTJmMTM2NmRmJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRmFwb3MudG8lMjUyRnMlMjUyRjVmOWU2ZTg4NjNmNDNmMDAwN2RmNjVlYw=="">paylaşmak istemiyor</a>. Daha da “güzel” görünmek için kullandığı bu uygulamaların aslında öz güvenine zarar verdiğini fark etmiyor.Evrim: <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmZGI0ZWRlOGVkYzdhMDAwNzViMTk0MyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWVlNTI5ZDdiODg1MjcyNTJmMTM2NmRmJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy50ZWQuY29tJTI1MkZ0YWxrcyUyNTJGZGVuaXNfZHV0dG9uX2FfZGFyd2luaWFuX3RoZW9yeV9vZl9iZWF1dHklMjUyM3QtNzk5"">Denis Dutton’ın Güzelliğin Darwinci Teorisi</a>; sanat, müzik ve diğer güzel şeylerin, basitçe "bakanın gözünde" olmaktan çok uzak, derin evrimsel kökenleri olan insan doğasının temel bir parçası olduğunu savunuyor. Dutton’ın teorisi, insanların güzelliğine odaklanmaktan çok, insanlığın hayran kaldığı güzelliklerin ortak noktasına ve nedenlerine odaklanıyor. Bu açıdan teori masum gelse de&nbsp;güzellik kavramının evrim kaynaklı seçicilikle belirlendiğini destekleyen <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmZGI0ZWRlOGVkYzdhMDAwNzViMTk0MyZ1c2VyPTVlYjU0M2NmNzA2NDk0MjU1ZWNmNmE4MCZhdXRob3I9NWVlNTI5ZDdiODg1MjcyNTJmMTM2NmRmJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5hYmMubmV0LmF1JTI1MkZuZXdzJTI1MkYyMDE4LTA5LTEyJTI1MkZ3aG8tZGVjaWRlcy13aGF0LWJlYXV0eS1pcyUyNTJGMTAxNzc1Mzg="">araştırma ve yorumlar</a> tehlikeli olabilir. Çünkü kimin neden daha üstün, güzel ve baskın olduğunun biyolojik açıdan kanıtlanmaya çalışılması, ırkçılığa kadar varacak argümanların aracı hâline gelebilir. Günümüzdeki güzellik standartları, gerçekten evrimle ilgili olsaydı, tarih boyunca değişen “güzellik” tanımını nasıl açıklardık? Rönesans Dönemi'nde kabul gören güzellikle şimdikinin aynı olmadığı oldukça açık. Evrimin, Rönesans Dönemi’nden günümüze kadar geçen süreçte ilerleyecek kadar hızlı olmadığı da.Farklı ve güzeliz: Ne yazık ki birçok insan kurmaca güzellik standartlarının, fotoğrafların unuttukları sahteliğinin etkisinde kalarak; kendini dışlanmış, önemsiz ve hatta yokmuş gibi hissediyor. Bu nedenle de güzellik normlarını eleştirel bir bakış açısıyla anlamalıyız. Kendimizden emin olmak, kim olduğumuza inanmak ve kendimizi olduğumuz gibi kabullenmek, sevmek, beğenmek ve normlara başkaldırabilmek! Bence güzelliğin tanımı bu ama senin için bu olmak zorunda değil. Olmamalı da. Birilerinin, toplumun, sosyal medyanın, şirketlerin kime veya neye benzememiz gerektiğine dair görüşleri, öz değerimizi belirleyememeli. Hepimiz farklılıklarımızla güzeliz.

Kozmetik ve moda markaları, evrim, sosyal medya?

GÜZELLİK STANDARTLARINI KİM BELİRLİYOR?

• Rusya doğumlu ABD vatandaşı gazeteci André Vltchek, İstanbul'da ölü olarak bulundu. İstanbul Cumhuriyet Başsavcılığı, polis kayıtlarına "şüpheli ölüm" olarak geçen olayla ilgili soruşturma <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmNmEyZTU3MGU3YTEwMDAwODczODQ2NiZ1c2VyPTVlNWJlYWEwMDhlZGE3NzU0MjFhZmY4ZiZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZ3d3cuZ2F6ZXRlZHV2YXIuY29tLnRyJTI1MkZndW5kZW0lMjUyRjIwMjAlMjUyRjA5JTI1MkYyMiUyNTJGZ2F6ZXRlY2ktYW5kcmUtdmx0Y2hlay1vbHUtYnVsdW5kdSUyNTJG"">başlattı.</a><ul><li>Kimdir: Dil bilimci Noam Chomsky ile yazdığı bir kitabı da bulunan Vltchek, internet sitesinde kendini "Batı emperyalizmine ve dünyaya empoze edilen Batı rejimine karşı savaşan bir devrimci, enternasyonalist ve gezgin" olarak <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmNmEyZTU3MGU3YTEwMDAwODczODQ2NiZ1c2VyPTVlNWJlYWEwMDhlZGE3NzU0MjFhZmY4ZiZhdXRob3I9bnVsbCZ1cmw9aHR0cHMlMjUzQSUyNTJGJTI1MkZ3d3cuZHcuY29tJTI1MkZ0ciUyNTJGaXN0YW5idWxkYS0lMjUyNUM1JTI1MjU5RiUyNTI1QzMlMjUyNUJDcGhlbGktZ2F6ZXRlY2ktJTI1MjVDMyUyNTI1QjZsJTI1MjVDMyUyNTI1QkNtJTI1MjVDMyUyNTI1QkMlMjUyRmEtNTUwMTY0MzA="">tanımlıyordu.</a></li></ul>

emperyalizm ile ilgili hikayeler